Тыгъэнэбзый
ИлъэсыкIэ еджэгъур рагъэжьэжьыгъ
Iоныгъом и 1-м Адыгэ Республикэм иеджапIэхэм, зэрэ Урысые фэдэу, илъэсыкIэ еджэгъум иапэрэ одыджын къа-щытеуагъ, шIэныгъэм и Мафэ хагъэунэфыкIызэ, мэфэкI Iофтхьэбзэ зэфэшъхьафхэр ащы-зэхащэгъагъэх. Урысыем еджэ-пIэ мин 40-мэ япчъэхэр еджа-кIохэм къащыфызэIуахыгъэх, ахэм якIолIэжьыгъэхэм ащыщэу апэрэ классым кIуагъэр мил-лиони 2. АдыгеимкIэ еджэпIи 137-мэ яIофшIэн рагъэжьэжьыгъ, ахэм нэбгырэ мин 61-рэ ащеджэщт. АдыгеимкIэ апэрэ классым мыгъэ кIуагъэр мини 6,7-рэ зэрэхъурэр.
Унагъомрэ къэралыгъомрэ, унагъомрэ еджапIэмрэ язэдэ-лэжьэн пIуныгъэ-гъэсэныгъэр бэкIэ елъытыгъ.
Апэрэ одыджыныр, апэрэ классыр, апэрэ кIэлэегъаджэр ыкIи ялэгъу-ныбджэгъу цIыкIубэр ныбжьырэу кIэлэцIыкIум ыгу къенэх, цIыфыкIэм ипIункIэ ахэр осэшхо зиIэх. Сыдэущтэу тыгъосэрэ сабыеу кIэлэцIыкIу IыгъыпIэм кIощтыгъэр джы еджэным ехъулIэщта? Мэгу-мэкIых ны-тыхэр, ежь кIэлэцIы-кIухэри кIэлэегъаджэхэри. Пстэуми аIэ зэкIэдзагъэу Iоф ашIэмэ, еджэн-гъэсэн Iофышхор лъыкIотэщт. Сабыйхэм зэхахи, алъэгъуи, нэмыкIи псынкIэу агу раубытэ, арышъ, щэч хэлъэп, еджакIи, тхакIи, гъэпсыкIэ-шIыкIи ахэплъхьан плъэкIыщт. Анахь мэхьанэ зиIэр цIыфыгъэ дахэр ахэлъэу ппIунхэр ары, джащ пае ежьхэри чан зэкIэубытагъэхэу щытынхэр ищыкIагъ. Щысэ зэфэшъхьафхэм акIэгъэдэIукIыгъэнхэр, пшысэ цIыкIухэм, рассказ ыкIи усэхэм яджэнхэр, сурэтшIыгъэхэм яплъынхэр, а зэкIэмкIи яшIошI къыраIотыкIхэу егъэсэгъэнхэр лъэбэкъу инэу щыт. ШъхьэкIафэ ахэлъыныр, Хэгъэгур шIу алъэ-гъуныр, ны-тыхэр агъэлъэпIэнхэр, ялэгъу цIыкIухэм агурыIонхэр, зэфэгумэкI-зэфэсакъыжьыр яшэнышIуныр – мыхэр пIуныгъэ-гъэсэныгъэм ылъапсэх.
Еджагъэ ухъуным имызакъоу, цIыфышIу лъэш ухъуныр зэрэмыпсынкIэр, ау зэрэгушIуагъор мыгъэ апэрэу еджапIэм кIуагъэхэм игъорыгъоу агура-гъэIощт. «Гъогу маф!» афэтэIо кIэлэеджэкIо цIыкIухэм.
Бжыхьэ пасэм идэхэгъу
Илъэсыр зэрэщытэу пштэмэ, охътиплIэу гощыгъэ: бжыхьэр, кIымафэр, гъатхэр ыкIи гъэмафэр. Мыхэм ахэбдзын гори ахэлъэп, зэфэдэу уахътэ пэпчъ кIэракI ыкIи лъэрыхь. Бжыхьэр гъэбэжъукIэ бай: лэжьыгъэр ыкIи къэкIырэ лъэпкъ зэфэшъхьафыбэр зыщыхъой; чъыгхэм, куандэхэм пхъэшъхьэ-мышъхьэр хъоеу къятэкъохы; щагубзыухэр, былымхэр къызэлъэхъух. Тишъоф хъуаухэм ахэр бжыхьэ кIасэ охъуфэкIэ шъхьафитэу ащэхъух, етIанэ мэкъушIыгъэ хьандзоу афызэтыраусэягъэм ыкIи нэмыкI Iусхэу яIэхэм ащыщхэр арагъэшхы, кIымэфэ щтыргъукIым хэти ибылым ищагу щиIыгъ, фэсакъэу теупхъухьэ; гъатхэр къэсэу, тыгъэр къэплъэу, уц-алырэгъу шхъуантIэр чIым къызытыриубгъокIэ, былымхэр шъофым рагъэхьанхэр, ащ щагъэхъунхэр рагъэжьэжьы.
