Я ХХ-рэ лIэшIэгъум итхэкIо цIэрыIоу Евгений Шварц къызыхъугъэ мафэр чъэпыогъум и 21-м Мыекъуапэ щыхагъэунэфыкIыгъ. ИкIэлэцIыкIугъорэ иныбжьыкIэгъурэ зыщыкIогъэ унэ цIыкIум мэфэкIыр щыкIуагъ.

Евгений Шварц икIэлэцIыкIугъор

Евгений Шварц идневник къыдэхыгъэ гущыIэх мыщ къы­кIэ­лъыкIохэрэр: «КIо, джары, Мыекъуапэ епхыгъэ къэкощы­жьын Iофтхьабзэхэр ыкIэм фэ­кIох. А къалэр спсэ щыщ, сицIы­кIугъор щыкIуагъ. Мыекъуа­пэ сыдэсызэ сизэхэшIыкI къыубытыщтыгъэ, сиакъыл зынэсыгъэгъэ горэхэм нэужым щыIэныгъэм сыздихьыгъэ чIыпIэхэм ялъытыгъэу зэхъокIынхэри къа­хэкIыгъэх, нахь чаныгъэ къысхэзылъхьэгъэ, сыгу къэзыIэтыгъэ горэхэри щыIагъэх…»

1900-рэ илъэсым гъатхэм Евгений Шварц иунагъо Мые­къуапэ псэупIэкIэ къэкощыгъагъ. Жене а лъэхъаным илъэсиплI ныIэп ыныбжьыгъэр. Лев Борис ыкъор — унагъом ышъхьэ Iоф зыщишIэнэу зыIухьэгъэгъэ къэлэ сымэджэщым урамэу Георгиев­с­кэм унэ цIыкIу къащыриты­гъагъ. Ар къэ­лэ чъыгхатэм, псыхъоу Шъхьэгуащэ ыкIи бэдзэрым апэмы­чыжьэу щытыгъ. А лъэхъа­ным зыцIэ къетIогъэ чIыпIищыр ары къалэм нахь уасэ зыфашIырэ, агъэлъэпIэрэ чIыпIэу иIа­гъэхэр.

«Унэм ишъхьаныгъупчъэхэр къокIыпIэмкIэ гъэзэгъагъэх. Ащ елъытыгъэу Жени имафэ тыгъэм­кIэ ублагъэ хъущтыгъэ. Чъыгэу щагум дэтхэм ятхьапэхэм ты­гъэр къапхырыплъыщтыгъ, урамымрэ чъыгхатэхэмрэ шъэожъыем къы­фэзэщыгъэхэу къеджэщтыгъэх. Шъэожъыер псынкIэу къызыщыхъушъутыти тыгъэнэбзыйхэм алъэныкъокIэ ежьэщтыгъ. Ау янэ пэрыохъу къыфэхъущтыгъэ. Бэ ащ ышIэн фаеу къыфигъэпытэщтыгъэр: лъэпэдхэмрэ цуакъэ­хэмрэ зыщилъэнхэр, ыцэхэр ылъэкIынхэр, сабын игъусэу дэгъоу зитхьакIыныр ыкIи нэ­мыкIхэр. Ахэм ауж хьалыгъу игъу­сэу щэ ешъон фэягъ. Янэу Мария Федор ыпхъум ахэр ыгъэцэкIэнхэ зэрэфаер, шэн-хэбзэ дэгъухэр уицIыкIугъом къыздэпштэнхэ зэрэфаер къыриIощтыгъ. А пстэуми ауж ныIэп щагум икIыным пае Iизын иIэу зыхъущтыгъэр…» — Е.М. Биневич итхылъэу «Евгений Шварц. Хроника жизни» зыфиIорэм къыдэхыгъ.

