ЛIэшIэгъу зэблэкIхэм ахэкIокIэжьхэу, ЩыIэх шъолъырхэр шIункIым хэхьажьхэу. Ау щыIэх нэмыкIхэр, ямыжъо пэпчъи Макъэу пыIукIрэр лъэхъэнэ жъынчэу!

[caption id="attachment_138829" align="aligncenter" width="800"] Сурэтыр: А. Iэшъын.[/caption]

Джащ фэдэ усэ сатырхэу зэлъашIэрэ усакIоу Илья Сельвинскэм ытхыгъэхэмкIэ адыгэмэ ятарихъ фэгъэхьыгъэ тхы­лъыр къызэIуехы Урысыем шIэны­гъэ­хэмкIэ иакадемие иакадемикэу, зэлъа­шIэрэ шIэныгъэлэжьэу Шэуджэн Асхьад.

ЗэлъашIэрэ урыс тарихълэжьэу Н. М. Карамзиным (1766 — 1836 гг.) фэгъэ­хьыгъэу А. С. Пушкиным ытхыгъагъ: «Урысые къэралыгъом итарихъ» тхэкIошхом иIэшIэгъэ къодыеп, шъыпкъэныгъэ зыхэлъ цIыфым лIыгъэшхо ащкIэ къызхигъэфагъ». А IофшIагъэмкIэ Урысыер Европэм щашIагъ. Апэрэ Петр ыпэкIэ тикъэралыгъо игугъу дэйкIэ IэкIыбым щашIыщтыгъэмэ, Николай Карамзин ипроизведение ишIуагъэкIэ ахэм яеплъы­кIэхэр зэблэхъугъэ хъу­гъэх, ар Европэм щыпсэурэ лъэпкъмэ абзэкIэ ыкIи китаибзэкIэ зэрадзэкIыжьыгъ.

А гущыIэ дэдэхэр епIолIэнхэ плъэ­кIыщт профессорэу ыкIи академикэу Шэуджэн Асхьад «Адыгэхэр» зыфиIорэ тхылъ томитIу хъоу къызэрэдигъэкIыгъэм, шъыпкъэныгъэ зыхэлъ цIыфэу къызэрэчIэкIыгъэм ыкIи лIыгъэшхо къы­зэрэзхигъэфагъэм афэшI.

«Адыгэхэр» зыфиIорэ тхылъэу томитIу хъурэм рецензие къезытыгъэхэм сэри сащыщыгъ, арышъ, апэ дэдэ къы­хэзгъэщынэу сыфай дунаим анахь ижъырэ лъэпкъэу тет адыгэхэм, Темыр Кавказым ичIыдэлъфхэм, ахэм ятарихъ фэсакъыпэзэ игугъу авторым къызэришIыгъэр. Ижъырэ урым тхыгъэхэм, ахэм ащыщэу «тарихъым ятэу» алъы­тэрэ Геродот (484 — 425-рэ илъэсхэм тиэрэ ыпэкIэ) иIофшIагъэхэу къэнэжьыгъэхэм адыгэхэм афэгъэхьыгъэ къэбархэр бэрэ къахэфэх. Ащ игупшысэхэр гъэшIэгъоныгъэх, лъэпкъ ини цIыкIуи щымыIэу ылъытэщтыгъ — «ижъыкIэ лъэпкъышхуагъэхэр джырэкIэ лъэпкъ цIыкIу хъужьыгъэх, джащ фэд, цIыкIугъэхэр джы ины хъугъэх». Ар шъыпкъэ дэд.

ЯтIонэрэмкIэ къыкIэзгъэтхъынэу сы­зыфаер: мы шIэныгъэ IофшIэгъэшхор ыгъэхьазырыным фэшI, авторым тхыгъэ 1700-рэ къызфигъэфедагъ. (Монографиехэр, энциклопедическэ къыдэкIыгъо­хэр, конференциемэ къакIэлъыкIогъэ тхыгъэхэр, журнал зэфэшъхьафмэ къа­дагъэхьагъэхэр ыкIи нэмыкIхэр).

