ЗэлъашIэрэ бзэшIэныгъэлэ­жьэу ЗекIогъу Уцужьыкъо Сэфэр ыкъор чъэпыогъум и 4-м, 1928-рэ илъэсым Теуцожь райо­нымкIэ къуаджэу Къэзэныкъуае къыщыхъугъ.

Уцужьыкъо къызэриIуатэщтыгъэмкIэ, чылэ зэкIэупкIэгъэ цIы­кIоу Псэкъупсэ иджабгъу нэпкъ тетыгъ. Ау непэ ар бгъо­тыжьыщтэп, Краснодар псыIыгъыпIэм екIодылIагъэхэм ащыщ хъугъэ. ЗекIогъу Уцужьыкъу, Щэ­шIэ Казбек, Бэрэтэрэ Хьамид, Пэнэшъу Сэфэр Къэзэныкъуае ыцIэ рязыгъэIуагъэхэм апэ итых.

Уцужьыкъо ицIыкIугъом щегъэ­жьагъэу цIыф гъэсагъэ зэрэхъу­щтыр, иакъылкIэ зэрэдэкIоещтыр къыхэщыщтыгъ. Ятэу Сэфэр идунай зехъожьым Уцужьыкъо илъэситф ыныбжьыгъэр. ЩыIэныгъэм къиныгъо зэфэшъхьаф­хэр къыздихьыщтыгъэхэми, янэу Къутасэ ащ ренэу иIэпыIэгъугъ. Илъэсих нахь зымыныбжь Уцу­жьыкъо Къэзэныкъое ублэпIэ еджапIэм чIахьэ. Ащ ехъулIэу еджакIи тхакIи ышIэщтыгъэх, тхылъми гъэзетми яджэщтыгъ. Апэрэ классым мазэрэ щеджагъэу шIэныгъэ дэгъу дэдэхэр къызэригъэлъэгъуагъэхэм пае ар ятIонэрэ классым рагъэтIыс­хьэ ыкIи илъэсиплIырэ зыще­джэхэрэ ублэпIэ еджапIэр илъэ­сищкIэ къеухы.

Я 7-рэ классым нэс ар Едэ­псыкъое еджапIэм щеджэ, я 8 — 9-рэ классхэр — ПчыхьалIыкъое гурыт еджапIэм, 1947-рэ илъэсым я 10-рэ классыр Пэнэ­жьыкъуае къыщеухы.

1947 — 1948-рэ илъэсхэм къащегъэжьагъэу Едэпсыкъое еджапIэм иублэпIэ классхэм Iоф ащишIэнэу Уцужьыкъо еублэ ыкIи ащ дакIоу Мыекъопэ кIэлэ­егъэджэ институтым чIэхьанэу зегъэхьазыры. 1948-рэ илъэсым щегъэжьагъэу 1950-рэ илъэсым нэс а институтым бзэмрэ литературэмрэкIэ иотделение ще-джэ ыкIи ар диплом плъыжькIэ къеухы.

КIэлэегъэджэ институтым адыгабзэр щарамыгъашIэщты­гъэми, Уцужьыкъо адыгабзэм шIулъэгъоу ятэ фыригъэшIыгъэр чIинагъэп, ар ишъыпкъэу ны­дэлъфыбзэм изэгъэшIэн, иушэтын пылъыгъ. Адыгэ шIэныгъэ­-ушэтыпIэ институтым ипэщагъэу Одэжьдэкъо Хьаджэмэт ащ гу къылъетэшъ, Iоф щишIэнэу институтым регъэблагъэ.

Джаущтэу ЗекIогъу Уцужьыкъо 1950-рэ илъэсым шIэныгъэм игъогу техьанэу мэхъу. Ащ инасыпышхо къыхьыгъ цIыф гъэсэгъэшхохэм зэраIукIагъэр, Iоф ади­шIэнэу зэрэхъугъэр. Ахэм ащыщ шIэныгъэлэжь цIэрыIоу Н. Ф. Яковлевыр.

