Заохэми, гъаблэми, къиныгъо зэфэшъхьафхэми зэрапхырыкIыгъэм емылъы­тыгъэу, Цуцэ иакъыли, игулъыти джыри чаных, губзыгъэу мэгущыIэ. Зыщыпсэурэ я 4-рэ къатым къехынышъ, ипшъэшъэгъухэм ахэсыныр иамал къехьы. ТигущыIэгъу щыIэныгъэ гъогу бай къыкIугъ, гъэсыныгъэм ылъэныкъокIэ ар Адыгеим дэгъоу щызэлъашIэ.

Абэтэ Цуцэ Рэщыдэ ыпхъур 1923-рэ илъэсым Iоныгъом и 20-м къуаджэу Адэмые къыщыхъугъ. Ятэ IофшIэн зэфэшъхьафэу ыгъэцэкIагъэхэм япхыгъэу яунагъокIэ бэрэ кощынхэу хъугъэ. Цуцэ ицIыкIугъом къыщегъэжьагъэу еджэным фэщагъэу щытыгъ. Ипкъэгъу-лэгъоу зыдэджэгущтыгъэхэр еджапIэм зычIэ­хьэхэм, ежь ыныбжь зэримыкъурэм фэшI аштэгъагъэп. Ащ пае къэмынэу, ямыдэIоу ипшъэшъэгъухэм ягъусэу илъэс реным еджакIо адэкIуагъ.

— Партым садыдэтIысхьэмэ, ручкэхэр къатесхызэ сашIуатхэ­щтыгъ, — гушIозэ къеIуатэ ащ, — сянэ-сятэхэм аущтэу сыджэгунэу еджапIэм сэкIо къашIошIыщтыгъ. ЖъоныгъокIэ мазэм имафэ горэм кIэлэегъаджэр сянэ дэжь ыгъэ­дэнэу къэкIуагъ. Адыгэ шъуашэхэри, нэмыкIхэри сянэ ыдыщтыгъэх. «Соня, сеплъымэ, культурнэ цIыфэу ущыт, сыдым пае шъуипшъашъэ икъоу шъупымылъа? Илъэс хъущт тхылъи, тетради имыIэу къызыкIорэр» къызыреIом, сянэ щтагъэ. «Ащ фэдэ мэхъуа, джэгунэу къэкIо тшIошIыгъ» риIожьыгъ сянэ. Нэужым сятэ къызэкIожьым, сыз­хэсхэм апэ ситэу сызэреджэрэри, шIэхэу ятIонэрэ классым сызэрихьащтри сянэ фиIотагъэх. Ти­гъунэгъу станицэм сятэ кIуи, а 1-рэ ыкIи я 2-рэ классхэм апае ыгъотыгъэ тхылъхэр зэкIэ къысфищэфхи къэкIожьыгъагъ.

1938-рэ илъэсым классибл къыухыгъэу Цуцэ Краснодар кIэлэегъэджэ училищым чIэхьагъ. Я 2-рэ курсыр къыухыгъэу Мыекъуапэ апэрэ кIэлэегъэ­джэ курсхэр къызщызэIуахыхэм, ащ чIагъэхьанэу къахахыгъэхэм ар ахэ­фагъ. Ау бэрэ еджэнхэ амал щыIагъэп, апэрэ курсыр акIугъэ къодыеу Хэгъэгу зэошхор къежьагъ. КIалэхэр заом ащагъэх, пшъа­шъэхэр еджэпIэ зэфэшъхьафхэм агъэ­кIуагъэх. Джащ тетэу Цуцэ Улэпэ еджа­пIэр къытефагъ, 1941 — 1942-рэ илъэс­хэм урысыбзэмрэ литературэмрэкIэ щыригъэджагъэх. Нэмыцхэр благъэу Ростов къызекIуалIэхэм, янэ-ятэхэр зыщыпсэущтыгъэхэ Курго-Кармалинское зыфаIорэм япшъашъэ ащэжьыгъ. Мэз участкэм ятэ мэзпэсэу Iутыгъ. Нэмыцхэр ащ нэсынхэу хъугъэп.

