Мы аужырэ илъэсхэм IэкIыбым къикIыхэу Адыгеим къакIохэрэм япчъагъэ хэпшIыкIэу зэрэхэхъуагъэр нэрылъэгъу. Ащ лъапсэ имыIэу щытэп, Адыгеир ашIогупсэф, рэхьатныгъэ илъ. КощынымкIэ хэбзэгъэуцугъэу ыкIи шапхъэу щыIэхэр ахэм зэрагъэцакIэхэрэр, хэукъоныгъэу ашIыхэрэм афэгъэхьыгъэу гущыIэгъу тыфэхъугъ АР-м хэгъэгу кIоцI IофхэмкIэ и Министерствэ кощын IофхэмкIэ и ГъэIорышIапIэ ипащэу Юрий Гапоновым.

— Кощын IофхэмкIэ къулыкъум ипшъэрылъ шъхьаIэхэмкIэ тизэдэгущыIэгъу едгъэ­жьэн…

— Кощын IофхэмкIэ ГъэIорышIапIэр АР-м хэгъэгу кIоцI IофхэмкIэ и Министерствэ иструктурнэ подразделение хахьэ ыкIи УФ-м кощын Iофхэм япхыгъэу къэуцурэ упчIэхэм язэхэфын Iоф дешIэ. ГъэIорышIапIэм пшъэ­рылъ шъхьаIэу иIэр лъэпкъ шIоигъоныгъэхэр, цIыфхэм яхэбзэ фитыныгъэхэр ыкIи яшъхьафитыныгъэ къэухъумэгъэнхэр, ахэр щынэгъончъэу щытынхэр ары. Джащ фэдэу Урысыем ицIыфхэм IэкIыб паспортхэр ятыгъэнхэм, хэбзэнчъэу Адыгэ Республикэм къимыхьанхэм лъыплъэгъэным фэIорышIэ.

— Мы мафэхэм АдыгеимкIэ кощын Iофхэм язытет сыд фэда?

— Непэ мы лъэныкъомкIэ тиреспубликэ зыпкъитыныгъэ илъ: общественнэ мэхьанэшхо зиIэ зэмызэгъыныгъэ къитэджагъэу, лъэпкъ зэфэшъхьафхэм азыфагу, джащ фэдэу къэкощыжьыгъэхэр зыхэт хъугъэ-шIагъэхэр респуб­ликэм щагъэунэфыгъэхэп, ащ нэмыкIэу лъэпкъ ыкIи дин зэфыщытыкIэхэр зэщыкъуагъэхэу къыхагъэщыгъэп.

— Адыгеим къакIохэрэр сыд фэдэ къэралыгъохэр ара ана­хьыбэу къызэрыкIыхэрэр? Ко­щын IофхэмкIэ шапхъэу щы­Iэхэр зэкIэми язэфэда?

— Адыгэ Республикэм къи­хьэхэрэр нахьыбэу Узбекистан, Украинэм, Таджикистан, Беларусь, Армением, Шам Араб Республикэм, Казахстан, Азербайджан щыщых. IэкIыбым къи­кIыгъэу ыкIи гражданствэ зимы­Iэу УФ-м къихьэхэрэм шапхъэу апылъхэр зэфэшъхьафых: визэкIэ къакIохэрэр щыIэх (гущыIэм пае, Туркменистан, Шам, Судан, Йемен къарыкIыгъэхэр) ыкIи визэ зыпымылъхэр (гущыIэм пае, Казахстан, Армением, Беларусь). Джащ фэдэу IэкIыбым къикIыгъэ цIыфхэр уахътэу УФ-м исынхэ зэралъэкIыщтыр зэфэшъхьаф: «вид на жительство» зыфаIорэр зиIэхэр, Iоф щашIэнымкIэ Iизын къызыратыгъэхэр, ащкIэ зэзэгъы­ныгъэ зыдашIыгъэхэр.

— Хэта тилъэпкъэгъухэм аха­хьэу плъытэн плъэкIыщтхэр?

— ТилъэпкъэгъукIэ тызэджэн тлъэкIыщтхэр тихэгъэгу исыгъэ­хэу, ау ушъхьагъу зэфэшъхьаф­хэмкIэ икIыжьхи, етIани къэзыгъэ­зэжьыгъэхэр ары. Джащ фэ­дэу тилъэпкъэгъухэм ахахьэх Урысыер зитарихъ чIыгоу щыт лъэпкъ­хэр. Ащ нэмыкIэу гушъхьэбаиныгъэ, культурнэ ыкIи правэм ылъэныкъокIэ зэпхыныгъэ къэралыгъом дыряIэныр къыхэзыхыгъэхэр, зиIахьыл гуп­сэхэр ыпэкIэ УФ-м щыпсэугъэ­хэр, ахэм ахахьэх СССР-м илъэхъан гражданствэ зиIагъэхэр, СССР-м хэтыгъэ къэралыгъохэм ащыпсэухэрэр, ахэм гражданствэ къащыдэзыхыгъэхэр, Урысыем икIыжьыгъэхэр, нэмыкIхэри.