Мы илъэс дэдэм нэмыкI шIэныгъэлэжь цIэрыIоу, кавказыбзэ­хэм яушэтын зищыIэныгъэ езы­пхыгъэу, филологие шIэныгъэ­хэм­кIэ докторэу Г. Ф. Турчаниновыр Ленинград къекIышъ, Мыекъуапэ къэкIо ыкIи Мыекъо­пэ кIэлэ­егъэджэ институтым урысыбзэм­рэ литературэмрэкIэ икафедрэ ипащэу щылэжьэнэу мэхъу. Зе­кIогъум иIушыгъэрэ иIофшIа­кIэрэ Турчаниновым гу алъитагъэу щытыгъэти, кIэлэегъаджэу Iоф щишIэнэу институтым регъэ­благъэ. Адыгабзэм изэгъэшIэнрэ иушэтынрэ Iоф дашIэным тегъэ­псыхьэгъэ купэу Турчаниновым ыпкъ къикIыкIэ апэ дэдэ институтым зэхищэгъа­гъэм Уцужьыкъо адыгабзэр щарегъэхьы. А купым шIэныгъэ­лэжьэу Тхьаркъохъо Юныс, ЦуукI Налбый, нэмыкI­хэри исыгъэх. Уцужьыкъо ежь зэхигъэуцогъэ программэмкIэ ахэр ригъэ­джагъэх.

1950-рэ илъэсым щегъэжьагъэу Уцужьыкъо адыгабзэм играмматикэ иIахьхэм язэхэфын­кIэ, язэгъэфэнкIэ апэрэ лъэбэ­къухэр ыдзыхэу регъажьэ. Апэрэ ушэтынэу ышIыгъэр гъэзетэу «Социалистическэ Адыгеим» шэкIогъум и 26-м, 1950-рэ илъэ­сым къихьагъ «Адыгабзэм играм­матикэ щыкIагъэу иIэхэм яхьылIагъ» («О недостатках грамматики адыгейского языка») ышъхьэу. Мыщ а лъэхъаным агъэфедэщтыгъэ адыгэ грамматикэу Iэшъхьэмэфэ Даутэ зэхигъэуцуагъэм щыкIагъэу иIэхэр къыщыхегъэщых, ахэр зэрэдэгъэзыжьыгъэнхэ, адыгабзэм играмматикэ имодель нэмыкI шъыпкъэу зэрэзэхэгъэуцогъэн фаер къыщеIо. Охътэ кIэкIкIэ ащ къыкIэлъыкIоу НэмытIэкъо Юсыфрэ ЗекIогъу Уцужьыкъорэ зэдатхыгъэ статьяу «О серьезных недостатках в научной и школьной грамматиках адыгейского языка» зыфиIорэр гъэ­зе­тэу «Адыгейскэ правдэм» ­къехьэ.

ГущыIэхэм язэокIынрэ язэ­гъэкIунрэ атегъэпсыхьэгъэ шэпхъакIэхэр грамматикэу щыIэхэм ахигъэхьанхэм пае ыпэрапшIэу ежь адыгабзэм къытырэ материалыр дэгъу дэдэу, кIэгъэзыгъэ имыIэу зэригъэшIэным, теориер тэрэзэу къызIэкIигъэхьаным афэшI ар 1951-рэ илъэсым Тбилисскэ къэралыгъо ­университетым филологиемкIэ ифакультет кавказыбзэхэмкIэ иотделение чIэхьэ. Илъэситфырэ университетым щеджэ ыкIи ар тфы закIэкIэ къеухы, ащ ыуж Грузием шIэныгъэхэмкIэ и Академие иаспирантурэ илъэсищрэ щеджэ.

1967-рэ илъэсым ЗекIогъу Уцужьыкъо «Система склонения в адыгейском языке» зыфиIорэ темэмкIэ икандидатскэ диссертацие къегъэшъыпкъэжьы.

Уцужьыкъо IофшIэгъэ дэгъу­хэр икъэлэмыпэ къыпыкIыгъэх фонетикэм, лексикографием, адыгэ литературабзэм лъапсэ фэхъугъэ диалектхэм, графикэм, орфографием, пунктуацием, тер­минологием, адыгабзэм изэгъэ­шIэн итарихъ ыкIи нэ­мыкIхэм афэгъэхьыгъэхэу. Ау анахьэу ыгу етыгъэу зиушэтын пылъыгъэр грамматикэм иIахьхэу адыга­бзэм иморфологиерэ исинтаксисрэ.

Уцужьыкъо идокторскэ диссертацие къалэу Москва 1989-рэ илъэсым «Основные синтаксические структуры в адыгейском языке» зыфиIорэ темэмкIэ къы­щигъэшъыпкъэжьыгъ. Ащ зэ­лъашIэрэ шIэныгъэлэжьэу Блэгъожъ Зулкъаринэ иоппонен-тыгъ. Зулкъаринэ ыгъэшIагъоу пчъагъэрэ къытхыжьыгъ Уцу­жьыкъо лъытэныгъэшхо, осэшхо къызэрэфашIыгъэр, итхыгъэхэр зэрашIэрэр. Ахэм ащыщыгъэх шIэныгъэлэжьышхохэу Б. А. Се­ребренниковыр, А. С. Чикобавэ, Г. Р. Рогавэ, Н. Ф. Яковлевыр, М. А. Къомахуэр, Г. Ф. Турчаниновыр, А. К. Шагировыр.