Мыекъуапэ Шварц ныбжьыкIэм хъугъэ-шIэгъабэ щыпэкIэ­кIыгъ: ыш къэхъугъ, врач Соловьевхэм яунагъо блэгъэныгъэ дыряIэ хъугъэ, революциер къе­жьагъ, реальнэ училищым (джырэ Мыекъопэ гимназиеу N 5-м) щеджагъ… Училищыр къызеух нэужым Евгений Шварц Москва кIуагъэ, ау Мыекъуапэ фыриIэ шIулъэгъур егъэшIэрэу ыгу къинагъ. Идневникхэм гум лъыIэсырэ гущыIэхэу адэтхэри зыфэгъэхьыгъэхэр къалэу Мые­къуап ары.

«Тыдэ сызыщэIи, сыд фэдэрэ чIыпIэ сызефи, сипкIыхьэхэм бэрэ къахафэщтыгъэх классэу сызщеджагъэмрэ тхакIохэм япортретхэр зыпылъэгъэ залым­рэ. Енэгуягъо, илъэсиеу реальнэ училищым сызычIэсыгъэм хэмы­кIокIэжьын лъэуж сыгу къыригъэнагъэкIэ. Мыекъуапэ сыздэмысыжьыр илъэс 40-м къехъугъэми, сипкIыхьхэм къа­хэфэрэ урокхэмрэ тетIысхьэпIэ цIыкIоу залым чIэтыгъэмрэ сикIэлэцIыкIугъор зыщыкIогъэ къалэр сщагъэгъупшэрэп…» — ытхыгъагъ Евгений Шварц икъэлэ гупсэ фэгъэхьыгъэу.

Илъэсишъэу тешIагъэм Евгений Шварц иунэ цIыкIоу Мые­къуапэ дэтым зэхъокIыныгъэ фишIыгъ: щагу гуIэтыпIэ цIыкIоу щытыгъэр псэуалъэхэм зэлъаубытыгъ, чъыгхэу унэр тыгъэм щызыухъумэщтыгъэхэр дэтыжьхэп, ау унэ кIоцIым ит пкъыгъо­хэм, Iухъохэм къыплъагъэIэсы­жьы зэман чыжьэр.

Евгений Шварц къызыхъугъэ мафэм тефэу щагум хьэкIабэ къыщызэрэугъоигъ: пшысабэ зытхыгъэ тичIыпIэгъум итворчествэ шIу зылъэгъоу Мыекъуапэ дэсхэр, Шварц и Унэ щыла­жьэхэрэр, ахэм зыкIэ ащыщ тхакIом ипхъорэлъфэу Мария Крыжановскаяр. Анахьэу мэфэ­кIым ихьэкIэ хэушъхьафыкIыгъэ­кIэ алъытагъэр проектэу «Ли­тературное/ варенье культурное путешествие» зыфиIоу Колесниковхэу Олегрэ Светланэрэ зэхагъэуцуагъэр ары. Авторхэм къызэрэхагъэщыгъэмкIэ, проектэу «Литературное варенье» зыфиIорэр зыфытегъэпсыхьа­гъэр Урысыем иусакIохэм, итхакIохэм ыкIи исурэтышIхэм якультурнэ кIэн цIыфхэм анаIэ къытырягъэ­дзэгъэныр ары. 2015-рэ илъэсым къыщыублагъэу Олегрэ Светланэрэ Урысыем ишъолъыр 27-мэ Iофтхьэбзэ 200-м ехъу ащызэхащагъ, джащ фэдэу Чехи­ем ыкIи Аляскэ ахэм афэдэ Iофтхьабзэхэр ащыкIуагъэх. Анахьэу авторхэм къыхахыщтыгъэхэр федеральнэ мэхьанэ зиIэ музейхэр арэп, зэлъашIэрэ цIыф­хэм ялитературнэ фэтэрхэр, усадьбэхэр ыкIи нэмыкIхэр ары.

— Шварц къызыхъугъэ мафэм фэгъэхьыгъэ къэбарыр зызэ­хэтэхым ащ лъыпытэу Мыекъуа­пэ тыкъэкIонэу итхъухьагъ, мэ­фэкIым изэхэщэнкIэ тишIуагъэ ядгъэкIынэу тыфэягъ. Анахьэу зыдэтщэщтхэм ащыщэу тыкъызыщыуцугъэр айвам хэшIыкIыгъэ вареньер ары, сыда пIомэ Шварц иунагъуи, ахэм ягъунэгъу Соловьевхэм яунагъуи лъэшэу якIэсагъ щаим ащ фэдэ варенье халъхьаныр, — къыIотагъ Светлана Колесниковам.

