ЧIыналъэм зэфэдэкIэ иорэд макъэ щэжъынчы

ЦIыфхэм шIу уалъэгъуныр, агумэ уарыхьэшъуныр къэлэжьыгъошIоп. Ау пшIэрэ IофымкIэ гурэ псэрэкIэ уафэкIоныр, уиакъыл гупшысэкIэ уалъыIэсыныр, узэхахыныр, уаштэныр насыпыгъэ ин. Расул Гамзатовыр джа Iахь зафэм хэныгъэп. ЗэрэчIыналъэу иорэд, игупшысэ щагъашIо, щыкIэдэIукIых. Гамзатовым ипоэзие зэрэщытэу дагъыстан лъэпкъым имызакъоу, зэрэ Урысыеу ис цIыф лъэпкъхэм ягушъхьэ гъомылэ лъапI.

Расул Гамзатовыр Iоныгъом и 8-м, 1923-рэ илъэсым Дагъыстан и Хунзах район ит къоджагъэу Цадэ, лъэпкъ усакIоу Гамзат Цадасэ иунагъо къыщыхъугъ, аварц. Аранинскэ гурыт еджа­пIэм щеджагъ. Авар кIэлэегъэджэ училищыр 1939-рэ илъэсым къыухыгъ. Иусэн Iоф пасэу къэнэфэгъагъ, тхэн-усэныр зырегъажьэм илъэси 9 ыныбжьыгъ.

1937-рэ илъэсым къыщыкIэдзагъэу ытхыхэрэр къыхиутыщтыгъэх, ахэр нахьыбэмкIэ авар республикэ гъэзетэу «Большевик гор» зыфиIорэм къихьэщтыгъэх. Расул Гамзатовым иапэрэ тхылъ аварыбзэкIэ 1943-рэ илъэсым къыдэ­кIыгъ, ащ дэжьым илъэс 20 ыныбжьыгъэр.

Литературэм ишъэф пстэури ыушэтымэ шIоигъоу джащыгъум урыс классическэ литературэм нахь пэблагъэ зызэрэфишIыщтым ынаIэ тетыгъ, зэри­лъэкIэу, етIупщыгъэу классическэ ыкIи джырэ урыс литературэм япроизведениехэр аварыбзэкIэ зэредзэкIых, ахэм апэрагъэх А. С. Пушкиныр, М. Ю. Лермонтовыр, В. В. Маяковскэр ыкIи С. А. Есениныр. 1941-рэ илъэсым, заом ыпэкIэ, Р. Гамзатовым кIэлэегъаджэу, ащ ыужым театрэм ирежиссер иIэпыIэгъоу, гъэзетхэм ыкIи радиом яжурналистэу Iоф ышIагъэ.

1945 — 1950-рэ илъэсхэм Р. Гамзатовыр Москва дэт Литературнэ къэралыгъо институтэу М. Горькэм ыцIэкIэ щытым щеджагъ. Мы еджэпIэшхом щеджэзэ, усэкIо ыкIи тхэкIо ныбжьыкIэхэм ащыщхэм нэIуасэ афэхъугъ ыкIи ныбджэгъуныгъэ ин зыдыриIэ хъугъэхэри ахэтыгъэх. Ахэр Наум Гребневыр, Яков Козловскэр, Елена Николаевскаяр, Владимир Солоухиныр. Мыхэм апэрэу ежь Гамзатовым иусэхэр урысыбзэкIэ зэрадзэкIынхэр рагъэжьэгъагъ. Усэн-тхэн амалышхо дэдэ зыIэкIэлъ усакIом ипоэмэхэр, иусэхэр зэрадзэкIыгъэх нэмыкI­хэми — Роберт Рождественскэм, Андрей Вознесенскэм, Шали Казиевым, Юнна Мориц.

