(УсакIоу Ергъукъо-ЩэшIэ Щамсэт илирическэ эссехэр)

Ергъукъо Щамсэт апэ зыщысшIагъэр Адыгэ къэралыгъо кIэлэегъэджэ институтыр ары, тапэ итыгъэ купым щеджэщтыгъ; нэгу хъурэебзэ гохь цIыкIоу, гущыIэ къеIоми умышIэнэу рэхьатыбзагъ. Институт ужым Iоф зэдэтшIэнэу ыкIи зы унэ тызэдисынэу хъугъэ, Адыгэ хэку музеим тыринаучнэ IофышIагъ, отдел зэфэшъхьафхэм тыряпэщагъ. Литературэр, лъэпкъ искусствэр, культурэр тикIэсагъэх.

ГузэхэшIэ блэрхэу хэти къешIэкIы­гъэхэр пчыхьэпэ зэгъокIхэм дгъэунэфыжьхэзэ, тхьапэм нэбгыритIуми едгъэ­кIущтыгъэх. Анахьэу ащкIэ хъупхъагъэр Щамсэт, зыфэдэр къэIогъое лирическэ эссе шIагъохэр къыдэхъущтыгъэх. Ахэм ащыщхэм къысфяджэу, къясIуалIэрэр зэригъашIэу къыхэкIыгъ… Хьалэмэты­гъэх! Ау мы гузэхэшIэ тхыгъэхэр непэ фэдэу хэутыгъошIу-пхырыгъэкIыгъошIугъэхэп. Гъэзетхэм ыкIи журналхэм нэмыкI темэхэр — гъупчъэ-уатэр, цIыф лэжьэкIо-Iоф­шIакIом, нэмыкIым афэгъэхьыгъэхэр нахь ашIоIофыгъ.

«Бзылъфыгъэгум ыкIи ащ ыпсэ атешIыкIыгъэ усэхэм, рассказхэм, — журналистэу Дыхъу Хьисэ зэриIощтыгъэу, усакIуи, тхакIуи афэягъэхэп, умы­шIэрэмэ, къяцэкъэщтхэм фэдэу». Ауми, уахътэ къэси, Щамсэт илирическэ эссе куп автор куп ятхыгъэхэр зыдэт тхылъ цIыкIоу «УблапI» зыфиIорэр Мыекъуапэ 1985-м къыщытырадзагъ.

Ар Ергъукъу Щамсэт иусэ-эссехэмкIэ къызэIуахыгъ. Ахэм цIэ дахэхэр яIэх, гум къикIхэу ыкIи гучIэм нэсхэу, сурэтышI IэпэIасэм фэдэу бзылъфыгъэ ныбжьыкIэ дахэм зэхишIэу, зымыгъэгупсэфэу кIыгъу усэн-гупшысэныр, лъэшэу IэпкIэ-лъэпкIагъэ ыкIи шъыпкъэгъэ ин хэлъэу къащызэшIуихыныр фэукIочIыгъ.

Джы Щамсэт илирическэ эссе-произведение цIыкIу зэкIэшIыхьагъэхэу, зыми фэмыдэхэу, ежь игупшысэ нэфыпс къыкIэкIуагъэхэр усэ къодыехэу пфэIощтхэп, мыхэр тхьэтын шъыпкъэ тхыгъэх.

Орэп зилажьэр – сэрэп

Ощхы, ощхы… Пчыхьэшъхьэ хьакIэу къысфакIоу, сишъхьангъупчъэ къытеоу макIэу, къысаджэу къысшIошIы, етIани, сэрэп ар – сэIэсэжьы… Мары джыри шъабэу къысфытео.

— КъаIо? Сэра укъызаджэрэр?

— Оры, оры! – Iапэ псыгъохэмкIэ Iэ къешIы.

— Сыда къыпфэмыIоу узыфаер?

