Адыгэ хэкум итарихъ щыщ
Черкес (Адыгэ) автоном хэкур Адыгэ автоном хэку зашIыжьыгъэр 2023-рэ илъэсым ишышъхьэIу мазэ илъэс 95-рэ хъугъэ. Мы тарихъ нэкIубгъом фэгъэхьыгъэу «Адыгэ макъэм» къыфэтхагъ шIэныгъэлэжьэу Пэнэшъу Аскэр.
Лъэпкъ-хэбзэ Iофхэр Адыгеим щызэшIуахынхэу зырагъэжьагъэр Граждан заом ыуж ары. Тарихъым къызэригъэлъагъорэмкIэ, а лъэхъаныр къин дэдагъ. Арэу щытми, адыгэхэм хэбзэ гъэпсыным фэгъэхьыгъэу Iофыгъо зэфэшъхьафхэр зэшIуахыщтыгъэх. Мэхьанэшхо зиIэмэ ащыщыгъ быслъымэн Iофхэм адэлэжьэщт секциеу 1920-рэ илъэсым зэхащэгъагъэр. Ащ пащэу иIагъэр Мишурие Казбек. Казбек адыгэ чылэхэр къыкIухьэхэзэ лъэпкъым хэку гъэпсыкIэ иIэу зэрэпсэун фаер агуригъаIощтыгъ.
1920-рэ илъэсым шышъхьэIум и 11 — 15-м адыгэхэм яапэрэ зэфэс къалэу Краснодар щыкIуагъ. Зэфэсым Iофыгъоу зэшIуихыгъэмэ зэу ащыщыгъ Горскэ секцие зэрэзэхащагъэр. Ащ хэтыгъэхэр адыгэхэр зыщыпсэущтыгъэ чIыпIэхэм анэсыщтыгъэх ыкIи Совет хабзэм игъэпытэн лъэшэу дэлажьэщтыгъэх. Ахэм япэщагъ пстэуми зэлъашIэрэ Хьахъурэтэ Шыхьанчэрый. 1921-рэ илъэсым Хьахъуратэр Горскэ исполкомым хэхьагъ, нэужым, Адыгэ хэкур зызэхащэм, исполкомым итхьамэтэу агъэнэфагъ.
Адыгэхэр хэку гъэнэфагъэ яIэу зэрэпсэунхэ фаер апэрэу къыщаIэтыгъ Горскэ исполкомым ипленумэу 1921-рэ илъэсым тыгъэгъазэм и 6-м зэхащагъэм. Ащ хэлэжьагъэхэм зэдырагъэштагъ Адыгэ хэкум игъэпсын иIофыгъохэм ящэнэрэ зэфэсэу шышъхьэIум и 12-м зэхащэщтым щыхэплъэнхэу. Адыгэхэм яшIоигъоныгъэ дыригъаштэу зэфэсым унашъо ышIыгъ лъэпкъыр зыщыпсэурэ чIыпIэхэр хэку гъэнэфагъэу гъэпсыгъэным фэшI лъэIу тхылъ Москва агъэхьынэу.
Адыгэ хэкум игъэпсын къежьапIэ фэхъугъэхэр Быслъымэн ыкIи Горскэ секциехэр, джащ фэдэу Горскэ округым игъэцэкIэкIо комитет. Ахэм Iофышхо зэрахьагъ Совет хабзэр адыгэ чылэхэм ащыгъэпытэгъэнымкIэ, хэкум фэлэжьэщт цIыфхэр гъэхьазырыгъэнхэмкIэ ыкIи егъэджэн Iофым зегъэушъомбгъугъэнымкIэ.
Адыгэхэр Совет хабзэм пытэу зэрэготхэр ыкIи зэрэфэлажьэхэрэр къаушыхьатэу тхьэпэ зэфэшъхьафхэр ВЦИК-м агъэхьыщтыгъ. Ахэм ахэплъэнэу ыкIи унашъо ышIынэу комиссие зэхащагъ. Материалэу зэкIэ щыIэхэр комиссием зэфихьысыжьхи, бэдзэогъум и 12-м унашъо ышIыгъ адыгэхэр зыщыпсэурэ чIыпIэхэм хэку автономие ятыгъэныр игъоу. Ащ дэгъоу къегъэлъагъо Адыгэ хэкур зы мафэкIэ зэрамыгъэпсыгъэр. Ащ изэхэщэн Iоф псынкIагъэп ыкIи илъэситIу фэдиз ыхьыгъ.
Хэку автономие яIэ зэхъум, адыгэхэм ящыIакIэ нахь дэгъу хъугъэ. Адыгеим амалышIухэр ыгъотыгъэх къэралыгъом ишъолъыр зэфэшъхьафхэм экономикэ зэпхыныгъэ адыриIэнэу. Хэку автономием мэхьанэшхо иIагъ лъэпкъым икультурэ къэухъумэгъэнымкIэ ыкIи хэгъэхъогъэнымкIэ. ПIуныгъэ-гъэсэныгъэм иамалхэр агъэфедэнхэм, егъэджэн Iофыгъохэр лъэхъаным диштэу зэшIохыгъэнхэм псэемыблэжьэу лъэпкъым ипащэхэр фэбанэщтыгъэх.
ШышъхьэIум и 24-м, 1922-рэ илъэсым ВЦИК-м иунашъокIэ Черкес (Адыгэ) автоном хэкум ыцIэ зэблахъугъ, ащ ыцIэ «Черкес» гущыIэр хагъэкIыгъ ыкIи Адыгэ автоном хэку ашIыгъ.
Тарихъым дэгъоу къегъэлъагъо ижъырэ зэманхэм къащегъэжьагъэу адыгэхэм ящыIэкIэ-псэукIэ къэралыгъо гъэпсыкIэ иIэу зэрэщытыгъэр. Аужырэ илъэсхэм шIэныгъэлэжьхэм агъэунэфыгъ хьатхэм якъалэхэр хэбзэ гъэнэфагъэкIэ зэрэпсэущтыгъэхэр.
Тарихъым инэкIубгъохэм къагъэлъагъо адыгэхэр къызхэкIыгъэхэ меотхэм хэбзэ гъэнэфагъэхэр яIэу зэрэпсэущтыгъэхэр. Тиэрэ ыпэкIэ я V-рэ лIэшIэгъум къэралыгъоу Синдикэр агъэпсыгъагъ.
Меотхэр зы лъэпкъ хъунхэу зырагъэжьэгъэ лъэхъаным, я IV-рэ лIэшIэгъум гуннхэр Темыр Кавказым къызехьэхэм, адыгэхэм якъэралыгъо гъэпсын къызэтеуцон фаеу хъугъэ. Джащ тетэу къиныгъо зэфэшъхьафхэр къызэпачызэ, я IX-рэ лIэшIэгъум меотхэмрэ касогхэмрэ къэралыгъо агъэпсыгъ.
Пэнэшъу Аскэр. ШIэныгъэлэжь, гуманитар ушэтынхэмкIэ Адыгэ республикэ институтым иIофышI.