— Тилъэпкъэгъоу къэкощы­жьыгъэхэм афытегъэпсыхьэгъэ программэм Iоф зэришIэрэм уигъэрэзэнэу щыта?

— Къэралыгъо программэу «IэкIыбым щыпсэурэ тилъэпкъэгъухэр ежь яшIоигъоныгъэкIэ къэкощыжьынхэмкIэ IэпыIэгъу афэхъугъэныр» зыфиIорэм бэшIагъэу Урысыем Iоф щешIэ. Къэралыгъо программэм шэпхъэ ыкIи екIолIэкIэ гъэнэфагъэхэр къегъэуцух. Ащ елъытыгъэу ти­лъэп­къэгъоу къэзыгъэзэжьыхэрэм зэрифэшъуашэу тадэIэпыIэн тэлъэкIы. ГущыIэм пае, 2023-рэ илъэсым имэзи 7-у пыкIыгъэм программэм хэлажьэ зышIоигъо­хэм къатыгъэ лъэIу 23-рэ АР-м хэгъэгу кIоцI IофхэмкIэ и Министерствэ къыIэкIэхьагъ. Ахэр Казахстан, Германием, Киргизием, Туркменистан, Таджикистан, Молдовэм, Эстонием, Абхъазым, Шам, Тыркуем щыщых. Программэм хэлэжьэрэ нэбгырэ 13 ыкIи ахэм яунэгъо 28-рэ учетым хагъэуцуагъэх. Ащ ишIуагъэкIэ 2023-рэ илъэсым тилъэпкъэгъу 60 Адыгэ Республикэм къэкощыжьынэу щыт.

— Шам къикIыжьыхи Адыге-­им къэзыгъэзэжьыгъэ тилъэп­къэгъухэм ягугъу къэпшIын хъу­мэ, квотэ афикъоу пфэIощта?

— Урысые хэбзэгъэуцугъэм тилъэпкъэгъухэм квотэ яIэнэу къыдэлъытагъэп. Шам Араб Рес­публикэм игражданхэм нэмыкI къэралыгъохэм ащыпсэунхэм фэшI охътэ гъэнэфагъэкIэ квотэ къараты.

— Тилъэпкъэгъухэм анэмыкIэу IэкIыб къэралыгъохэм къарыкIырэ цIыфхэм тишъо­лъыр Iоф щашIэнэу бэу къэкIох. Мы илъэсым ащ фэдэ нэбгырэ тхьапша Адыгеим къихьагъэр?

— 2023-рэ илъэсым иапэрэ мэзи 6-у пыкIыгъэм а купым хэхьэрэ нэбгырэ мини 3,7-рэ тиреспубликэ къихьагъэу учетым хагъэуцуагъэх, мы уахътэм ехъу­лIэу кощын IофхэмкIэ учетым хэтым инахьыбэр IофшIэкIо мигрантхэр ары.

— Сыд фэдэ уахътэр ара нэмыкI хэгъэгухэм къарыкIыгъэ IофшIакIохэр нахьыбэу Адыгеим къызыкIохэрэр?

— Гъэмафэр ары. Сыда пIомэ мы лъэхъаным IофшIакIохэр нахь ящыкIагъэх.

— Украинэм къикIыгъэ нэбгырэ тхьапша джыдэдэм Адыгеим щыпсэурэр?

— Мы мафэм ехъулIэу Украинэм ицIыфхэу УФ-м «убежище» щызиIэ нэбгырэ 66-рэ АР-м хэгъэгу кIоцI IофхэмкIэ и Министерствэ иучет хэт.

—Тишъолъыр къихьэхэрэм япчъагъэ зыфэдизым Адыгеим ис цIыфхэр егъэгумэкIых, ахэм бзэджэшIагъэхэр зэрахьанхэм тещыныхьэх. Кощын IофхэмкIэ хэбзэгъэуцугъэр зыукъохэрэм сыдэущтэу шъуадызекIора?

— IэкIыбым къикIыгъэхэм зэкIэми Урысыем щыпсэухэрэм афэдэу хабзэм ылъэныкъокIэ пшъэдэкIыжь ахьы. Урысые Феде­рацием ихэбзэгъэуцугъэ аукъуа­гъэу къызыхагъэщыкIэ УФ-м и Уголовнэ Кодекс къызэрэдилъытэу ахэм административнэ ыкIи уголовнэ пшъэдэкIыжь арагъэхьы.