— Оккупацием ыуж а мэз участкэм пэщакIэ фашIыгъагъ, лъэ­шэу Iоф зышIэщтхэм ащыкIэщтыгъэх, — къеIуатэ Цуцэ. – Бухгалтерием зы нэбгырэ чIэсыгъэп. ШIэныгъэ зэрэсIэкIэлъыгъэм фэшI ащ сырагъэблагъи, илъэсрэ Iоф щысшIагъэу кIэлэегъэджэ институтыр зыпкъ рагъэуцожьыгъэу, сиеджэн щылъызкъэкIотэн амал сиIэу телеграммэ къысIэкIэхьагъ. Ащ згъэзэжьынэу хъугъагъэ. Охътэ гъэнэфагъэ тешIагъэу унагъори Псэйтыку кощыжьыгъагъ.

1945-рэ илъэсым Цуцэ еджэныр къы­зэриухыгъэм тетэу народнэ гъэсэныгъэм­кIэ Адыгэ хэку отделым инспекторэу аштагъ.

— Мыр IэнэтIэшхоу щытыгъ а лъэхъаным. Сэ анахь бэлахьэу сыщытыгъэп, а уахътэм еджагъэу щыIагъэр бэп, IофышIэхэр икъущтыгъэхэп. ЗэлъашIэрэ адыгэ шIэныгъэлэжьэу, фольклористэу, просветителэу Iэшъхьэмэфэ Даут сылъыкIотэнымкIэ лъэшэу зишIуагъэ къысэкIыгъэр. ГъэсэныгъэмкIэ хэку отделым сызэрэIухьагъэм тетэу егъэджэн-методическэ советэу (УМС) агъэпсыгъэм сыхагъэ­хьагъ. Ащ пшъэрылъэу иIагъэхэм ащыщ Адыгеим иеджапIэхэм апае зэреджэщтхэ тхылъхэр къыдагъэ­кIынхэр. Ахэм уяджэн, бгъэтэрэзыжьынхэ, уасэ афэпшIынэу щытыгъ. Къутыр еджапIэм сызэрэ­чIэ­сыгъэм пае адыгабзэм седжэнэу хъугъэп, дэгъоу сыгущыIэщтыгъ, къызгурыIощтыгъ, ау хьарыфхэр сшIэщтыгъэхэп. Ар сымышIэу сыдэущтэу адыгэбзэ тхылъхэм уасэ афэсшIыныгъа? Хэку отделым сыкъыIуагъэкIынышъ, еджапIэ горэм сагъэкIонэу лъэIу тхылъыр пащэм икабинет чIэсхьагъэу сычIэтызэ, Iэшъхьэмфэ Даутэ къычIэхьагъ. Къэбарыр зетэIом, «ащ фэдэ мэ­хъуа, зыми укIощтэп, тхьамафэм тIо садэжь укъакIозэ адыгабзэр озгъэшIэщт» еIошъ, охътэ кIэкIым къыкIоцI хьарыфхэр сигъэшIэжьыгъэх, — къыIуагъ Абэтэ Цуцэ.

Нэужым Цуцэ адыгабзэкIи урысыбзэкIи тхылъи 9 къыдигъэкIыгъ. Ахэм ащыщых адыгэбзэ тхылъхэу а 1-рэ ыкIи я 2-рэ классхэм арысхэм, урысыбзэкIэ я 4-рэ классым ащеджэхэрэм апаер, диктанхэр ыкIи изложениехэр зыдэтхэр.

ТигущыIэгъу къызэриIуагъэмкIэ, народнэ гъэсэныгъэмкIэ Адыгэ хэку отделым плIэгъогогъо IукIыжьымэ, къыIу­хьажьызэ Iоф ышIэнэу хъугъэ. Ащ къы­дэ­фэрэ илъэсхэм ар къуаджэу Козэт иеджапIэ ипащэ игуадзэу илъэси 8-рэ щыIагъ, Мыекъуапэ къыгъэзэжьи, кIэлэегъаджэхэм яшIэныгъэхэм зыщахагъэ­хъорэ институтым методистэу Iутыгъ. Абэтэ Цуцэ аужырэу Iоф зыщишIагъэр Адыгэ кIэлэегъэджэ училищыр ары, 1989-рэ илъэсым ащ къыIукIыжьи къы­лэжьыгъэ зыгъэпсэфыгъом тIысыжьыгъэ.