ЗекIогъу Уцужьыкъо иIоф­шIагъэхэм осэшхо къызэрафа­шIырэр къаушыхьаты гупчэ ака­демическэ журналэу «Вопросы языкознания» зыфиIорэм ащ истатьяу «Строение предложения в языках полисинтетического типа (на материале адыгских языков)» зышъхьэр 1981-рэ илъэсым къызэрэдэхьагъэм. ХэзгъэунэфыкIы сшIоигъор журналыр къыдэкIэу зиублагъэм щегъэжьагъэу (1952) ЗекIогъу Уцужьыкъо истатья апэ дэдэ Темыр Кавказ шъолъырым икIыгъэу адыгабзэхэм ясинтаксис фэгъэхьыгъэу ащ къыдагъэхьагъэр. Ащ щегъэжьагъэу а журналым илъэIукIэ Уцужьыкъо ирецензиехэр къыдагъахьэу аублэ.

Уцужьыкъо иIофшIагъэхэм уасэу къыфашIырэм ишыхьат Лейденскэ университетым ипрофессорэу Р. Сметс (Голландиер) итхылъэу «Анатолие шапсы­гъэхэм абзэ фэгъэхьыгъ» зыфиIорэм «Лъытэныгъэшхо зы­фэсшIырэ сикIэлэегъаджэхэм ащыщэу ЗекIогъу Уцужьыкъо пай» ыIоу тетхагъэу къыфигъэ­хьыгъэр.

ЗекIогъу Уцужьыкъо лексикографием ылъэныкъокIи IофшIэгъэ куухэр иIэх. Ахэм ащыщых «О составе и структуре Адыгейско-русского словаря», «Адыгей­ская лексикография. Состояние и задачи», «Наш институт и адыгейское языкознание» зыфиIохэрэр.

«Урыс-адыгэ гущыIалъэу» 1960-рэ илъэсым къыдэкIыгъэр зэрэзэхэгъэуцогъэщт шIыкIэр, еплъыкIэу ащ Уцужьыкъо фыриIэхэр джыри 1950-рэ илъэсым Н. Ф. Яковлевым ригъэлъэгъугъэхэу, адрэм ахэр тэрэзэу ылъытагъэхэу щытыгъ. Ащ фэдэу Iоф дишIагъ «Адыгэ-урыс гущыIалъэу» 1975-рэ илъэсым къыдэкIыгъэми. 1968-рэ илъэсым «Адыгабзэм иорфографическэ гущыIалъ» зыфиIорэр, ежьыри авторхэм ахэтэу, къыдэкIы. Мы гущы- Iа­лъэм зэлъашIэрэ француз

шIэныгъэлэжьэу Ж. Дюмезиль «шIуа­­гъэ къэзыхьыщт IофшIа­гъэу» еIошъ, осэшхо къыреты. Ащи блэкIышъ, ЗекIогъу Уцужьыкъо «Адыгэ орфографиер нахьышIу зэрэхъущтымкIэ шIэгъэн фае- хэр» (Проект) 1989-рэ илъэсым Мыекъуапэ къыщыдегъэкIы, «Адыгабзэм иорфографическэ гущыIалъэ» зэхигъэуцонэу ре­гъажьэ. ЫпшъэкIэ зигугъу къэсшIыгъэ гущыIалъэм гущыIэ мин 15 фэдиз къыдэхьэгъагъэмэ, мыщ гущыIэ мин 50 Iэпэ-цыпэ къыдигъахьэ шIоигъоу дэлажьэщтыгъ, ау ипсауныгъэ къызэщыкъуи, ар ыухыжьын ылъэкIыгъэп. ШIэныгъэлэжьым ихъарзынэщ а Iэпэрытх ныкъотхыр нэкIубгъо 538-рэ хъоу хэлъыгъ. Уцужьыкъо ишъхьэгъусэ Светэ илъэIукIэ филологие шIэныгъэхэмкIэ докторэу Бырсыр Батырбыйрэ а лъэхъаным филологие шIэны­гъэхэмкIэ кандидатыгъэу, джы докторэу Анцокъо Сурэтрэ ащ дэлажьэх ыкIи гущыIалъэр ­Адыгэ Республикэм гъэсэныгъэмрэ шIэныгъэмрэкIэ и Министерствэ иунашъокIэ 2014-рэ илъэсым къыдагъэкIы.