Гъатхэр – дунаир зэрэщытэу къызыу-щыжьэу, зэфэдэкIэ уашъуи чIыгуи зыкъы-заштэжьырэ уахът; аузэ, гъэмафэр – гъэпсэфыгъо мафэхэр, мэзищыр къызэлъэсы, тыдэкIи фабэ, нэфын, рэхьат. Арышъ, тичIыопс хэбдзын гори хэмылъэу, зэдиштэу зэгъэзэфагъ, илъэсым иохътиплIэу зыцIэ къесIуагъэхэри, зэкъош зэпэблэгъэ-зэрэлъытэх. ТичIыопс, кIэлэцIыкIухэр, тыфэсакъын, икъэбзагъэ хэти зэрэтлъэкIэу тыухъумэн фае, джащыгъум тижьи къэбзэщт, тиощхи тиоси тынчыщт, тэри, ини цIыкIуи, тигуапэу а зэкIэ рэхьатэу тыщыIэщт.
Н. ДЗЭУКЪОЖЬ.
Адыгэ тхакIохэу Iоныгъом къэхъугъэхэр
ЕУТЫХ Аскэр (1915 – 1999)
Еутых Аскэр Къарбэч ыкъор Красногвардейскэ районым ит къуаджэу Хьатикъуае Iоныгъом и 25-м, 1915-рэ илъэсым къы-щыхъугъ. Адыгэ педтехникумыр ыкIи Краснодар кIэлэегъэджэ институтэу дэтыр къыухыгъэх. Хэку гъэзетэу «Колхоз бы-ракъым» иредакцие, ащ пыдзагъэу 1936 – 1938-рэ илъэсхэм Адыгэ научнэ-ушэтэкIо институтым Iоф ащишIагъ. 1939 – 1941-рэ илъэсхэм театрэ ис-кусствэмкIэ Къэралыгъо инс-титутэу А. В. Луначарскэм ыцIэ зыхьырэм и Адыгэ студие икIэлэегъэджэ-консультантыгъ. Хэгъэгу зэошхом хэлэжьагъ, орден ыкIи медальхэр къыфа-гъэшъошагъэх. Еутых Аскэр ытхыхэрэр 1934-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу хиутыщтыгъэх. Иусэ тхылъэу «Тимафэхэр», рассказхэр зыдэт тхылъэу «КIочIэшху», усэхэр, поэмэхэр ыкIи зы акт хъурэ пьесэу «Анахь чаныр», лири-ческэ поэмэу «Сшынахьыжъ» (1941) зыфиIохэрэр къыди-гъэкIыгъэх. АдыгабзэкIи урысыбзэкIи тхагъэ, повестьхэу «IэнэтIэ дэгъу», «Тыгъэр ташъхьагъ», «Зы бзылъфыгъэ итхыд», «ЦIыфым илъэуж», нэмыкIхэри къыхиутыгъэх. Аскэр ипьесэхэу «Ася», «Бзылъфыгъэ цIыкIу», «Зэ-пытхъыгъэ пшъэхъухэр» зыфи-Iохэрэр Лъэпкъ театрэм щагъэуцугъэх. Еутых Аскэр АР-м инароднэ тхакIу, УФ-м итхакIохэм я Союз 1938-рэ илъэсым щегъэжьагъэу хэтыгъ.
ХЬЭДЭГЪЭЛIЭ Аскэр (1922 – 2009)
Къуаджэу Хьатикъуае Iоны-гъом и 20-м, 1922-рэ илъэсым къыщыхъугъ. Зыбзи, зихабзи, зишIэныгъи пыIухьанчъэу иадыгэ лъэпкъ фэзыгъэлэжьэгъэ гъэсэгъагъ Аскэр. 1942 – 1945-рэ илъэсхэм дзэм къулыкъур щихьыгъ. 1946-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу мэпсауфэ гуманитар ушэтынхэмкIэ Адыгэ республикэ институтэу Т. КIэращэм ыцIэ зыхьырэм ишIэныгъэлэжьыгъ, исектор ипэщагъ. 1965-рэ илъэсым филологие шIэныгъэхэмкIэ кандидат хъугъэ, ащ ыуж докторыцIэр къыушыхьатыгъ. Научнэ IофшIэгъэшхо зэшIуихыгъ: эпосэу «Нартхэр» ыугъоижьхи, зэригъэзафэхи тхылъибл хъоу къыдигъэкIыгъ. Нартхэм ятемэ ишъыпкъэу дэлэжьагъ щэIэфэкIэ, хэутыгъэ дэгъубэ иI. ХьэдэгъэлIэ Аскэр ытхы-хэрэр – иусэхэр, усэкIэ тхыгъэ поэмэхэр, повестьхэр, пщыналъэхэр 1940-рэ илъэсым щегъэжьагъэу къыхиутыщ-тыгъэх. Итхылъхэу «Сичыл», «Гум иорэд», «Адыгэм ыпхъу», нэмыкIхэри еджэн програм-мэхэм ахэтых. ХьэдэгъэлIэ Аскэр Махьмудэ ыкъор УФ-м культрурэмкIэ изаслуженнэ IофышI, АР-м инароднэ тхакIу, Адыгэ Ре-спубликэм шIэныгъэмкIэ изас-луженнэ IофышIэшху, АР-м и Къэралыгъо премие илауреат, къуаджэхэу Хьатикъуае, Нэ-шъукъуае, Щынджые, Краснодар краимкIэ ПсышIопэ районым яцIыф гъэшIуагъ. Урысые Федерацием итхакIохэм я Союз 1959-рэ илъэсым щегъэжьагъэу хэтыгъ.
ШЭУДЖЭН Аюб
(1904 – 1985)