Цуцэ зыщыщ лIакъом ыкIи яунагъо арыгушхоу якъэбар къытфиIотагъ.

— Лъэшэу зэгурыIожь унагъом сыкъихъухьагъ, — гукъэкIыжь чыжьэхэм зэрахэтыр къыхэщэу Цуцэ къыригъэжьагъ, — сят, сян, зы шы закъу, сэры тызэрэхъущтыгъэр. Тянэ-тятэхэр лъэшэу тауж итыгъэх, гъэсэныгъэ, пIуныгъэ дэгъу къытхалъхьаным анаIэ те­тыгъ. Лъэхъан чыжьэхэм узэкIэ­Iэбэжьымэ, Абэтэ лIакъор зэлъа­шIэщтыгъ. Тятэжъ пIашъэхэм ащыщэу «уай-уай, Абэтэ Бэслъэ­нэй» зыфаIощтыгъэм шыу 500 зыхэхьэрэ дзэ псау иIагъ. Ар Кавказ заом пэрытэу хэтыгъэхэм ащыщ. ГухэкI нахь мышIэми, лIакъор бэп зэрэхъущтыгъэр, унэгъуи 10 ныIэп, егъэзыгъэкIэ Тыркуем икIыжьы­гъэхэм ахэфагъэх. Непэ къызнэсыгъэм Абэтэхьэблэ псау Тыркуем щыIэу къаIо.

Ежь Цуцэ унагъо исыгъ, зы кIэлэ закъу къыпыфэнэу хъугъэр. Ау Руслъан илъэс 47-рэ ыныбжьэу идунай ыхъо­жьыгъ. Зы пшъашъэ ащ иI — Саидэ, экономическэ шIэныгъэхэмкIэ кандидат, республикэм иапшъэрэ еджапIэхэм Iоф ащишIагъ, мы уахътэм ежь иунэе лабораторие къызэIуихыгъ.

Саидэ пшъашъэрэ кIалэрэ иIэх. Беллэ врач, акушер-гинекологэу сабыйхэр къызыщагъэхъурэ сымэджэщым Iоф щешIэ, Аслъан юрист, предприниматель.

Абэтэ Цуцэ изакъоу мэпсэу нахь мышIэми, гукIэгъурэ шIулъэгъурэ ащыкIэрэп.

— Сигупсэхэм зэкIэми анаIэ къыс­тет, къысфэгумэкIых, къыскIэупчIэх, — еIо ащ. – Сшы закъо икIэлитIоу Аслъанрэ Рэщыдэрэ Мыекъуапэ къыздыдэсых. Нэф зэрэшъыгъэм тетэу ахэр къысфытеох, чэщыр зэрисхыгъэм къыкIэупчIэх, сищыкIагъэр зэрагъашIэ. Ахэм яшъхьэ­гъусэхэри джащ фэдэх, дэгъоу къыслъэплъэх. ЯшIулъэгъурэ ягукIэгъурэ сащыкIэрэп. Сыкъызыхъугъэ мафэм зэкIэри къызэхахьэхи, гушIуагъор къыздагощыгъ.

БэгъашIэ ухъуным шъэф горэ хэлъэу Цуцэ ылъытэрэп. Ау сыдигъокIи ышхыщтым лъыплъагъ, егъашIи шъон пытэ «ыуплъэкIугъэп», псауныгъэм зэрар езыхыщт пстэури щигъэзыягъ. ТигущыIэгъу ятэ илъэси 107-рэ, янэ илъэс 88-рэ къагъэшIагъ. ЗэрэхъурэмкIэ, ахэри бэгъэшIагъэх. Ежь Цуцэ Тхьэм къырипэсыгъэ илъэси 100-р къызэринэкIыгъ, джыри тапэкIэ ылъэ тетэу, ипсауныгъэ къыкIимычэу илъэсыбэрэ щыIэнэу тыфэ­лъаIо!

Iэшъынэ Сусан.

Сурэтыр Iэшъынэ Аслъан тырихыгъ.