ЗэлъашIэрэ усэу, гимн папкIэу, «Журавли» зыфиIоу М. Бернес дэгъу дэдэу къыIуагъэр ыкIи 1969-рэ илъэсым орэд хъугъэр Н. Гребневым зэридзэкIыгъ. Ар мэфэкI инхэм къызыщыхадзэкIэ, анэгу­хэм нэпсыр арызэу цIыфхэр къызэхэта­джэх. Гамзатовым итворчествэ, игуп­шысэ, иIэпэIэсагъэ афэгъэхьыгъэу къы­хэбгъэщын е кIэбгъэтхъын фаер иусэ тхылъ зэфэшъхьафыбэмкIэ, гущыIэм пае, «Письмена» зыфиIоу нэгъэупIэпIэгъу гупшысэхэр зыщыгъэунэфыгъэу, сатыриплIхэр, сатырийхэр, сонетхэр зыдэтхэу Гамзатовым ытхыгъэр, я ХХ-рэ лIэшIэгъум ипоэзие ишэпхъэ анахь дэгъумэ зэрахалъытагъэр ары.

Расул Гамзатовым ипоэмэхэм цIыф гупшысэм, гузэхашIэхэм якуугъэ-лъэшыгъэ къызэIуахы. Дунэешхом щыхъурэ— щышIэрэм лыуз-гууз ин хэлъэу зэрэщытыр нэфэгъэ-шъыпкъагъэр, цIыфыгъэ къэрарыр, лIыгъэр гум нэсхэу, усакIом фэIэрыфэгъухэу, гъэшIэгъонэу ахэм къащыриIотыкIыгъ.

УсэкIошхом тхылъэу «Мой Дагестан» зыфиIорэмкIэ цIыфлъэпкъым усэкIэ тхыгъэ прозэр къыфигъэшъошагъ.

«Дай мне фонарь, хочу, хотя б на миг, Увидеть лица спутников моих… Фонарь погас. И ветер все лютей — Жизнь так темна, что не узнать людей. Дай мне бинокль: я так хочу взглянуть, Откуда эти люди держат путь? Хочу понять: откуда и куда?.. Но в темноте не отыскать следы».

Мы чIыр зыIыгъэу щызыгъаIэри, бзэ­джэгъэ пстэури зэтезыIажэрэри шIулъэ­гъур арэу зэрэщытыр бэдэдэ шIагъэу акъылышIохэм кIагъэтхъыгъ. Тхьэшхор шIэныгъэ-зэчый инкIэ къызэтэгъэ Р. Гамза­товми ащ дыригъаштэу шIулъэгъу лирикэм итворчествэ чIыпIэшхо щеубыты.

Ащ илирикэ — ежь ыгу, ышъо, ищыIэныгъэ, ыпсэ ябайгъэ-дэхагъэ тешIы­кIыгъ. Расул Гамзатовыр лирик лъэш дэд, ипроизведениехэм зэфэдэкIэ псэр ащы­насыпышIу ыкIи ащышъхьафит. ЧIэукъо­щэгъэ-тхьагъэпцIыгъэр ишэнэп, ыгукIэ фэмыштэу зымыгъэгупсэфырэр занкIэу, зафэу къеIо, иусэ сатырхэм мэкъэ IэтыгъэкIи пцIымамэу ащэгъы, чIиукъуащэрэп, ыгъэбылъырэп шIуцIэгъэ Iаеу зымыгъэгупсэфырэр.

Джащ паекIэ, ухэтми, ащ исатырхэм узэлъаубыты, узэрагъэплъыжьы, шIум укъыфагъэущы ыкIи мы чIыгум тет цIыф миллионыбэм агухэр ипоэзие зэлъеубытых, ахэр гучIэм нэсырэ тхьэлъэIу папкIэх.

