ЗэлъашIэрэ адыгэ усакIоу Хъунэго Саидэ 2021-рэ илъэсым Адыгэ Республикэм итхылъ тедзапIэ усэкIэ тхыгъэ тхылъэу «СигущыIэ — дэнэ фыжь» зыцIэр къыщыдигъэкIыгъ.

Тхылъым осэшхо къыфашIыгъ ыкIи усакIом литературэм ылъэныкъокIэ Адыгэ Республикэм и къэралыгъо премие мы мафэхэм къыфагъэшъошагъ. Тхы­лъым адыгабзэкIэ тхыгъэ усэхэмрэ поэмэмрэ дэтых.

Хъунэго Саидэ усэкIо къызэрыкIоу щытэп. Поэзием игъогу ар рэкIо ыпэкIэ къикIырэ пэрыохъухэм апекIозэ, ахэр художественнэ шэпхъэ иным регъэуцо­жьых ыкIи мэхьэнэ ухыгъэ яIэу, псыхьагъэхэу тхылъеджэмэ апашъхьэ къы­релъхьэх. Ащ къытиIорэп тэ, еджакIохэм, «сэ сызэрэщыIэм фэдэу шъущыI, сэ щыIэныгъэр зэрэслъэгъурэм фэдэу шъулъэгъу», тыригъэзырэп, ау ежь иеплъыкIэ икъу фэдизэу тыщегъэгъуазэ. ЕплъыкIэу тызщигъэгъуазэрэр шIэгъо дэд, ащ ихудожественнэ ыкIи ифилософскэ дунае хэти зыкъыщигъотын ылъэкIыщт.

Хъунэго Саидэ ипоэтическэ дунай непэрэ мафэмкIэ щыIэп, джырэ уахътэм цIыфхэр зэрэзэфыщытхэр къыIуатэу бэрэ мэхъуми, бзэр зэрэкIодырэм, адыгэ шэн-хабзэмэ агъэгумэкIыми, ащ ипоэзие игъогууанэ Нартмэ ялъэхъанэ къыщежьэ, ащыгъур арыба адыгэ лъэп­къым итарихъи къызыщашIэжьырэр. Джарэущтэу лIэшIэгъу гъогоу лъэпкъым къыкIугъэр усакIом къыдекIу, игууз иузэу, итхъагъо итхъагъоу. Ащ етхы:

«Лъэпкъым ихъишъэ дышъэп — Пщэнэу, урыщэфэнэу… ЛъыпсыкIэ уплъыжьыгъэу, ГугъэкIэ гъушъыжьыгъэу… Лъэпкъым ихъишъэ — чIыфэп, Хьафэу птынэу уимылъкоп…»

Уехъырэхъышэжьынэу щытэп Саидэ ипоэтическэ гущыIэхэр зэрэпсыхьа­гъэхэм, ахэр ежь зэрэфаеу зэригъэIорышIэхэрэм, иIэпэIэсэныгъэкIэ адыгэ лъэпкъым иусэкIошхоу Къуекъо Налбый благъэу зэрекIолIагъэм. Философие гупшысэ инэу тIуми ахэлъым, адыгабзэмрэ адыгэ культурэмрэ къызэрябэкIыгъэм ахэр, усэкIуитIур, нахь зэпэблагъэ ышIыгъэх. Гушъхьэзэпхыныгъэу Къуекъо Налбый дыриIэр усакIом иусэхэм бэрэ къахэщы. Ар занкIэу е къыухьэзэ иныбджэгъу нахьыжъэу, е игушъхьэ тэу ылъытэрэ Налбый бэрэ зыфегъазэ, лъэпкъыми, цIыфлъэпкъышхоми афэгъэхьыгъэ гупшысэмэ адырегъаштэ.

«Налбый гуIагъэ тызлъыхъужьынэу, ТызщыкIодыгъэм зыкъитщыжьынэу…»

Налбый ылъэкъуацIэ Саидэ къытхырэп, ау тхылъеджэм, адыгэ литературэм щыгъуазэм, анахьэу поэзием, ар къыгурэIо. ЕтIанэ, ащ къыщымыуцоу усэу «Тызыфэдагъэр хэт къытиIон?» зыфиIорэр Къуекъо Налбый занкIэу фе­гъэхьы. Ащ етхы:

«..Адыгэ лъэпкъым зигъотыжьыным, Зыкъыгъотыжьмэ — гу ышIыжьыным УфыкIэхъопсэу гъашIэр бгъэшIагъ…» «…Тызлъыхъужьынэу къытапIо пэпчъи Зыдгъотыжьыгъ…»

Хъунэго Саидэ итхылъ едзыгъо-едзыгъоу ыкIи циклэ зэфэшъхьафхэу зэтеутыгъ. Ары пэпчъ темэ гъэнэфагъэ иI, акIоцIылъ гупшысэхэр икъу фэдизэу къыплъыIэсынхэу зэIухыгъэх.

