Адыгэ жэрыIо творчествэр лъэпкъым идунэететыкIагъэр, идунэегу­ры­IокIагъэр, акъыл-къулаеу къолъыгъэр, зэкIэ щыIэныгъэ гъогушхоу къыкIугъэр, пэкIэкIыгъэр, шIошъхъуныгъэу, гурыгъуазэу ыкIи чыжьэ­рыплъагъэу хэлъыгъэр зыщызэIугъэкIагъ.

Лъэпкъыр дунаим зытетым къыщегъэжьагъэу псэукIэ-гъэ­псыкIэу, шIыкIэ-хабзэхэу нэ­мыкI лъэпкъхэм къахэзгъэщыхэрэр зыщыгъэунэфыгъэх ыкIи зыщыпсыхьагъэх. КIэкIэу къэпIон хъумэ, адыгэ фольклорыр — лъэпкъым ынэпэ шъыпкъ, ар зэбгъашIэу, зэхэпфэу, бгъэу­нэшкIу къэс, лъэпкъым лъэныкъуабэкIэ шIоу хэлъыгъэр ыкIи ылэжьыгъэр нафэ къыпфэхъу.

Адыгэхэр — лъэпсэ куу зиIэ цIыф лъэпкъ, ащ уетIэ къэс, бэ гъэшIэгъонэу къычIэщырэр ыкIи ар ашIэу шIэныгъэлэжьхэм зыфагъазэ.

ТхылъыкIэ шхъомчышъо дахэу адыгэ тхыпхъэр къызэшIэкIыгъэу, лъэпкъ тамыгъэр гу сурэтэу зы­тетыр мэкIаим тет пстэумэ анахьэу сынэгу къыкIидзагъ.

«ХьакIэщ къэбархэр» ыцIэр. Зэу сшъхьэ щызэблэкIыжьыгъ IорIотэкIо Iазэхэу, абдзахэхэу, зэш­хэу — КIуайхэу Зэфэсрэ Ис­махьилэрэ афэгъэхьыгъэу гуманитар ушэтынхэмкIэ Адыгэ рес­публикэ институтэу Т. КIэращэм ыцIэ зыхьырэм фольклорымкIэ иотдел иIофышIэхэм конференцие инхэу, Iэнэ хъу­раехэу, нэмыкI Iофтхьабзэхэу рагъэ­кIокIыгъэхэр. Щэч хэлъэп ахэм зэкIэм язэфэхьысыжь шIэ­ныгъэ угъоигъэ зэгъэкIугъэу мы тхы­лъыр зэрэщытым.

«ХьакIэщ къэбархэр»

АдыгэхэмкIэ пасэм хьакIэщыр еджэпIэ-гъэсэпIэшхуагъ, ащ уасэу иIагъэр, мэхьанэу хэлъыгъэр шIэныгъэ угъоигъэ зэгъэзэ­фагъэхэу тхылъэу къыдагъэкIы­хэрэм ащызэIугъэкIагъ, тхыгъэ-­хэутыгъэр гъэ мин тешIагъэми кIодыщтэп.

ТхылъыкIэм иапэрэ зэгохыпIэ нэкIубгъуитIум зэратефэу лIэкъо чъыгэу, КIуай Дэунэжъыкъо Ис­махьилэ къытекIыгъэхэр къэзы­Iуатэрэм зэлъеубыты. Чъыг лъа­псэм КIуайхэм ялIэкъо тамыгъэ тет, ар шъхьалъи, КIуай Исмахьилэ текIыгъэхэм къутэмэ дахэу заубгъугъ. (Мы сурэтыр зышIыгъэр Хэкужъ Сэфэрбый).

Тхылъыр зэхэзгъэуцуагъэр, пэублэ гущыIэр, зэхэфхэр, еIо­лIапхъэхэр зытхыгъэр ыкIи хэу­тыным фэзыгъэхьазырыгъэр гуманитар ушэтынхэмкIэ Адыгэ республикэ институтэу Т. КIэра­щэм ыцIэкIэ щытым инаучнэ IофышIэу, филологие шIэныгъэ­хэмкIэ кандидатэу Нэхэе Саид.