Расул Гамзатовым анахь шIушIэгъэ инэу иIэр, къызхэкIыгъэу, зыщыщ илъэпкъ зыфэдэ шъыпкъэр ыкIи Дагъыстан зэрэщытэу зэраригъэшIагъэр, мы пшъэрылъ иныр егугъоу, шъхьэлъытэжьныгъэ инрэ акъылыгъэрэ хэлъэу зэрэзэшIуихыгъэр ары. Ащ ипоэтическэ творчествэкIэ дунэе поэзием нэкIубгъуа­кIэ зэбгъэпшэн щымыIэу къыщызэIуихыгъ, гупшысэ-псалъэмкIэ, акъыл хэхы­гъэм­кIэ, губзыгъэгъэ лъэшымкIэ лъэгапIэр ыштагъ.

Итхылъ зэфэшъхьафыбэу гупшысэ самэр зыщыIорышIэхэу «Молитва», «Берегите друзей», нэмыкIхэми яджэрэ пэпчъ зыкъырагъэгъоты, кIэсэн пытэ фэхъух. Мы усэхэр гупшысэ утхындзыгъэ закIэх, гоIух, гохьых, Iэзэгъу папкIэх, ахэр цIыфхэмкIэ анахь еджэпIэ иных, уапIу, уалэжьы, укъагъэущы, уигугъэ уфащэ. Гамзатовыр гъашIэр ыкIи дунэешхор гурэ псэрэкIэ изышIыкIыпэгъэ усакIу, ар цIыфхэм сыдигъуи агот, афэгумэкIырэ ыкIи апэблэгъэ усакIу. Ары игубзыгъэгъэ инэу гулъачIэм къикIырэри зыкIэгунэсыр.

«Люди, люди, высокие звезды, Долететь бы мне только до вас!»

УсакIом ипоэзие бэшIагъэу анэсыгъ, арыхьагъ цIыф миллионыбэм агумэ, игупшысэ жъогъо шIэтэу, инэф ныбжьырэу чIым шъхьарытыщт. Ипоэтическэ, прозаическэ ыкIи публицистическэ тхылъипшI пчъагъэу аварыбзэкIэ, урысыбзэкIэ, Дагъыстаным илъ бзабэхэмкIэ къыдэкIыгъэхэмкIэ Кавказым ыкIи зэрэдунаеу щызэлъашIагъ.

ЧIыналъэм ицIыфышхоу Расул Гамзатовым изэчый ялыи, иусэн амали къызыщежьагъэр иунэгъо кIоцI. ЫпшъэкIэ къызэрэтIуагъэу, ятэ лъэпкъ усэкIуагъ, янэ бзылъфыгъэ Iуш хьалэмэтыгъ. ЗэшиплI хъущтыгъэх: нахьыжъитIур —Мыхьамэтрэ Ахильчиррэ Хэгъэгу зэошхом хэкIодагъэх. АнахьыкIэу Гаджи —литературовед, РАН-м иакадемик, 2022-рэ илъэсым идунай ыхъожьыгъ.

Расул Гамзатовыр Дагъыстаным инароднэ усакIу, Социалистическэ IофшIэным и ЛIыхъужъ, Ленинскэ премием ыкIи СССР-м и Къэралыгъо, дунэе шIухьафтынхэм ялауреат. Къэралыгъо тынэу орденхэу, медальхэу иIэр бэдэд.

Анахь зыгъэгушхоу, зыщыгупсэфэу иIагъэр иунагъу. Ишъхьэгъусэу Патимат­рэ (2000-рэ илъэсым лIагъэ) ежьыррэ пхъуищ зэдапIугъ, ахэм ялъфыгъэ нэбгыриплIыр къалъэгъужьыгъ, ахэр зэкIэ ны-тыхэм, ятэжъ-янэжъхэм ялъэгъошIу рэкIох.

Р. Гамзатовым ипроизведениябэр дунаим тет цIыф лъэпкъ зэфэшъхьафхэм абзэкIэ, пчъагъэмкIэ миллионыбэ хъоу, къыдэкIыгъэх. Творческэ пчыхьэзэхахьэ­хэр Москва щызэхащагъэх. Культурэм, литературэм яIофышIэшхохэм Расул Гамзатовым итворчествэ осэшIу къыфашIыгъ. ЩыIагъэмэ, усэкIо губзыгъэр къызыхъугъэр илъэсишъэ хъущтыгъ, непи ар псаумэ анахь псау. УсакIор, щэч хэлъэп, насыпышIуагъ, чIыналъэм зэфэдэкIэ иорэд щэжъынчы, щагъа­шIо, игупшысэ рэгъуазэх.