Ахэм ахэхьэх: «ЧIыгур», «ПцIым исаугъэт», «Iудан», «Загъорэ», «Гъунэнчъ», «Сэплъэшъ» зыфиIохэрэр.

Циклэу «ЧIыгу» зыфиIорэм тызщы­псэурэ дунаим идэхагъэ, ар къызэ­рэхъугъэм мэхьанэу кIоцIылъыр, ежь усакIом зэрилъэгъурэр къыреIотыкIы.

«Ощ нахьы инэу пхъуантэ слъэгъугъэп, IункIыбзэ закъуи емыгъэтыгъэу, Зы къэрэгъули Iумыгъэтыгъэу, ДэкIрэр — дэхьажьэу, ХэкIрэр — хэхъожьэу, Птыгъэр — оштэжьы ичэзыу уахътэ…»

УсакIор чIыгум къытегущыIэзэ, ыпэ ригъэшъырэр цIыфыр ары. «Жьыри сыхьатри» зыфиIорэ усэм ащ тыще­гъэгъуазэ.

«…ЦIыфыр — нэфы, ЦIыфыр — фабэ, ЦIыфыр — чэфы, Илъэмакъэ мыкIодыжьэу Жьым хэхьажьы, Гъогууанэу ымыухрэм ар техьажьы…»

ЦIыфыбзэр — чIыгум ыбз, иныдэлъфыбз. ЦIыфымрэ чIыгумрэ язэпхыныгъэ Хъунэго Саидэ иусэхэм лъэшэу къахэщы, кIэух зимыIэ гъогууанэу къэткIурэм фытегъэпсыхьагъэх, ау джыри тымыкIугъэм тызэрэтехьажьырэр къеIо, кIэухым тызэрэнэмысыгъэр къыдгурегъаIо.

Циклэу «ПцIым исаугъэт» зыфиIорэр апшъэрэ поэзием ишапхъэхэм ашъхьэдэмыкIырэмэ, ауж къинэрэп. УсакIом мы темэм зызкIыфигъэзагъэр къэшIэгъуаеп, цIыф зэфыщытыкIэхэр нахьыбэрэмкIэ пцIым зэпещхэх, гум имылъыр бэрэ къыуаIо, ар зэрэпцIыр пшIэ пэтзэ уигу­щыIэгъум деогъаштэ, ары, ащ фэдэу бэ щыIэныгъэм хэхъухьэрэр. ПцIым ишIуа­гъэкIэ шъыпкъэр къаухъумэу зыIохэрэр лъэшэу хэукъох, пцIыр — пцIы, сыд фэдизэу бгъэдэхэжьыгъэми. Джащ фэд, угу имылъыр, уфэмыеми, уигущыIэгъу епIон фаеу къыхэкIы, ар зэрэмытэрэзыр зыдэпшIэжьызэ. «...Пагэу нэпшIитIур сэгъэбыбатэ, Сшъхьэ сегъэIэты — Стамэ мэшIэты, Хьазыр сынапэ — ПцIыр сыдэу гуапэ», — еIо усакIом. НэпцI макъэхэр зыфэзгъэIужьырэм пае мырэущтэу етхы Саидэ: «…УипаIо зыщыгъыр — шъхьап — Эльбрус! Тэ ычIэгъ тычIэтыми тезэгъы… УздэмыкIуагъэми щашIы уигугъу — УилIыгъэ гъунэ ИмыIэу…птIупщыгъ — Ащ нахьы чъэры тымылъэгъугъ!»

Хъунэго Саидэ занкIэуи, адыгэ къэ­Iуа­кIэр ыгъэфедэзэ, чIэгъчIэлъ гущы­Iэ­хэмкIи ПцIым игугъу къытфешIы. Уры­сыем ыкIи IэкIыбым ащыщ усакIохэу зыцIэ чыжьэу Iугъэхэм мы темэр бэрэ ятхыгъэхэм къахэфэ. Саидэ иусэхэм афэдэу ахэри занкIэу е гъэбылъыгъэу къэIуагъэх. ГущыIэм пае, Андрей Дементьевым етхы: «Сэ цIыфмэ пцIэу ахэлъыр слъэгъу хъурэп, ар гушIохэзэ къыспагъохы хъумэ, ащ лъыпытэу зэхэс­фыни слъэкIырэп, нэужым спсэ къин елъэгъужьы». «Шъыпкъэмрэ ПцIымрэ ятхыд» зыфиIорэ усэу Владимир Высоцкэм ытхыгъэм мыщ фэдэ гущыIэхэр хэтых: «Шъыпкъэр зыхэчъыем, ащ ищыгъын гъэкIэрэкIагъэхэр ПцIым зыщилъа­гъэх… Шъыпкъэмрэ ПцIымрэ зэуи зэтекIыхэрэп, тIуми ящыгъынхэр къащэохыфэ».