«ХьакIэщ къэбархэр: КIуай Исмахьилэ иIотэжьхэр» зыфи­Iорэм къыдэхьагъэх зэлъашIэрэ IорIотэкIо-тхыдэIуатэу, орэдыIо Iазэу КIуай Дэунэжъыкъо Ис­махьилэ ыгу, ышъхьэ къарынагъэхэу, лъэпкъым къыфигъэнэ­жьыгъэхэр.

«КIуай Исмахьилэ иIотэжьхэр ежь абдзэхабзэкIэ къызэриIо­тэжьыгъагъэхэу къэдгъэнэжьынхэм тыпылъыгъ. Ащ мэхьэнэ гъэнэфагъэ иIэу тэлъытэ: апэ­рэмкIэ, абдзэхэ къэIуакIэр зыфэ­дагъэр хъишъэм къыхэнэ, ятIо­нэрэмкIэ, адыгабзэм итхыдэ зэхэфын пылъхэмкIэ ишIуагъэ къэкIонэу тэгугъэ», — еIо Нэхэе Саидэ.

Тхылъыр пэублэ гущыIэу Нэ­хэе Саидэ къышIыгъэм къызэ­Iуехы. Ащ КIуай Исмахьилэ исурэт щытэлъэгъу. Икъуаджэу Хьакурынэхьаблэ ыкIи Шэуджэн районым, ащ фэдэ къабзэу, Адыгэ шъолъырым, лIакъом лIым ыцIэ ащыIугъэу зэрэщытыгъэр, ышIэрэм гъуни-нэзи имыIэу зэрэгубзыгъагъэр, тхыдэIотэ Iазэм шэн гъэтIылъыгъэ, гурыгъо­зэ ин зэриIагъэр, гукIэгъушхо зэрэхэлъыгъэр, шъхьэкIэфэныгъэшхо къызэрилэжьыгъэр щыкIэгъэтхъыгъ. ЦIыфхэм къызэраIотэжьырэмкIэ, Исмахьилэ IорIотэкIо дэгъу къодыягъэп, IофшIэкIошхуагъ, ащкIэ ныбжьи зэхэдз иIагъэп, шэнышIо-цIыфышIугъ. Чъыгхэтэ дахэ иIагъ, бжьэхъоным фытегъэпсыхьэ­гъагъ, имыхьамели сыдигъуи цIыф­хэмкIэ тIупщыгъагъэ. ГущыIапэм ащ иавтор къыщеIо КIуай Исмахьилэ иунагъо зы­фэдагъэр, Даурмэ япхъоу Нахъо ишъхьэгъусагъ, ащ унэгъо хъыз­мэтыр дэгъоу зэрихьэщтыгъ. Бзылъфыгъэр Iушыгъ, хъупхъагъэ, Исмахьилэрэ Нахъорэ яIорэ-яшIэрэ зэтехьэу зэдэпсэугъэх. Ялъфыгъэхэу Хьамед, Абубэчыр, Долэтбый, Нэфсэт зэдапIугъэх. Тым нахь пэблэгъагъэр ыкIи Iордэгъэзагъэр сыдымкIи До­лэтбый ары.

КIуай Исмахьилэ къызхэхъу­хьэгъэ я ХIХ-рэ лIэшIэгъум ыкIэм щыIэкIэ-псэукIэ шапхъэу адыгэхэм ахэлъыгъэр дэгъоу пкъырыхьагъэу, ыгу риубыта­гъэу щытыгъэх. ХьакIэщ пчъэ къо­гъум къотэу, нахьыжъхэм ягущыIэ ащ бэрэ ышыпыгъ, ыпщыжьыгъ, а зэкIэ илъэпIагъ ыкIи ышъхьэ ри­убытагъэр, анахь «кIэлэегъэ­джэкIошхоу» иадыгэ лъэпкъ Iуи­гъэкIэжьыныр фызэшIокIыгъ.