— IэкIыбым къикIыгъэ цIыф­хэм сыдэущтэу шъунаIэ атета?

— АР-м хэгъэгу кIоцI IофхэмкIэ и Министерствэ ыкIи щынэгъончъэнымкIэ федеральнэ къулыкъум и ГъэIорышIапIэу АР-м щыIэм якъулыкъушIэхэр зэгъусэхэу ренэу оперативнэ-пэшIорыгъэшъ Iофтхьабзэхэр зэрахьэх, дэкIыгъо зэхэсыгъохэр зэхащэх, мигрантхэр нахьыбэу зыщыпсэухэрэ чIыпIэхэм макIох, Iоф зэрашIэрэм лъэплъэх. Ащ нэмыкIэу мафэ къэс Урысыем и МВД икъэбарлъыгъэIэс системэ кощын IофхэмкIэ цIыфхэр нахьыбэу учетым зыщыхагъэуцогъэ чIыпIэхэр егъэунэфых, нэпцIыкIэ учетым щытхэмэ, хэбзэнчъэ зекIуакIэхэр зэрахьэмэ ауплъэкIу.

— IэкIыбым къикIыгъэхэр яунэхэм зэраратхэхэрэм имызакъоу, нэпцIыкIэ зыгуарагъат­хэхэуи бэрэ къыхэкIы. Ащ фэ­дэхэр сыдэущтэу къыхэжъу­гъэщыхэра?

— IэкIыбым къикIыгъэхэу Урысыем ицIыфхэм нэпцIыкIэ зызэгуязыгъатхэхэрэм якъыхэгъэгъэщын ыкIи зыныбжь имыкъугъэ кIэлэцIыкIум нэпцIыкIэ ятэу зыкъызэрагъэлъагъорэм АР-м хэгъэгу кIоцI IофхэмкIэ и Министерствэ лъэшэу ынаIэ тет. IэкIыбым къикIыгъэхэм Урысыем щыщхэр шъхьэгъусэ зафэхъугъэ­хэкIэ анахьэу анаIэ зытырагъэтырэр аныбжь зэрэзэтефыгъэр, зыщызэгуатхэгъэхэ уахътэр, зэгъусэхэу а зы чIыпIэм щызэдэпсэухэмэ, хъызмэтшIапIэ зэдыряIэмэ уплъэкIугъэнхэр ары. ГущыIэм пае, 2023-рэ илъэсым имэзи 7-у пыкIыгъэм IэкIыбым къикIыгъэхэр нэпцIыкIэ кощынымкIэ учетым хагъэуцуагъэхэу бзэджэшIэгъэ 35-рэ къыхэдгъэщыгъ, ахэм ащыщэу нэбгырэ 16-мэ уголовнэ пшъэдэкIыжь хьыкумым къафызэIуихыгъ.

— Урысыем щыщым IэкIыбым къикIыгъэр иунэ ритха­гъэу, ау кощын IофхэмкIэ уче­тым химыгъэуцуагъэмэ пшъэдэкIыжь рагъэхьыщта?

— Ары, рагъэхьыщт. IэкIыбым къикIыгъэр нэпцIыкIэ псэупIэм ратхагъэу къызычIагъэщыкIэ, УФ-м и Уголовнэ Кодекс къызэрэдилъытэу уголовнэ пшъэ­дэкIыжь рагъэхьын алъэкIыщт. Джащ фэд нэпцIыкIэ кощын Iоф­хэмкIэ учетым зыхагъэуцокIэ.

— Сыд фэдэ къэралыгъо фэIо-фашIэхэр ара нахьыбэу афэжъугъэцакIэхэрэр?

— Мы мафэм ехъулIэу анахьэу къызыкIэупчIэхэрэр УФ-м ицIыф­хэр регистрационнэ ыкIи IэкIыбым къикIыгъэхэр кощын IофхэмкIэ учетхэм ахэгъэуцогъэнхэр, урысые ыкIи IэкIыб паспортхэр афызэблэхъугъэнхэр ары.

— Патентхэм яшIуагъэкIэ Адыгеим ибюджет ихахъо сыд фэдиза?

— 2023-рэ илъэсым имэзи 7-у пыкIыгъэм патентыр зэрагъэфедагъэм ишIуагъэкIэ Адыгэ Рес­публикэм ибюджет сомэ миллион 90-рэ къыIэкIэхьагъ.

— ГъэIорышIапIэм уплъэ- кIу­нэу зэхищэхэрэм къакIэ­лъыкIоу административнэ пшъэ­дэкIы­жьэу арагъэхьыхэрэр сыд фэдэха?

