«Дунаир зыгъэнэфырэр тыгъэ, дунаир зэзыгъэзафэрэр шIэныгъ» еIо адыгэ гущыIэжъым. Ар къагурыIоу адыгэхэм гъэсэныгъэм, шIэныгъэм алъэныкъокIэ гъэзагъэу Iофышхо ашIагъ, илъэсыбэм мышIэныгъэ шIункIэу зыхэтыгъэм Совет хабзэм ишIуагъэкIэ лъэпкъым зыкъыIэкIихыгъ, еджэкIэ-тхакIэ ямыIагъэми, адыгэ жабзэр, адыгэ фольклорыр лъэшэу къафэфедагъ, ащ щызэIугъэкIэгъэ лъэпкъ гушъхьэлэжьыгъэр, ныбжьырэ баиныгъэ лъапIэр къятэжьыгъ.

ЛIыхъужъ эпосэу «Нартхэр» фольк-лорым икъутэмэ шъхьаI, лъэпкъ акъылыр зыщызэIугъэкIагъ; ар адыгэхэм афэ-зыухъумагъэр, къэзыугъоижьи, зэзыгъэзафи къыдэзыгъэкIыгъэр зэлъа-шIэрэ шIэныгъэлэжь-нартоведэу, усакIоу, IофшIэкIошхоу ХьэдэгъэлIэ Аскэр ары. ШIур къыгъэгъунэу, ылэжьэу къырыкIогъэ шIэныгъэлэжьым непэ ыцIэ къетIоныр къызхэкIырэр ишIушIагъ ыкIи Iоныгъо мазэм и 20-м тхакIор къызыхъугъэр илъэси 101-рэ зэрэхъурэр ары.

ХьэдэгъэлIэ Аскэр АР-мкIэ Красно-гвардейскэ районым ит къуаджэу Хьати-къуае къыщыхъугъ. Къуаджэм дэт ублэпIэ еджапIэр 1934-рэ илъэсым къыухыгъ. 1934 – 1937-рэ илъэсхэм Адэмые дэт гурыт имыкъурэ еджапIэм чIэсыгъ. Ащ ыужым Адыгэ кIэлэегъэджэ техникумыр 1940-рэ илъэсым ыкIи Адыгэ кIэлэегъэджэ илъэситIу институтыр 1942-рэ илъэсым къыухыгъэх. 1942 – 1945-рэ илъэсхэм дзэм къулыкъу щихьыгъ. 1946-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу щэIэфэ, гума-нитар ушэтынхэмкIэ Адыгэ республикэ институтым щылэжьагъ, ишIэныгъэ-лэжьышхуагъ.

Iоф ышIэзэ, 1957-рэ илъэсым Адыгэ къэралыгъо кIэлэегъэджэ институтыр, 1960-рэ илъэсым Шота Руставели ыцIэ зыхьырэ Институтэу шIэныгъэхэмкIэ Грузием и Академие хэтым иаспирантурэ къыухыгъэх. 1965-рэ илъэсым филологие шIэныгъэхэмкIэ кандидат, 1991-рэ илъэсым доктор Аскэр хъугъэ.

ХьэдэгъэлIэ Аскэр илъэс 60-рэ щылэжьагъ гуманитар ушэтынхэмкIэ Адыгэ респу-бликэ институтэу Т. КIэра-щэм ыцIэ зыхьырэм, нарт-хэм афэгъэхьыгъэ Iофышхор емызэщыжьэу, зэрифэ-шъуашэу зэшIуихыгъ. Ащ изакъоп, адыгэ тхыгъэ литературэми щылэжьагъ, Хэгъэгум, цIыфхэм, хэкум яхьылIэгъэ усэ дэгъубэ зыдэт поэтическэ тхылъхэр къыдигъэкIыгъэх. Ау анахь шIушIэгъэ инэу ыкIи хэти зынэмысыгъэу Аскэр ылэ-жьыгъэр адыгэхэм яэпос ары.

