Тарихъым зыхиушъэфагъэхэр чIыгум къычIахыжьырэ ижъырэ пкъыгъохэм, псэуалъэхэм на­фэ къытфашIыжьы. Ащ фэдэу ушэтакIохэм къатхыхьажьхэрэм лъэпкъым икультурэ къагъэбаижьы, итхыдэ рагъэкъужьы. Ахэм игъорыгъозэ зафэбгъэзэныр лъэпкъ мэхьанэ зиIэ Iофыгъу.

[caption id="attachment_137636" align="aligncenter" width="800"] ПIый шъыхьахьыхэр, джэрз, гъучIы, мыутIэ культур, тиэрэ ыпэкIэ я V-рэ лI., Гавердовскэ Iуашъхь[/caption]

Тиэрэ ыпэрэ илъэсишъэхэм мыутIэхэмрэ скифхэмрэ нэмыкI псэушъхьэхэр скульптурэ ашIыщтыгъэх ыкIи шъыхьахь скульптурэмрэ жъгъырыумрэ зы пкъы­гъоу зэпагъэуцощтыгъ. Мыхэм афэдэхэр Iуашъхьэмэ, къэхэлъэжъмэ, тхьэлъэIупIагъэ­мэ, хьадэIус зыщашIыщтыгъэ чIыпIэхэм тэ, археологхэм, къа­щычIэтэхыжьых. ТапэкIи къагъо­тыгъэхэу музейхэм мымакIэу ачIэлъых, лъэгагъэр см 17 — 30 фэдиз мэхъу.

Хьатхэм къащежьагъэу фэIо-фашIэхэм шъыхьахьыхэу тхьэнэшъухэр зэращагъэфедэщтыгъэхэр мыутIэхэмрэ скифхэмрэ къанэсыжьыгъэ къодыягъэп, а шэныр бэрэ адыгэмэ ахэлъыгъ. Я XX-рэ лIэшIэгъум шъыгъо къэбарыр зезыхьэщтыгъэ шыухэм скульптурэхэр зыпылъ бэщхэр аратыжьыщтыгъэхэп, ау, зэрэхэбзагъэу, шъыхьахьэу аIопщыхэмэ шымэ яджабгъухэмкIэ яшэсыщтыгъэх ыкIи къяпсыхыщтыгъэх.

Я XIX-рэ лIэшIэгъум икIэухым 1897 — 1898-рэ илъэсхэм къуа­джэхэу Улапэрэ Шъуаджэкъорэ (джырэ ст. Костромскоир) яIуа­шъхьэхэм археологэу Н.И. Веселовскэм джэрз одыджынхэр зыпышIагъэхэу ыкIи зыхэшIыхьэгъэ шъыхьахьхэр апэ къащычIи­хыгъагъэх.

КъокIыпIэ лъэпкъхэм яис­кус­ствэ­кIэ Къэралыгъо музеим иэкспедицие 1981 — 1982-рэ илъэсхэм Улэпэ Iуашъхьэмэ скульптурэ теплъэ зиIэ шъыхьа­хьыхэмрэ одыджынхэмрэ къы­чIихыгъагъэх, Мыекъуапэ ыкIи Гавердовскэ Iуашъхьэхэм ямыза­къоу, нэмыкI чIыпIабэмэ къащагъотыжьыгъэх.

Сыдрэ пкъыгъуи Iуамыхыжьэу къагъанэщтыгъ

МыутIэхэмрэ скифхэмрэ, хьа­дэр загъэтIылъыжьыхэу, агъэцэ­кIэн фаехэр заухыхэкIэ, ащ ра­хьылIэщтыгъэхэр Iуамыхыжьхэу, хьадэм дычIалъхьажьыщтыгъэх ыкIи къэгъэсэй атыратэкъо­жьыщтыгъ. Археологмэ къагъотыжьырэ пкъыгъохэм бэп псаоу къахэкIырэр, ау джэрзым хэшIыкIыгъэхэм ашъхьашъохэр теулъы­икIыгъэхэу, чIым хэмыкIодагъэ­хэу, апкъыхэр дэгъоу къызэтенагъэхэу къэтэгъотыжьых. Ахэр — Iэмэ-псымэх, Iашэх, зызэрагъэкIэракIэщтыгъэ хьап-щыпых, дин е хьэдэ фэIо-фашIэхэм ащагъэфедэщтыгъэ псэушъхьэ теплъэ зиIэ IэшIагъэх. Ахэм загъорэ къахэфэх ямышIыкIэу гъэпсыгъэхэу шъыхьахьыхэр, зырызхэр хьалэмэт шъыпкъэх, тыжьыных е дышъэх, тарихъ ыкIи художественнэ мэхьанэшхо яI.

Псэушъхьэ зэмылIэужыгъохэу къэдгъотыжьырэмэ къахэу­ушъхьа­фыкIыныр атефэ одыджынышхохэр зыпышIыхьагъэхэр. Ятеплъэ-шIыкIэхэмкIэ ахэр зэ­фэшъхьафых. Гавердовскэ Iуа­шъхьэмэ къачIахыгъэ шъыхьа­хьымэ жъгъырыухэр апышIыхьагъэх. Ахэм ашъхьапэмэ шъы­хьэхэр, бгъэжъышъхьэхэр, тхьа­кIумэшхохэр зиIэ псэушъхьэхэр атетых. Одыджынхэм апкъыхэм къужъIэрысэ теплъэ яI, уапхырыплъэу хъырахъишъэх, акIоцI­хэм гъучI хъураехэр арысых.