ГущыIапэм шIэныгъэлэжьэу Нэхэе Саидэ къыщеIо: «…Пшы­сэми, къэбарыжъми е нэмыкI IорIуатэмэ ащыщми къыIуатэ зыхъукIэ Исмахьилэ (къызэраIожьрэмкIэ) хэз ышIыщтыгъэп. Ащ шIэжь инрэ IупкIагъэрэ хэлъэу зигугъу къышIырэмэ ацIэ­хэр, алъэкъуацIэхэр, чIыпIацIэ­хэр, хъугъэ-шIагъэхэр зыщыхъу­гъэ илъэсхэр, мазэхэр, мафэхэр къыднигъэсыжьыщтыгъэх.

…КIуай Исмахьилэ идышъэ кон илъых мыщ фэдэ адыгэ IорIотэ зэфэшъхьафхэр: къэбарыжъхэр, пщыналъэхэр, хъишъэ­хэр, пшысэхэр, хъохъухэр, хырыхыхьэхэр ыкIи нэмыкI IорIуа­тэхэр».

Къыхэгъэщыгъэн фае лIы гу­бзыгъэм дэжь адыгэ гъэсэгъа­бэ кIоу, Iоф къызэрэщашIэщтыгъэр. Ахэр: шIэныгъэлэжь-угъоя­кIохэу ХьэдэгъэлIэ Аскэр, ­Хъуажъ Махьмуд, Мэрэтыкъо Мыхъутар, Бырсыр Батырбый, нэмыкIхэри. Ащ къыIотагъэу бэ атхыгъэр, ахэр гуманитар ушэтынхэмкIэ Адыгэ республикэ институтым ихъарзынэщ хэлъых.

Зы лIым иакъыл-губзыгъагъэ къыпыкIыгъэ Iотэжьхэр, нарт къэбархэр, тхыдэхэр, джы къыз­нэсыгъэм тишIэныгъэлэжьхэр зыдэлажьэхэ екъу, дэгъугъэ ахэмкIэ зэрифэшъуашэу акъыл зыжьыгъэ зыхэлъ гупшысэхэр къаIэкIэкIыгъэхэмэ. Щэч хэлъэп, КIуай Исмахьилэ лъэпкъ губзыгъагъэр зыхэгощэгъагъ ыкIи ар зые адыгэхэм аIуигъэкIэжьыгъ.

НэкIубгъо 220-м ехъурэ тхы­лъым къыдэхьагъэх Нарт эпосым щыщ къэбархэр, адыгэ лIыхъужъ орэдхэмрэ ахэмкIэ къэбархэмрэ, фэIо-фэшIэ IорIуатэхэр, къэбар­хэр, пшысэхэр, уахътэр зэралъы­тэщтыгъэр, хырыхыхьэхэр, еIо­лIапхъэхэр ыкIи зэхэф гущыIа­лъэр.

«ХьакIэщ къэбархэр» адыгэ лъэпкъым ищыкIэгъэ IофшIэгъэ гъэнэфагъ, ащ иавтор-зэхэгъэуцуакIоу институтым фольклорымкIэ иотдел иIофышIэ шъхьаIэу Нэхэе Саидэ, къыдэкIыгъом ире­дактор шъхьаIэу, филологие шIэныгъэхэмкIэ докторэу Гъыщ Нухьэ, редакторэу, филологие шIэныгъэхэмкIэ докторэу Биданэкъо Марзият, рецензентэу, филологие шIэныгъэхэмкIэ докторэу Цуекъо Нэфсэт Iофышхоу зэшIуахыгъэмкIэ рэзэныгъэр къалэжьыгъ. ТхылъыкIэм «Гъогу маф!» фэтэIо.

Мамырыкъо Нуриет.