Урысыем, Темыр-Кавказым, IэкIыб хэгъэгухэм якъэралыгъо хъарзынэщ 15-мэ, фонд 300-мэ Шэуджэн Асхьад ащылэжьагъ. Ахэм ащыщых Урыс империем (Урысые Федерацием) IэкIыб политикэмкIэ и Хъарзынэщ, Урысые Федерацием и Правительствэ и Хъарзынэщ, социальнэ-политическэ тари­хъым и Урысые къэралыгъо хъарзынэщ, Урысые къэралыгъо дзэ-тарихъ хъарзынэщыр, Грузием икъэралыгъо тарихъ хъарзынэщ Гупчэ ыкIи нэмыкIыбэ. Ахэр ары Шэуджэн Асхьад Урысыем щыпсэурэ адыгэмэ (черкесмэ) афэгъэхьыгъэ IофшIэгъэшхо ыгъэцэкIэн зыкIилъэкIыгъэр, ащ урыпэгэнэу щыт.

«Адыгэхэр» зыфиIорэ тхылъэу томитIу хъурэм инэкIубгъо 1620-мэ зытетым тетэу къащыреIотыкIы Кавказ ичIыдэлъф лъэпкъэу щыт адыгэхэм ятарихъ. Адыгэхэм ятарихъ фэгъэхьыгъэ IофшIагъэ зиIэхэр Шэуджэн Асхьад щыгъупшэхэрэп, ахэр — Нэгъумэ Шор, СултIан Хъан-Джэрый, Сихъу Сэфэрбый, Федор Щербиныр, Валентин Гардановыр, Георгий Дзидзарие ыкIи нэмы­кIыбэр, непэрэ уахътэм лэжьэрэ шIэныгъэлэжьхэри зэрахэтхэу. ГущыIэм пае, Сихъу Сэфэрбый иIофшIагъэхэм гъогогъу 30-рэ Шэуджэным зафегъазэ. Къэбэртаем, Черкесием ыкIи Адыгеим ащылэжьэрэ шIэныгъэлэжьхэм ямонографиехэри авторым къызфигъэфедагъэх.

Апэрэ томэу нэкIубгъо 752-рэ хъурэр авторым зыфигъэхьыгъэр «Адыгэмэ якъэхъукI, ахэр ижъырэ дунэе тари­хъым къызэрэхафэхэрэр» ары. Ар едзы­гъуипшI мэхъу, параграфи 4-м къыщыублагъэу 18-м нэс къызэлъеубыты. Апэрэ цIыф зэфыщытыкIэхэм тхыгъэр къащырегъажьэ — мыжъо лIэшIэгъур, неолитыр, энолитыр, джэрзым, нэужым гъу­чIым ялъэхъан. Арэущтэу Шэуджэн Асхьад тхылъыр зыкIигъэпсыгъэр адыгэхэр анахь ижъырэ лъэпкъхэу дунаим зэрэтетхэр, Темыр Кавказым ичIыдэлъфхэу зэрэщытхэр джыри зэ къыгъэ­унэфынэу ары. ЯтIонэрэ томэу нэкIубгъо 868-рэ зэлъэзыубытырэр едзыгъошхоу «Адыгэ къэралыгъо гъэпсыным къыфэкIогъэныр» зыфиIорэмкIэ къызэIуехы, едзыгъуиплI мэхъу, ары пэпчъ параграфи 2-м къыщыублагъэу 9-м нэс хэхьэ. Мыщ фэдэ едзыгъохэр игъэкIотыгъэу тхы­-лъым иятIонэрэ том къыщыгъэлъэгъуа­гъэх:

1. «Адыгэхэм якъэхъукIэ итарихъ фэгъэхьыгъэу лъэпкъ тхыдэмэ къаIуатэрэр»;

2. «Дин шIошъхъуныгъэу адыгэхэм яIэр», шъхьафэу «Адыгэхэр ыкIи быслъымэн диныр» зыфиIорэ едзыгъо тхыгъэр, ащ параграфи 8 ыубытыгъ;

3. «Адыгэхэр ыкIи гъэр Iофы­гъохэр»;

4. «Адыгэхэм ящыIэкIэ-псэукIэрэ якультурэрэ», ар зыфэгъэхьыгъэр адыгэхэм ягушъхьэлэжьыгъэ, яшэн-хабзэхэм язытет, шIэныгъэу зэфэшъхьаф лъэныкъохэмкIэ аIэкIэлъ хъугъэхэр;

5. «Адыгэхэм яныдэлъфыбзэрэ ятхыбзэрэ»;

6. «Адыгэхэр – спортивнэ зэнэкъокъухэмкIэ зэмыблэжьых»;

7. «Адыгэ-черкесхэр непэрэ лъэхъаным дунаим зэрэщитэкъухьагъэхэр»;

8. «Ономастикэмрэ топонимикэмрэ: адыгэхэм ячIыгу епхыгъэ унэе цIэхэр, ахэм тарихъэу апылъыр».