«Игупшысэ нэфыпсыкIэ дунаим шъхьащы­тыщт»

Урысыем IофшIэнымкIэ и ЛIыхъу­жъэу, Адыгэ, Къэбэртэе-Бэлъкъар, Къэрэщэе-Щэрджэс рес­публикэхэм янароднэ тхакIоу, МэщбэшIэ Ис­хьакъ усэкIо цIэрыIоу Расул Гамзатовыр апэ­дэдэ ышIэнэу зэрэхъугъэр, итворчествэ уасэу ритырэр къедгъэIотагъ.

— ЦIыфлъэпкъым игушIуагъуи игумэкIи зэфэдэу дэзыщэчын, фэзгъэпсынкIэн ыкIи ар ыпэкIэ зыгъэплъэн-лъызгъэкIотэн зыфэукIочIыщт цIыфхэр лIэшIэгъум зэ къэхъух, ахэр мыкIосэжьын жъуагъохэу мы чIым къытехъох — Iушых, акъыл закIэх, зэкIэупкIагъэх, IофшIакIох, Дунаишхом зэфэдэкIэ зыпси зыгуи теубгъуагъэх, пшъыхэрэп, загъэбэлэрэгъырэп, язэчый хьалэмэт нэфыпсыкIэ лъэпкъыр, Хэгъэгур ыкIи лIэужхэр лIыгъэ напэ яIэу зэкIапIухьэх.

Расул Гамзатовыр — ар зэрэчIына­лъэу, зэрэ Урысыеу, игупсэ Дагъыстан ыкIи цIыф лъэпкъыбэ гу къабзэмэ зэдыряе усэкIошхоу, гупшысэкIо ыкIи философ мытхъытхъ, — еIо Исхьакъ.

— Расул Гамзатовыр зысшIагъэр бэшIагъэ, — къыпедзэжьы игущыIэ, — зэп, тIоп сызэрэIукIагъэр, къызыхъугъэ мэфэкI инхэм – илъэс 80-м, илъэс 90-м, ежьыр щымыIэжьэу Москва, Махачкала сащыIагъ. Мары джы иилъэси 100 хэгъэгу унашъокIэ тефэу ыкIи къылэжьыгъэу тыди щыхагъэунэфыкIыщт.

Адыгэ педучилищыр къэсыухыгъэу Москва дэт Литературнэ институтым сызэкIом ыцIэ сшIагъэ, игугъу шIукIэ дэгъукIэ къыраIощтыгъ. Апэрэ курсым сисыгъ Сталинскэ премиер зэрэратыгъэр зызэхэсэхым. Деджагъэхэми игугъу дахэкIэ ашIыщтыгъ. Гамзатовыр я 70-рэ илъэсхэм тIо Мыекъуапэ щыIагъ, щагъэ­шIуагъ, пчыхьэзэхахьэхэр щыфашIы­гъагъ. Ар зыщамышIэрэ щыIэп. ЛъэгэпIэ анахь инхэр зыштэгъэ тхэкIошхо губзыгъ, зигущыIэ лъэшкIэ гучIэм итIысхьэу, шIум, нэфынэм яшIуагъэ къыозыIуатэу, узэрэцIыфыр зыдыозгъэшIэжьэу, ухэтми укъызхэзгъэшхъожьырэ усэкIо шъыпкъ. Анахь насып лъагэу — усэн-гупшысэныр ащ Тхьэм ынэтIэгу къыритхэгъагъ, ныбыдзыщэм хэлъэу ащ фэдэ сэнаущы­гъэр къыхэхьагъ, тым ылъ хэлъыгъэ усэн Iофышхор сабый дэдэу, илъэси 9 ыныбжьэу къыхэкIыжьыныр ригъэжьагъ, гушъхьэлэжьыгъэшхо иI, ышIыгъ.