Гуманитар ушэтынхэмкIэ Адыгэ республикэ институтым IофшIэгъэшхоу къыдигъэкIыгъэ­хэм ащыщ томищ хъурэ «Адыга­бзэм изэхэф гущыIалъэ». Ащ изэхэгъэуцон икIэщэкIуагъ Зе­кIогъу Уцужьыкъо. 1983-рэ илъэ­сым ащ къыдигъэкIыгъэ «Инструкция для составления «Тол­кового словаря адыгейского языка» зыфиIорэмкIэ мы гущыIалъэр зэхэгъэуцуагъэу щыт.

ЗекIогъу Уцужьыкъо цIыфым ишIэныгъэ, иакъыл, игулъытэ зыхилъхьэгъэ IофшIагъэу щыIэхэр цIыф жъугъэхэм алъигъэIэсы сыдигъуи шIоигъуагъ ыкIи иохътабэ ащ тыригъэкIодагъ. Аущтэу ымышIыгъэми ащ зыми ыгу ебгъэныеп, ау ежь ицIыфыгъэ елъытыгъэу ахэм ябгъукIонышъ, гум ринэжьынхэ ылъэкIыгъэп. ГущыIэм пае, С. Хъан-Джэрые иалфавит псэ къыпызыгъэкIэ­жьыгъэр ЗекIогъу Уцужьыкъу. Апэ дэдэ Бэрсэй Умарэ ищыIэныгъэ гъогу, итворчествэ къытегущыIагъэр, ащ ибаснэхэм адыгабзэкIэ тяджэн амал къытэзытыгъэр, Бэгугъэ Ахьмэд иалфавит игугъу языгъэшIыгъэр ЗекIогъу Уцужьыкъу, шIэныгъэлэжь цIэрыIохэу Н. Ф. Яков­левым, Д. А. Iэшъхьэмафэм, М. А. Къомахуэм, Г. В. Рогавэ ыкIи нэмыкIхэми яIофшIагъэхэм уасэ афаригъэшIыным опсэуфэ ыуж итыгъ.

ЗекIогъу Уцужьыкъо адыгэ бзэшIэныгъэм илъэныкъохэм ащыщэу зынэмысыгъэ къэгъотыгъуай. Ащ инаучнэ IофшIа­гъэхэр адыгэ бзэшIэныгъэр къэзыгъэбаигъэ ушэтын гъэшIэгъонхэу щытых. Ащ игупшысэхэр, изэхэфынхэр, иекIолIакIэхэр къызэрыкIоу щытыгъэхэп. Ахэм купкIэу ахэлъыр къыбгурыIо- ным пае шIэныгъэ куу дэдэхэр уиIэнхэ фае.

ЗекIогъу Уцужьыкъо ишIэныгъэкIи, иIофшIакIэкIи лъэгэпIэ инхэм анэсыгъ. Ар филологие шIэныгъэхэмкIэ доктор, шIэныгъэхэмкIэ Адыгэ Дунэе Академием иакадемик, Урысые Федерацием шIэныгъэхэмкIэ изаслуженнэ IофышIэшху. Лъытэныгъэшхо зэрэфашIырэм ыкIи цIыф цIэрыIоу зэралъытэрэм яшыхьат тхылъхэу «Ведущие языковеды мира», «Адыгская (черкесская) энциклопедия», «Знаменитые люди Кавказа», «Адыгэ шIэныгъэм илэжьакIо- хэр» зыфиIохэрэм ащ ыцIэ зэрадэхьагъэр.

Адыгэ бзэшIэныгъэлэжьэу ЗекIогъу Уцужьыкъо къызыхъугъэр непэ илъэс 95-рэ мэхъу. Ар къытхэмытыжь нахь мышIэми, дахэкIэ, шIукIэ тыгу къэ­кIыжьы, ащ иIофшIагъэхэр адыгэ бзэшIэныгъэм пытэу хэуцуагъэх, иархиви гуманитар ушэтынхэмкIэ адыгэ республикэ институтым ихъарзынэщ хэлъ, ар осэшхо зиIэ кIэнэу щыт. ИшIэныгъэ IофшIагъэу къытфыщинагъэхэмкIэ непи ар илъэпкъ фэлажьэ.

Анцокъо Сурэт.

Гуманитар ушэтынхэмкIэ адыгэ республикэ институтым бзэшIэныгъэмкIэ иотдел ипащ. Сурэтхэр: ЗекIогъу унагъом ихъарзынэщ.