Соловьевхэм ятхылъхэм ащыщ горэм айвам вареньер зэрэхэпшIыкIыщт шIыкIэм фэгъэ­хьыгъэ тхыгъэ къыдагъотэгъагъ. Мы мэфэкIми зигъо хъугъэ айвам хэшIыкIыгъэ вареньер хьакIэхэм апагъохыгъ. Шварц къызыхъугъэ мафэм ехъулIэу Олегрэ Светланэрэ Таганрог къыщагъэжъэгъэ хьалыжъыехэр къыздащагъэх. Ащи ошIэ-дэмы­шIагъэ горэ хэлъэу щытыгъэп, сыда пIомэ Евгений Шварц инэIосэгъэ актрисэ цIэрыIоу Фаина Раневскаяр Таганрог къыщыхъугъ. Фильмэу «Золушкэр» агъэуцу зэхъум нынэпIосым ироль ащ къышIынэу фагъэзэгъагъ, а лъэхъаныр ары Шварци нэIуасэ ащ зыщыфэхъугъагъэр.

— Пстэуми апэу айвам варенье мы мафэм хэтшIыкIынэу тыгу къызкIихьагъэр Евгений Шварц къызыхъугъэ мафэм ехъулIэу айвау ящагу дэтым игъо мэхъушъ ары. Сянэжъэу

Евгений Шварц ишъхьэгъусэу щытыгъэми айвар лъэшэу икIэсагъ, — къе­Iуатэ Мария Крыжановскаям.

Гуфэбэныгъэ хэлъэу Iофтхьабзэр кIуагъэ

Пшысабэ зытхыгъэ Евгений Шварц къызыхъугъэ мафэр мы илъэсым чъэпыогъу мэфэ дахэм тефагъ. МэфэкIым изэхэщакIохэм мафэр зэрэдахэр шIухьафтын лъапIэу алъытагъ, хьакIэхэми чIыпIабэ зэрагъэлъэгъунымкIэ амалышIу агъотыгъ.

КъекIолIагъэхэр зэкIэ фэбагъэ зыхэлъ мэфэкIым зэрипхыгъэх, гущыIэгъу зэфэхъугъэх, Шварц иунэ къаплъыхьагъ. КъекIолIагъэхэр викторинэхэм ахэлэжьагъэх, джащ фэдэу вареньем ишIынкIэ мастер-класси къагъэлъэгъуагъ. «Театр у трех дорог» зыфиIорэм иартист ныбжьыкIэхэмрэ А.А. Хьанэхъум ыцIэкIэ щыт Камернэ музыкальнэ теат­рэм иактерхэмрэ къекIолIагъэ­хэм агу къаIэтыгъ, нахь фэбагъэ къахалъхьагъ. Евгений Шварц ытхыгъэ пшысэхэу цIыфхэм нахь апэблагъэ хъугъэхэм ащыщ пычыгъохэр ыкIи музыкальнэ творческэ номерхэр хьакIэхэм къафагъэлъэгъуагъэх.

— Мы илъэсым Шварц къызы­хъугъэ мафэм ихэгъэунэфыкIын проектэу «Литературное варенье» зыфиIорэм тегъэпсыхьа­гъэу зэхэтщэнэу итхъухьэгъагъ. ЗэкIэри дэгъоу зэпыфагъэу сэлъытэ. Колесниковхэу Олегрэ Светла­нэрэ Iофтхьабзэм изэхэщэнкIэ IэпыIэгъу къызэрэтфэхъугъэхэм пае тафэраз. Джыри зызыушъом­бгъунэу игъо имыфэгъэ проект­хэм анаIэ зэратырагъэтырэр тигуапэ, — къыIуагъ мысатыу автоном организациеу «Шварц и Ун» зыфиIорэм ипащэу Надежда Суховаям.

Александра Балабась.