Авторым ыгъэфедэгъэ литературэр тхылъым икIэухым къыщытыгъ. ТомитIум годзагъэу «Шэуджэн Мосэрэ Гощэунаерэ зыукIыгъэхэм атырашIыхьэгъэгъэ хьыкум процессым иматериалхэр къэтыгъэх. Ар къуаджэу Хьакурынэхьаблэ 1926-рэ илъэсым ищылэ мазэ и 13-м къыщыублагъэу и 19-м нэс щырекIокIыгъагъ.

КъэIогъэн фае Шэуджэн Асхьад «Адыгэхэр» зыфиIорэ тхылъэу къыдигъэкIыгъэм лые къыхэмыфэу, адыгэ лъэпкъым икультурэрэ итарихърэ зытетым тетэу, зэфэшъхьаф нэмыплъ ыкIи нэпцI IофшIагъэмэ ащыгъэзыягъэу, адыгэ лъэпкъым къыкIугъэ тарихъ гъогу хьылъэм шъхьэкIафэ фыуигъэшIэу зэрэгъэпсыгъэр.

Хъугъэ-шIагъэу, Iофыгъоу ащыгъуп­шэжьыгъэгъэ шъэ пчъагъэ адыгэмэ (черкесмэ) авторым къафигъотыжьыгъ. Енэгуягъо мы IофшIагъэр титхакIомэ агъэфедэнкIэ, ащ ишIуагъэкIэ адыгэмэ ятарихъ шъыпкъэ къызщыраIотыкIырэ тхылъхэр къыдагъэкIынхэкIэ.

Кавказ заом къэралыгъо шIагъо хъущтыгъэ Черкесиер ылъапсэ нэсэу зэхигъэтэкъуагъ. Я.А. Гординым къызэриIоу «Дунаим щыхъурэ чIыопс хъугъэ-шIагъэхэм апкъ къикIэу Атлантидэр хышхом хэкIодэжьыгъ. Тарихъ Черкесиери кIодыжьыгъэ дзэ-политическэ тхьамыкIэгъошхомэ къахэкIэу… Адыгэ лъэпкъхэр зыщыпсэухэрэ чIыпIэхэр баигъэх, якультурэ дэхагъэ. Европэм къикIыхэрэм агъэшIагъощтыгъ ахэм ящыIэкIэ-псэукIэ, ядунэезытет. А зэкIэри зэхэзыгъэтэкъуагъэхэм ушъхьа­гъухэр къахьызэ зыкъагъэшъыпкъэжьын алъэ­кIыщтэп». Зэрэ Адыгэ дунаеу, зырафыгъэхэр илъэсишъэрэ шъэныкъо­рэм къехъужьыгъэми, яхэгъэгукIэ алъытэрэр зыщыпсэухэрэ чIыпIэхэр арэп, ячIынэлъэ шъыпкъэу «ХэкужъкIэ» заджэхэрэр ары нахь. Кавказыр ары ныкIэ алъы­тэрэр! А дунэе шIагъор игъэкIотыгъэу Шэуджэн Асхьад къыгъэ­лъэгъон ылъэ­кIыгъ.

Шэуджэн Асхьад Хьазрэт ыкъор — Урысыем шIэныгъэхэмкIэ иакадемие иакадемик, биологие шIэныгъэхэмкIэ доктор, профессор, Урысые Федерацием изаслуженнэ шIэныгъэлэжь, агрохимием ылъэныкъокIэ УФ-м ишIухьафтынэу Д. Н. Прянишниковым ыцIэ зыхьырэм илауреат, УФ-м апшъэрэ гъэсэныгъэмкIэ иIофышIэ гъэшIуагъ, Адыгэ Республикэм имэкъумэщ хъызмэт изаслуженнэ IофышI, Адыгэ Рес­публикэм и Къэралыгъо шIухьафтын илауреат, Пшызэ IофшIэнымкIэ и ЛIы­хъужъ.

Ацумыжъ Казбек.

Тарихъ шIэныгъэхэмкIэ доктор.