Нахьыбэрэм къагъотыжьыхэ­рэм яшIыкIэкIэ мыутIэ ыкIи скиф культурэхэм янэшанэу псэу­шъхьэхэм е бзыухэм афэдэх, е чIыопсым хэмысхэу, зитеплъэкIэ хьэкIэ-къуакIэхэу пшысэмэ къа­хафэрэмэ яхьыщырых.

Одыджынхэри скульптурэхэри зэпытхэу зэрашIыщтыгъэм имызакъоу, апкъыхэр сурэт хэгъэтхъыкIыгъэхэмкIэ гъэкIэрэкIагъэ­хэу къахэкIых.

ИжъыкIэ а одыджынхэу тхьэ­нэшъу зытетхэу бэщхэм апа­лъхьэщтыгъэхэм е апаIулIэщтыгъэхэм «пIый шъыхьахь» ара­Iощтыгъ, археологхэр зэ­ряджэхэрэр «навершие» е «штандарт». Пачъыхьэ е цIыф цIэрыIо горэ зылIэкIэ, хьадэ фэIо-фашIэхэм ащагъэфедэщтыгъэх.

Пхъэ кIыхьэмэ апалъхьэщтыгъэх е апаIулIэщтыгъэх, лъагэу, пIыеу даIэтаехэти, чылэ дэ­­- хьэ-дэкIэу къырахьакIыщтыгъ, жъгъау мэкъэшхо агъэIузэ, къэ­бар гухэкI зэрэщыIэр арагъашIэщтыгъ. Джырэ тилъэхъанэ хьэ­дагъэм рагъэкIэу аIопщырэмэ «шыуадж» араIорэр. ИжъыкIэ ахэм «шъыхьахь = шъыхь+ ахьын» е «шъыхьакIо» зэряджэщтыгъэхэр. Шыу купым ипащэу агъэнэфагъэм, ар яджабгъукIэ апэ итыщтыгъ, ащ анахь одыджын ин кIэракIэу шъыхьэ е нэмыкI псэушъхьэ зыпышIыхьагъэр ратыщтыгъ. Хьадэр дахынэу зырахьыжьэкIэ, одыджынхэр зыш­тэхэрэр апэ ишъыщтыгъэх. Кум илъэу ащэнэу зыхъукIэ, джэрз шъыхьахь иным одыджынхэр пышIагъэхэу, купэгъум паIулIэщтыгъ. Ащ фэдэхэр Улэ Iошъхьэ­шхомрэ ащ къыготыгъэмрэ археологмэ къачIахыгъэх.

Хьадэ фэIо-фашIэмэ нахьыбэрэ одыджын къызэрыкIохэр агъэфедэщтыгъэх. Хьадэм фа­шIэжьыщтхэр агъэцэкIэфэ зэпамыгъэоу жъгъыу мэкъэшхо агъэIущтыгъ, «цIыф бзаджэхэр», джынэхэр арэущтэу агъащтэщтыгъэх. Мы тхыгъэр дгъэхьазырзэ, одыджын зэмылIэужыгъоу тимузей чIэлъхэм тяплъызэ, сиIоф­шIэгъу бзылъфыгъэ ахэр зылIэ­ужыгъохэмкIэ къысэупчIыгъагъ. Хьадагъэхэм зэращагъэфедэщтыгъэхэр зесэIом, ащыгъум мыхэр «хьадэ одыджынхэба» ыIуагъ. Ар тэрэз шъыпкъ.

Одыджын жъгъэйхэр, жъгъырыухэр, лIэшIэгъу гурытхэм игъэкIотыгъэу агъэфедэщтыгъэх: хъулъфыгъэ ыкIи бзылъфыгъэ шъуашэмэ атырадэщтыгъэх, зызэрагъэкIэракIэщтыгъэхэм, шыIапIэхэм, Iашэхэм апашIэщтыгъэх. Археологхэм мы къызыфэтIорэ пкъыгъохэм афэдэхэр Iуа­шъхьэмэ бэрэ къачIахыжьых, ау ямэхьанэ икъоу къагурыIорэп. Зэряджэхэрэр «скифские ритуальные навершия». Мыхэри, нэмыкI пкъыгъохэри, агъэцакIэщтыгъэ фэIо-фашIэхэри адыгабзэм нэмыкI хэтхэп, ау титарихърэ тиархеологиерэ зыуплъэ­кIухэрэм тыбзи, тишэн-хабзэхэри, тилъэпкъ шэнхэри ышIэхэу е зэригъашIэхэмэ шIоигъоу къа­хэкIырэр мэкIэ дэд. Тиижъы­рэ культурэ арэу лъэгэным еджэнджэшых, аужыпкъэм, къы­тэзымыпэсхэрэри ахэт.

ГъэшIэгъонба? ЗэкIэ скифыгъэх («цIыфыгъэх») адыгэмэ анэмыкIхэрэр, ау сыд лIэужыгъорэу анахь гъэшIэгъонэу къы­чIахыжьыхэрэр къызыщагъотыжьхэрэр адыгэ лъэпкъхэм япсэупIагъэхэр ары. Тэгугъэ скифхэр зятэжъ-зянэжъ пIэшъа­гъэхэр шIэныгъэлэжьмэ зэгорэм агъэунэфыпэнэу, тэри тикIэныжъ къэдгъэгъунэнэу, кIэтыугъоенэу. КъыткIахъохэрэри мышъхьа­хыхэу, мыпшъыжьхэу тилъэпкъ икультурэ фэсакъынхэу, кIаугъое­нэу, лъагъэкIотэнэу, хагъэхъо- нэу.

Тэу Аслъан. АР-м и Лъэпкъ музей инаучнэ IофышIэ шъхьаI.