А. ХьэдэгъалIэм шIэны-гъэушэтын Iофышхоу зэ-шIуихыгъэр гущыIэкIэ къэ-IогъошIуми, лIы акъылышIо-шэнышIом игъашIэ ащ фигъэшъошагъ. Адыгэ шъолъырыр зэкIэ – IорIотэ тхыдэIуатэхэр, пшысэIуатэхэр, орэдусхэр, усакIохэр, губзыгъэхэр зыдэс къуаджэхэр – тхьа-пэмрэ къэлэмымрэ ыIыгъэу, магнито-фонышхоу зы чемодан фэдизыгъэр икукIэ итэу ащ къызэпикIухьагъ. Ылъэ-гъугъэр, зэхихыгъэр бэрэ ыпщыжьыгъ. Анахьэу шIоIофэу зытелэжьыхьагъэр лIыхъужъ эпосэу «Нартхэр» ары. Аскэр гъэсэныгъэ-шIэныгъэ икъу IэкIэлъыгъ, гупшысэн IофшIэныр икIэсагъ, мып-шъыжьэу игугъэ фэкIуагъ. Научнэ IофшIэгъэ инхэр иIэх. Ахэр адыгэ нарт эпосым игъогу, итарихъ куу гъэшIэгъон зыфэгъэхьыгъэхэр. Монографиехэр къыдигъэкIыгъэх: «Героический эпос «Нарты» и его генезис» (1967), «Геро-ический эпос «Нарты» адыгских (чер-кесских) народов» (1987), «Память нации» ахэм къакIэлъыкIуагъ.

1968 – 1971-рэ илъэсхэм А. ХьэдэгъалIэм анахь шIэныгъэ IофшIэгъэшхоу зэшIуихыгъэр нарт IорIуатэхэр зэхэугъоягъэхэу томибл хъоу къызэрэдигъэкIыгъэхэр ары. Ахэм ягу-щыIапэу «Адыгэ нартхэр» зыфиIорэ тарихъ-филологие очеркыр ытхыгъ. 1974-рэ илъэсым (фольклорист инэу КъэрдангъушI Зэрамыку игъусэу) зы том хъурэ тхылъэу «Нарты» Москва къыщыдигъэкIыгъ.

Анахьэу къыхэгъэщыгъэн фаер илъэс 55-кIэ узэкIэIэбэжьмэ (1968) ижъырэ адыгэ эпосэу «Нартхэр» зыфиIорэ тхылъи 7-м яапэрэр Адыгэ научнэ-ушэтэкIо институтым къыщагъэхьазыри Мыекъуапэ къызэрэщыхаутыгъагъэр ары. Адыгэхэм зыфэдэр къэIотэгъое лъэпкъ эпос зэряIэр къэнэфагъ, лIэшIэгъухэм ахэткIухьэгъэгъэ акъыллэжьыгъэр зэкIэ джы мы тхылъи 7-м адэтыгъ. Лъэпкъым ищыIэкIэ-псэукIагъэр, идунэееплъы-кIагъэр, ишэн-хабзэхэр, игъэпсыкIэ-шIыкIэхэр лъэныкъуабэкIэ гъэзагъэу нарт къэбархэм, текстхэм къащыIотагъ. Ахэр узыфэе шIэныгъэкIэ ушъагъэх – чIыпIацIэхэр, лъэпкъ нэшэнэ гъэшIэ-гъонхэр, зекIокIэ-шIыкIэхэр, шэн-хабзэ-хэр, гущыIэжъхэр, гущыIэ щэрыохэр ыкIи непэ гурыIогъуае хъурэ гущыIэ жъы дэдэхэу мэхьанэ зиIэхэр адэбгъотэщтых.

«Нартхэм» яапэрэ тхылъэу 1968-рэ илъэсым къыдэкIыгъэм нарт хасэм иуна-шъо къызэрэдэхьагъэм тетэу къэтэты:

ХьакIуцу текст («Нартхэр». Апэрэ том)

Нартмэ гуIэгъуфо яIагъ. Ежьмэ анахь цIыкIоу, ежьмэ анахь макIэхэр щыхьагъу ашIыщтыгъэп ыкIи агу хагъэкIыщтыгъэп – испмэ язаощтыгъэхэп, къаухъу-мэщтыгъэхэ нахь. А хабзэм тетэу рэпсэухэу, Исп-гуащэм илI Хъымыщыжъэри щымыIэжьэу, ыкъо Пэтэрэзи рэкIодыгъэу изэкъо дэдэу къызэнэм, нарт хасэр зэхэтIысхьи, Исп-гуащэм, нэожъ дэдэу рахъужьыгъэу щытыти, щыIакIэу фэхъущтым тегу-щыIахьыгъэх.