— Сызыфаер, сызыфаер… — тIэкIуи мэукIытэ. – «Къысфэгъэгъу» къыосIонэу сыфай. Зи къикIыщтэп а Iофым, гукIэгъушхуи гуитIум зэфашIыщт. Хьау, орэп зилажьэр – сэрэп, гъогу лъэгъуитIур зыкIызэбгъукIуагъэм. СицIыфыгъэ укъыхаплъэу сымыумыс. Къысфэгъэгъу, синасып бдэзгощыгъэп. Орэп зилажьэр – сэрэп.

— Сыда? Сыда? Сыд къэхъугъ? Усыумысрэп, ау…

Джащ нахь къымыIожьэу ощх шъабэр сишъхьангъупчъэ шъэф-шъэфэу къегъылIэ, зэхишIэу пшъэшъэгум игумэкI, етхьалэ ар нэпс щыугъэм.

— Синасыпэп, синасыпэп, синасыпэп, — къытео пшъэшъэгур тыпы-тыпэу.

ГумэкIи, гукъауи, гукIэгъуи ахэтэу щегъыхы ощх шъабэр шъхьангъупчъэ кIыбым.

— Орэп зилажьэр – сэрэп, орэп зилажьэр – сэрэп, — аIоу гуитIур зэпэджэжьы.

ЗэбгъодэкIых зэнэмысыгъэ лъагъохэр, зэхэхьаны, зы хъуным нэмысыгъэхэр.

Мы лирическэ тхыгъэм — эссем, бзылъфыгъэ ныбжьыкIэм идэхэгъэ-къэбзагъэ, ищэIэгъэ ин, шIулъэгъум шъхьэуа­сэу фишIырэр щыкIэгъэтхъыгъэу сэлъытэ. Зы гущыIэ гуауи, зы щэIу мэкъэ чъэкIыгъи хэтэп. Авторым тхэн амалышхоу иIэр усэ сатырэ пэпчъ щыкIэгъэтхъыгъ, ощхым иобраз гъэшIэгъон, ащ иIокIэ-шIыкIэ, игъэпсыкIэ-хабзэ ыкIи бзылъфыгъэ ныбжьыкIэу ылъэгъоу, зэхихэу, зэхишIэрэм анахьыбэжь псэкIэ зыгъэунэфырэм иобраз хэшыкIыгъэ Iэтыгъэ мыщ щыгъэ­унэфыгъэх. ТIумэ язи ялажьэп гуитIур зэрэзэIумыкIагъэр, ялъагъохэр зэнэмысхэу зэрэзэбгъодэкIыгъэхэр, сыда пIомэ ахэр зы хъуным нэсыгъагъэхэп. Ергъукъу Щамсэт илирикэ зэрэщытэу — лъапи шъхьапи къыдилъытэу, хъунэу зэжагъи, мыхъущтыр къызыхэкIыгъэри, зэхэугуфыкIыпагъэу къызщыIуагъэх ыкIи аукъодыеп, ахэм псэм ымэкъэ шъабэ, ишъхьэлъытэжь ин ащызэхэошIэ, мыхэр усэ къодыехэп, ушъый пкъыехэп ыкIи гъотыгъое дэдэ, Iэзэгъу папкIэх.

«Сидунай хэмыкIырэ цIэр», «ШIулъэгъупс», «Сыостыгъ ощ пай», «Зэдытий», «Пчыхьэшъхьэ тыгъэр», «Чъыгы», «Узщысымыгъотыгъэм», «IэгучIалъхь» мыхэм анэмыкI гупшысэ тхыгъэ упкIэпкIыпагъэ­хэмкIэ Ергъукъу Щамсэт псэм щыгъы­жъые зэрыблэу, игузэхэшIэ дунэе зэ­Iухыгъэ фэсакъэу, едэхашIэу, игуапэу, IэпэIэсагъэ хэлъэу адыгэ бзылъфыгъэм ыгу икъэбзэгъэ-лъэшыгъэ апхырищыгъ.

