Адыгабзэр шIэныгъэ лъапсэ иIэу зэрагъэшIэнэу зыфежьэгъэхэ 1928-рэ илъэсыр ары Тхьаркъохъо Юныс къызыхъугъэр. Иныдэлъфыбзэ шIэныгъэ лъапсэ иIэу зэрэзэхифыщтым ищыIэныгъэ зэрэпсаоу ащ рипхыгъ, зэрэIофшIэкIошхом къыхэкIэу бзэшIэныгъэлэжь пхъашэ хъугъэ.

ШIэныгъэм уасэу фишIырэр зэрэгъу­нэнчъэр зэкIэми аригъашIэ шIоигъоу Тхьаркъохъо Юныс усэ пчъагъэу зэхилъхьагъэхэм ащыщ мыщ фэдэу къыщеIо:

ШIэныгъэм ыкIуачIэ тиIашэ, Iэдэбыр, дэхагъэр тилъагъо, ЦIыфыгъэр, намысыр тишъуашэ, Адыгэ хабзэр тижъуагъо.

ГущыIэр игъом, зыщищыкIагъэм бгъэ­федэшъуныр амалышхоу, бэмэ къадэмыхъоу щыт Iофыгъу. Нэм къыкIиубытэрэ пкъыгъохэр, нэшанэхэр, хъугъэ-шIагъэхэр, щыIэкIэ-псэукIэр — мыхэм хэшIыкIэу афыриIэм елъытыгъ дунаим исурэтэу цIыфым изэхэшIыкI, иакъыл хэуцорэр. Тхьаркъохъо Юныс IэпэIэсэныгъэу хэлъы­гъэхэм ащыщ адыгэ дунаим исурэт адыгэ жэбзэ чаныр иIэпыIэгъушIоу гуп­шысэ гъунэнчъэ зыхэлъ сатырэ кIэкIхэмкIэ къызэрэриIотыкIын зэрилъэкIыщтыгъэр. ГущыIэм пае:

Тарихъыр, Iэдэбыр, зэдаштэр! — Адыгэ джэмакъэр тэпхъуатэ, Лъэпкъ IэшIагъэр къэтэштэ, ЛIыхъужъым идахэ тэIуатэ. ЛъэгэпIэ нэфыр типлъапI, Гъэсагъэу тиIэр тилъапI, Адыгэ напэр тигъуаз, ТикIасэр тиныдэлъфыбз.

Тхьаркъохъо Юныс иныдэлъфыбзэу адыгабзэм идэхагъэ, иIэшIугъэ зэкIэми зэхаригъашIэ шIоигъуагъ, пчъагъэрэ фэусагъ. Ар зэрэбзэшIэныгъэлэжь чаным нэ­мыкIэу усэ зэхэлъхьан амалхэри къыз­IэкIигъэхьагъэу щытыгъ. Юныс гъэсэныгъэ-пIуныгъэми пкъэоу кIэтыгъ. Адыгэ ныдэлъфыбзэр лъэхъэнэ къинхэм зэранэ­сырэр, ымакъэ чIинэным Iофыр зэрэфакIорэр, апэрэ гущыIэхэу нан, тат, нэнэжъ, тэтэжъ, усикIас, шIу усэлъэгъу зэ­хэтымыхыжьынхэм ищынагъо зэхишIэу, джэпсалъэ фэдэу къетхы:

Тэрэхъу цIыфы лэжьакIо, Тэрэхъу адыгэ тхакIо, ТIорэлъ IупкIэу тижабзэ, Дахэу тиадыгабзэ!

ШIэныгъэлэжьым адыгабзэм шIэныгъэ лъапсэ иIэу ушэтыгъэным иIахьышхо хилъхьагъ, адыгэ бзэшIэныгъэм иIахьхэм (лексикологием, лексикографием, стилистикэм, диалектологием, бзэм икультурэ, методикэм) афэгъэхьыгъэ IофшIэгъэ 200-м ехъу къыдигъэкIыгъ. Ахэм ащыщых гущыIалъэхэри, еджэнхэмкIэ тхылъхэри, гъэзет-журналхэм атегъэ­псы­хьэгъэ тхыгъэхэри, ушэтын лъапсэ зиIэ статьяхэри, очеркхэри, монографиехэри, нэмыкIхэри. Сэ къыхэзгъэщы сшIоигъу: лъэпсэ куу зиIэ IофшIэгъэ хъущэу Тхьаркъохъо Юныс адыгэ лъэпкъым къыфигъэнагъэм къеушыхьаты лъэгэпIэ инэу зынэсыгъагъэр ыкIи Iофэу ышIагъэм уасэу иIэр.