Хасэм унашъо зыщыфашIыжьыгъ: «Исп-гуащэр тинысэ гъэшIуагъэу щытыгъ. ТигъэхъакIи тищыIакIи ыгъэдахэу шъыдигъокIи тхэтыгъ; тинарт лъэпкъ ыгъэшIуагъ, ылъытагъ. Уасэу къыти-тыгъэмджэ тыдэзекIо-жьын фай. Ай къыхэ-кIырэджэ Исп-гуащэр псаоу дунаим тэти нэсы-фэджэ гъэшIоныгъэ фытиIэу тIыгъынэу къыт-тафэ. Ыгу хэзгъэкIырэм псэкIодишъэ ышIагъэджэ тлъытэщт, ай ыуасэджи игъо фэтлъэгъущт».

А унашъор агъэуцуи, хасэр зэхэкIыжьыгъ… Арыщтын «Жъы уимы-Iэу кIэ уиIэп» языгъэ-Iуагъэр.

Ары, гъэшIэн акъыл угъоигъэр ащызэIу-гъэкIагъ мы тхылъиб-лым. ЛIыхъужъ эпосэу «Нартхэр» зие адыгэ-хэм языгъэгъотыжьыгъэ шIэныгъэлэжь-нарто-ведэу ХьэдэгъэлIэ Аскэр джащ паекIэ непэ шъхьащэ фэтэшIы, игуп-шысэ лэжьыгъэ налмэс-налкъутэу адыгэ лъэп-къым къыхэнэщт.

Аскэр – усэкIо, тхэкIо, гупшысэкIо иныгъ. ШIэныгъэм имызакъоу, адыгэ лъэпкъ литературэ ныбжьыкIэм ар ыгу щизэу щылэжьагъ. Ытхыхэрэр 1940-рэ илъэсым къыщыублагъэу хиутыщтыгъэх. Усэхэр, усэкIэ тхыгъэ повестьхэр, пщыналъэхэр дэтэу тхылъхэр къыди-гъэкIыгъэх: «Гум иорэд», «Мэфэ нэфхэр», «Сичыл», «Адыгэм ыпхъу», «Сихэку игъатх», «Гъогухэр», «Гугъэ нэфхэр», «ДзэкIолIымрэ пшъэшъэ-жъыемрэ», нэмыкIхэри.

Ытхыхэрэр урысыбзэкIи Мыекъуапэ, Краснодар, Москва къащыдэкIыгъэх. Иусэмэ ащыщхэр композиторхэм орэдышъом аралъхьагъэх, ытхыгъэмэ ащыщхэри грузиныбзэкIэ, болгарыбзэкIэ, осетиныбзэкIэ зэрадзэкIыгъэх.

ХьэдэгъэлIэ Аскэр АР-м инароднэ тхакIу, УФ-м культурэмкIэ изаслуженнэ IофышI, АР-м шIэныгъэмкIэ изаслуженнэ IофышIэшху, АР-м и Къэралыгъо премие илауреат, къуаджэхэу Хьатикъуае, Нэшъукъуае, Щынджые, ПсышIопэ районым яцIыф гъэшIуагъ. Европэм икавказоведхэм яобществэ хэтыгъ, шIэныгъэхэмкIэ Адыгэ (Черкес) дунэе академием иакадемикыгъ, УФ-м итхакIохэм я Союз 1959-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу хэтыгъ. Адыгэ лъэпкъ губзыгъагъэм иIотэкIошхуагъ, хьалэлэу илъэпкъ фэлэжьагъ, гушъхьэкIэн бай къытфигъэнагъ. Литературнэ саугъэт лъапIэу – эпосэу «Нартхэр» адыгэхэм зэряер къыушыхьатыгъ, эпосым ащкIэ псэ къыпигъэкIэжьыгъ.

МАМЫРЫКЪО Нуриет. Сурэтхэр: «Адыгэ макъэм» ихъар-зынэщ.