Владимир Путиным иунашъокIэ Расул Гамзатовым иилъэси 100 мэфэкI ипэгъокI Iофтхьэбзэшхо джырэблагъэ Адыгеим щыкIуагъ, ащ итворчествэ дэлэжьэрэ политик-гъэсагъэу Р.

Абдулатиповыр хэлэжьагъ. Итхылъэу «100 вершин Р. Гамзатова» зыфиIорэмкIэ лъэтегъэуцор Адыгеим щыкIуагъ. Тирес­публикэ къыщыдэкIырэ литературнэ журналитIумэ адыгабзэкIэ ыкIи урысыбзэкIэ мы тхылъыкIэм къыхэхыгъэ ипычыгъохэр къарыхьащтых.

Щэч хэлъэп, Р. Гамзатовыр сэнаущыгъэ зыхэлъ авар лъэпкъ тхэкIо­шхуагъ, ятэу Цадасэ усэкIошхуагъ. Ятэрэ ыкъорэ Сталинскэ премиер къарарагъэ­тынэу Дагъыстан ипащэхэр Москва тхэгъагъэх. В. Сталиным игулъытэныгъэкIэ, нахьы­жъым — тым шIухьафтыныр апэу къыратыгъ, ащ ыуж илъэскIэ, ежь Расули къыфагъэшъошагъ. Дунэешхом зэфэдэкIэ щызэлъашIэрэ тхакIоу Р. Гамзатовым, иавар лъэпкъ, и Дагъыстан, Урысыер зэлъаригъэшIагъ, джары зыкIащымы­гъупшэрэр.

Расул Гамзатовым игущыIэ зэрэфабэу, зэрэIэшIум фэдэу, цIыфыгъэ дахэ зэрэхэлъыгъэр, адыгэхэр — черкесхэр дунаим зэрэщызэлъашIэхэрэр зэригопагъэр сшIэщтыгъ. Ар ихэгъэгу, ичылэ, и

Дагъыстан лъэшэу щагъашIо, урам пчъагъэмэ ыцIэ араIуагъ, усакIом исаугъэт икъуаджэ, Махачкала ыкIи Москва 2013-рэ илъэсым ащагъэуцугъ, ащ Президентэу В. В. Путиныр дахэу къыщыгущыIэгъагъ. Сэ сшъхьэкIэ Дагъыстан Гамзатовым иилъэс 90-р хагъэунэфыкIы зэхъум, сыщыIагъ зыщеджэгъэ педучилищэу къалэу Буйнакскэ дэтым иобщежитие иунэу зэрысыгъэу зыщыпсэугъэм иунэ-музей хъугъэм сащэгъагъ, а зэкIэ ифэшъошэ шъыпкъ, къылэжьыгъ.

ЦIыф хьалэл гушIубзыугъ, зэ уилъэгъугъэмэ ущыгъупшэщтыгъэп, сэмэркъэ­ур къыIу­тэкъущтыгъ. Ытхыгъэмэ ахэт гупшысэ щэрыохэр гум щыщ мэхъух, жэбзэ къабзэ Iулъыгъ, зэдзэкIыгъэ Iоф­шIэгъэшхо ежь ыбзэкIэ иI, унэгъо дахэ ышIагъ: ягуащ, пхъуищыр ыкIи ахэм ясабыйхэр. А зэкIэм кIуачIэ къыратыщтыгъ, непи игупсэхэм — ятэ-ятатэ агу щагъашIо, кIырэплъых, ащыгъупшэрэп.

Джащ фэдэ къабзэу, зэкIэ усэкIошхом итхыгъэхэр зикIа­сэхэм ар ягунэс, Р. Гамзатовым игупшысэ нэфыпс ныбжьырэу дунаим шъхьащытыщт.

Мамырыкъо Нуриет.

Сурэтхэр: МэщбэшIэ Исхьакъ ихъарзынэщ.