ШышъхьэIум и 17-м, 2023-рэ илъэсым гуманитар ушэтынхэмкIэ Адыгэ рес­публикэ институтэу КIэрэщэ Тембот ыцIэкIэ щытым бзэшIэныгъэмкIэ иотдел зэхищэрэ Къэралыгъо (хымэ къэрал лIыкIохэри зыхэт) шIэныгъэ-практическэ конференциеу «Адыгэ лъэпкъыбзэр: лексикологиер, лексикографиер, стилистикэр» зыфиIорэр зэлъашIэрэ бзэшIэныгъэлэжьэу, филологие шIэныгъэ­хэмкIэ докторэу, профессорэу Тхьаркъо­хъо Юныс Аюбэ ыкъор къызыхъугъэр илъэс 95-рэ зэрэхъурэм фэгъэхьыгъ. Лексикологием ипшъэрылъхэм ащыщ гущыIэр бзэм изэнэ шъхьаIэу зэрэщытыр къыгъэунэфыныр, гущыIэм имэхьанэ лъэпкъ зэфэшъхьафхэр (мэхьэнабэхэр, синонимхэр, антонимхэр, омонимхэр, фразеологизмэхэр) къыхигъэщынхэр. Адыгэ лексикологием иуцун Тхьаркъохъо Юныс итхыгъэхэм чIыпIэ гъэнэфагъэ щаубыты. Адыгабзэм истильхэр къызэригъэнэфагъэм дакIоу, ахэм къахиубытэрэ гущыIэхэм янэшэнэ-гъэпсыкIэхэр къыгъэлъэгъуагъэх, мэхьэнабэ гущыIэхэр, омонимхэр, синонимхэр, антонимхэр, фразеологизмэхэр стилистическэу зэрагъэфедэхэрэр къыгъэунэфыгъэх. ЦIыф жъугъэхэм, кIэлэегъаджэхэм, кIэлэеджа­кIохэм ащ зэригъэгъотыгъэ шIэныгъэхэр алъигъэIэсыным пае, нэмыкIэу къэпIон хъумэ, иушэтын ыгъэлэжьэным пае гущыIалъэхэр зэхигъэуцуагъэх ыкIи къыдигъэкIыгъэх. Непи ахэр агъэфедэх. Ары ятIонэрэ лъэныкъоу лексикографиер къызкIыхэдгъэщыгъэр. Ящэнэрэ Iахьэу Тхьаркъохъо Юныс зыдэлэжьагъэр стилистикэр ары. «Стилистика адыгейского языка» ыIоу 2003-рэ илъэсым къыдигъэ­кIыгъэм адыгэ литературабзэм ишапхъэ­хэр, истильхэр къыщетхыхьэх. Тхылъыр Iахь 15-у зэтеутыгъ.

Тхьаркъохъо Юныс цIыфыгъэшхо, шъыпкъэгъэ-теубытэгъэ пытэ хэлъыгъ, ыгу Iае зыми къыфихьэщтыгъэп, ымакъэ Iэтыгъэу цIыф дэгущыIагъэу зэхэтхыгъэп, фэукIочIыщтымкIэ ишIуагъэ къызэрэуигъэкIыщтым щэIэфэ пылъыгъ. Непэ бзэ­шIэныгъэмкIэ отделым щылажьэхэрэм, зэкI пIоми хъунэу, шIэныгъэ гъогум тытырищагъ, ушэтын Iофым тыфигъэсагъ, ишIуагъэ къытигъэкIызэ тиIофшIагъэхэр къытигъэушыхьатыжьыгъэх, шIэныгъэм игъогу зэрэкъиныр, ау зэрэзафэр къыдгуригъэIуагъ. Непэ фэдэ мафэм зэрэотделэу ащ лъэш дэдэу тызэрэфэразэр къыхэзгъэщы сшIоигъу.

Тхьаркъохъо Юныс илъэс пчъагъэм бзэшIэныгъэмкIэ отделым ипащэу лэжьагъэ. Ащ къысигъэлъэгъугъэ гъогур ары сэри сызэрыкIорэр. Сикъоджэгъушъ, лъэшэуи сырэгушхо. СищыIэныгъэ зэрэпсаоу адыгэ лъэпкъыр зыгъэлъэпкъырэ адыгабзэм изэхэфын, иушэтын, иухъумэн, илъыгъэкIотэн еспхыгъ.

Анцокъо Сурэт. Гуманитар ушэтынхэмкIэ Адыгэ республикэ институтэу КIэрэщэ Тембот ыцIэкIэ щытым бзэшIэныгъэмкIэ иотдел ипащ.