— Кощыным ылъэныкъокIэ шапхъэу щыIэр е пIалъэр зы­укъуа­гъэхэм, IэкIыбым къикIыгъэ­хэр учетым хэгъэуцогъэнхэмкIэ зипшъэрылъхэр икъоу зымыгъэцэкIагъэхэм, IэкIыбым къикIы­гъэу Урысыем хэбзэнчъэу Iоф щызышIэхэрэм, IофшIэн зэзэгъыныгъэр зыукъуагъэхэм, IэкIыбым къикIыгъэхэу патентым пIалъэу пылъыр зыукъуагъэхэм пшъэ­дэкIыжь арагъэхьы.

— Хэбзэгъэуцугъэр зыукъуа­гъэхэр УФ-м къихьанхэ зэрэфимытхэм сыд фэдэ пIалъа пылъыр?

— Урысыем ихэбзэгъэуцугъэ къызэригъэнафэрэмкIэ, IэкIыбым къикIыгъэр УФ-м къихьан ылъэ­кIыщтэп ежь фэгъэхьыгъэ къэбар нэпцI къытыгъэ хъумэ, е Урысыем къихьанымкIэ лъапсэ фэ­хъугъэр ыушъэфыгъэмэ, экстремист е террорист организациехэм ахэтэу къычIагъэщыгъэмэ. Джащ фэдэу IэкIыбым къикIы­гъэм илъэсищ пIалъэкIэ Урысыем къимыхьанэу унашъо фашIыщт ыпэкIэ гъогогъуитIо е ащ нахьыбэрэ административнэ пшъэ­дэкIыжь ыпэкIэ телъыгъэмэ. УФ-м рагъэкIынымкIэ административнэ Iоф къыфызэIуахыгъэу щытмэ илъэси 5 пIалъэкIэ ар Урысыем къихьан ылъэкIыщтэп, ятIонэрэу хэукъоныгъэ ышIыгъэ­мэ илъэси 10 пIалъэкIэ. Ащ нэмыкIэу IэкIыбым къикIыгъэм Урысыем щыпсэун ылъэкIынымкIэ пIалъэр ыукъуагъэ хъумэ, илъэси 3-м къыщегъэжьагъэу илъэси 10-м нэс тикъэралыгъо къырагъэхьащтэп.

— Непэ охътэ къинэу тызыхэтым елъытыгъэу IэкIыбым къикIырэ IофшIакIохэм япчъагъэ къыщыкIагъэба?

— КъыщыкIагъэп. АщкIэ щысэ къэсхьын. Мы илъэсым имэзихэу пыкIыгъэм IэкIыбым къикIыгъэ «трудовой мигрант» зыфиIо­рэ  нэбгырэ мини 3,7-м ехъу Адыгеим къихьагъ.

БлэкIыгъэ илъэсым мыщ фэдэ иуахътэ а пчъагъэр мини 2,3-рэ хъущтыгъ. IофшIэн миграцием ылъэныкъо­кIэ патентэу афэдгъэпсыгъэр процент 25-кIэ нахьыб.

— Илъэс заулэкIэ узэкIэIэ­бэжьмэ кощын IофхэмкIэ къу­лыкъум зыкъыфэзыгъазэхэрэр чэзыум бэрэ хэтыщтыгъэх. Джы мы лъэныкъомкIэ Iофхэм язытет сыд фэд?

— Кощын Iофым ылъэныкъокIэ къэралыгъо фэIо-фашIэхэр нахь дэгъоу зэрэдгъэцэкIэщтхэм, цIыф­хэм IэпыIэгъур нахь Iэрыфэгъу афэхъуным, джащ фэдэу бэрэ чэзыум хэмытынхэм тынаIэ тедгъэтыныр пшъэрылъ шъхьаIэх. ЦIыфхэм къэралыгъо фэIо-фа­шIэхэр зэрифэшъуашэу афэгъэцэкIэгъэнхэм ГъэIорышIапIэр дэлажьэ, ахэр къырагъэблэгъэнхэм ыпэкIэ пэшIорыгъэшъэу атхых, зыгъэгумэкIырэ упчIэхэм яджэуапхэр арагъэгъоты. Ащ нэмыкIэу къэралыгъо ыкIи муниципальнэ фэIо-фашIэхэмкIэ зыкI порталым, лъэныкъо зэфэшъхьафхэмкIэ фэIо-фашIэхэр афэзыгъэцэкIэрэ гупчэм ыкIи Урысыем и МВД и «Паспортно-визовой сервис» зыфиIорэм икъутамэу АР-м щыIэм яамалхэр къызфагъэфедэнхэ алъэкIыщт.

КIАРЭ Фатим.