«Шъхьафитныгъэм иурам» зыфиIорэ циклэу Хъунэго Саидэ тхылъым къыдигъэхьагъэр анахь темэ гъэшIэгъонэу, цIыфлъэпкъыр щэIэфэ зыгъэгумэкIырэмэ ащыщэу сэлъытэ.

«Шъхьафитныгъэм иурам Къыбдытехьащтыр гъотыгъуае, Зэм — мылым фэдэу цIэнлъэгъуае, Плъэгу машIом ыстэу — зэм кIо­гъуае» етхы усакIом. Усэм икIэух анахь дэгъумэ анахь дэгъужь: «…Сыгу кIодэу хъугъэ, Ау лъыхъунэу лъежьагъэп хэти — Сяни, сяти, Тихьабли, къали, Къэралыгъуи — Гу къылъатагъэп. Сыд гу цIыкIур — Зэгорэм ежь къыхэ­кIыжьын, Хэуагъа панэ? Хихыжьын! Гъыгъа?» А гущыIэхэм зэкIэ къыраIотыкIы, тицIыфхэр зыфэдэхэри, тиобщест­вэ изытети, тишъхьафитныгъэ зынэсырэ лъэгапIэри. Осип Мандельштам поэзиер зикIасэхэм ашIэу къысщэхъу, мыщ фэдэ сатырхэр ытхыгъагъэх шъхьа­фитныгъэм фэгъэхьыгъэу: «…Шэф осты­гъэм ыпа­шъхьэ уисэу ЩымыIэ шъхьафитны­гъэм уегупшысэныр тхъагъо!» Поэзием илъа­гъо рыкIорэ усэкIо чъэпхъыгъэхэу, зыцIэ шIукIэ къепIонэу щыIэмэ зэкIэмэ мы темэр къаIэты, арэу щымытыгъэмэ, тидунаеу мызэу, мытIоу машIор зыкIа­дзэрэм, пхъэхэр патакъохэзэ, нахь псын­кIэу кIэухым рафылIэщтыгъэ. Ары, сшIошъ мэхъу сэ поэзиеми ишIуагъэ къакIоу, изы Iахь цIыкIу ащ хэлъэу.

Саидэ ипоэзие образхэмкIэ ушъагъэ. Усэ пэпчъ пIоми хъунэу идейнэ-художественнэ лъыхъонхэр хэтых, образнэ гупшысакIэр ыкIи ежь итхэкIэ-шIыкIэ къащэлъагъо. Усэ зэфэшъхьафмэ къахэс­хыгъэ сатырхэмкIэ сигущыIэхэр къэз­гъэшъыпкъэжьыных:

«Пшэхъоцэ остыгъэм ныбжьыкъоу Ыдзырэм Сытеуцожьзэ сыкIоу къысщэхъу…», «Пагэу Iэтыгъэ гугъэ остыгъэр…», «ШIункIыр пIонэкIэу уашъом къехыгъ...», «Мафэм ыцакIэ земыгъэфэх…»

Хъунэго Саидэ итхылъ къыдэхьэгъэ усэ пэпчъ, ахэр кIакохэми, кIыхьэхэми, мэхьэнэ куу яIэу гъэпсыгъэх. УсакIом ыгу ихъыкIырэр зэкIэ: ар нэшхъэйми, мэгушIоми, лъэпкъ гуузыр иIэми, цIыф­лъэпкъым фэгумэкIыми, сыдигъокIи тхылъеджэм зэхешIыкIы.

«СигущыIэ — дэнэ фыжь» зыфиIорэ тхылъым нахь куоу шIэныгъэлэжьхэм, критикхэм джыри Iоф дашIэнэу, адыгэ лъэпкъымкIэ мэхьанэу иIэр нахь агъэу­нэфынэу, ащ фэгъэхьыгъэ шIэныгъэ статьяхэр къатхынхэу сэгугъэ. Сэ кIэкIэу, гъэзет нэкIубгъом нахь екIунэу, сишIошI­хэр къисIотыкIыгъэх.

Мы тхылъыр къыхагъэщи Хъунэго Саидэ литературэм ылъэныкъокIэ ­Адыгэ Республикэм и Къэралыгъо премие къызэрэфагъэшъошагъэм фэшI сыгу къыздеIэу сыфэгушIо, джыри нахь гъэхъэ­гъэшхохэр ышIынхэу сыфэлъаIо!

Дэрбэ Тимур. Урысыем итхакIохэм я Союз хэт.