Щамсэт илирическэ эссехэр сэркIэ литературнэ жанрэ анахь лъэшэу гур ыкIи псэр зэфэдэу зыщыIорышIэрэх, ахэр цIыкIухэми, «лъабжъэх», ныбжьырэу гум хэтIысхьэх, адыгабзэр лъэшэу ащыфытагъ ыкIи дэхэ дэдэу ащэIорышIэ, ар зэкIэ бзылъфыгъэ усакIом хэлъ зэчый хьарэмыгъэнчъэр къэзыушыхьатырэх. Образ гъэшIэгъонхэр къыгъотымэ, яхъозэ, ахэр дышъэ-тыжьын пкъыгъо хъазынэу къегъэшIэтых; гумышIуи, гузэгъабгъи, бгыбзи, гущыIэ гырз макъи ахэлъэп, ахэIукIы мыхэм зэфэдэкIэ щыIэныгъэ акъыл-губзыгъагъэр. ЦIыфыр ыкIи къе­шIэкIыгъэ дунэе иныр иIэубытыпIэхэу усэщтыгъэ, гупшысэр зэкIипIухьэщтыгъ Ергъукъу Щамсэт. ИныбжьыкIэгъу-идэхэгъу, ишIулъэгъу къабзэу ыпкъынэ-лынэмэ ахэгощэгъагъэр мы усэ гъэпкIэгъэ дэдэ­хэм ащигъэунэфыныр фызэшIокIыгъ: нэшхъэй макIи, фэбэ IэшIуи, нэплъэгъу шъаби, гущыIэ зафи, шъыпкъэ ини мыхэм ахэлъ, ухэтми, гур ащэфы.

Джыри зы лирическэ эссе:

Чъыгы

Щыс кIалэр чъыгым егупшысэ. КъэкI­рэр бэ ыгу. Сыдэу гъэшIэгъона мы дунаир! Сичъыгэу гукIэ сызфэщагъэр щагум дэт, къисхьан слъэкIырэп ар унэм.

Гъатхэ хъумэ къэкIэракIэ, гъэмафэм къыпэкIэ, бжыхьэ хъумэ пачыжьы, кIымафэм джэнэ фыжькIэ къефапэ. Сэ­лъэгъу къехъулIэрэр зэкIэ, гукIэ ренэу сылъэIэ­сы, ау къыхэсчын слъэкIыщтэп зыхэтым. Къыхэсчынэу сыфежьэмэ, гъущт сичъыг, къекIу зыхэт чIыгур шъхьэ­бырабэм.

Хэрэтба, адэ, сышIонэнэп. Сыфэягъ сэ ар унэм къыздитынэу. Сынэсынэу. Iэ щысфэнэу сызщыфаем. Сыдэу сшIына ыгу екIугъэу чIым хэтIагъэмэ? Сеплъэу, згъашIоу, сыфэгуIэу сыфщытын. ИгъэтIысыгъом сыдэу шъхьэми зи къымыхьи?

Къисхьан фэягъ унэм ащ лъыпытэу, згъэсэн фэягъ унэ фабэр къекIу хъунэу. Унэ чъыг дахэу зиушъомбгъуни!

Еплъы кIалэр щагум дэты чъыгым, ыгу етыгъэу егупшысэ чъыгы пагэм. Блэгъэ дэдэу дыщыIэнэу ащ мыхъугъэми, лъэплъэ зэрэхахъорэм ыгъатхъэу. Икъу­тамэхэм дэхэ дэдэу заушху, ылъапси, ыпсэм фэдэм, IаплI рещэкIы.

КIалэр еплъы, еплъы ичъыг кIасэ, дигощэу игукъауи игушIуагъуи…

Ергъукъо-ЩэшIэ Щамсэт игъонэмысэу идунэе нэф зихъожьыгъэр мэзищ джыри хъупагъэп. ЩыIагъэмэ, чIэпыогъум и 1-м ыныбжь илъэс 73-рэ хъущтыгъэ. Иусэ хьалэмэтхэр зы тхылъ зэкIэупкIагъэу къыдэгъэкIыжьыгъэхэмэ, бзылъфыгъэ лирикэ куу шъабэм чIыпIэ гупсэф ыгъотыныгъэу сэлъытэ.

Мамырыкъо Нуриет.