ЦIыфыр зыгъэбаирэр иакъыл, ишIэныгъ. Зыгъэдахэрэр, дэгъур къыфэзылэжьырэр ищыIакI, изекIуакI, ицIыфыгъ.

Тхьаркъохъо Юныс шышъхьэIум и 17-м, 1928-рэ илъэсым Аскъэлае къыщыхъугъ. Ар зыщапIугъэ унагъор адыгэгъэ ин зэрылъ лэжьэкIо унагъоу чылэм анахь щалъытэрэмэ ащыщ.

Тхьаркъохъо Юныс 1935 — 1942-рэ илъэсхэм Аскъэлэе еджапIэм щеджагъ. 1943 — 1945-рэ илъэсхэм колхозым Iоф щишIагъ, етIанэ Пэнэжьыкъое гурыт еджапIэр къыухыгъ. Ащ ыуж Мыекъуапэ дэт кIэлэегъэджэ училищым иеджэн щылъегъэкIуатэ. Мыщ цIыф Iушхэм ар щаIукIагъ, кIэлэегъэджэ дэгъухэм щырагъэджагъ. Ахэм ащыщ адыгабзэмрэ литературэмрэкIэ езыгъаджэщтыгъэу ХьэтIэнэ Айщэт Мосэ ыпхъур. А кIэлэегъаджэр ары адыгабзэри литературэри Юныс шIу езыгъэлъэгъугъэр. Училищыр къызеухым, 1951-рэ илъэсым Мыекъопэ къэралыгъо кIэлэегъэджэ институтым урысыбзэмрэ литературэмрэкIэ ифакультет щеджэнэу чIахьэ.

Тхьаркъохъо Юныс училищми институтми усэхэр ащетхы, литературнэ кружокым чанэу хэлажьэ, итхыгъэхэр хэку гъэзетым къыщыхеутых. 1950-рэ илъэсым гъэзетэу «Социалистическэ Адыгеим» Юныс иусэу «Тхылъ плъыжь» зыфиIорэр къыхеуты. Ар апэрэ хэутыгъэ IофшIа­гъэу мэхъу. Институтым щеджэщтыгъэ Тхьаркъохъо Юныс П. Павленкэм иповестэу «Степное солнце» зыфиIорэр адыгабзэкIэ зэридзэкIынэу къызыратым, Адыгэ тхъылъ тедзапIэм зыкъызыфегъазэм, Юныс Iофэу зыфагъэзагъэр ыгъэцэкIагъ ыкIи 1951-рэ илъэсым адыгабзэкIэ повестэу «Тыгъэр ташъхьагъ» зыфиусыгъэр къыхаутыгъ. ШIэгъэн фэе Iофэу къэуцурэм Тхьаркъо­хъо Юныс екIолIэкIэ гъэнэфагъэ хэлъэу ыгъэцакIэзэ, еджэнри IофшIэнри зэдылъе­гъэкIуатэх. Ащ дакIоу общественнэ Iоф­шIэнхэм чанэу ахэлажьэ, иныдэлъфыбзэ шIулъэгъоу фыриIэм нахь лъэшэу зыкъыIэтэу регъажьэ.

Тхьаркъохъо Юныс кIэлэегъэджэ институтыр къызиухкIэ Адыгэ научнэ-ушэтэкIо институтым Iоф щишIэнэу рагъэблагъэ. ЗэкIэ институтым иIофыгъохэм ишъыпкъэу ахэлажьэу регъажьэ. А лъэ­хъаным институтым щызэхагъэуцощтыгъэ «Адыгэ-урыс гущыIалъэм» итхын хэлэжьэнэу агъэнафэ. Ащ фэдэ IофшIэным кIэлакIэм хэшIыкI горэхэр фыриIагъэх: кIэлэегъэджэ училищым щеджэзэ Юныс гущыIэмэ яугъоин пылъыгъ, гъэзетэу «Социалистическэ Адыгеим» зэдзэкIакIоу Iоф зэрэщишIэрэри лъэшэу къышъхьэ­пагъ. Гъэзетым зэдзэкIын IофымкIэ IэпэIэсэныгъэ щызэригъэгъотыгъ, ащ научнэ IофшIэнхэр, ушэтынхэр, гущыIэлъэ зэфэшъхьафхэр зэхигъэуцонхэмкIэ ишIогъэшхо къэкIуагъ. Темэ зэмылIэужыгъохэмкIэ статьяхэр, научнэ IофшIагъэхэмкIэ рецензиехэр, усэхэр гъэзет нэкIубгъохэм къащыхеутых. ГущыIалъэр 1960-рэ илъэ­сым Москва къыщыдагъэкIыгъ. Гъэзетым щылажьэ зэхъур ары бзэ зэгъэшIэныр IэубытыпIэ Юныс фэхъугъэу шIэныгъэм фэлэжьэным игупшысэ къызщыкIуагъэр. А лъэхъаным, 1957-рэ илъэсым, Мыекъопэ къэралыгъо кIэлэегъэ­джэ институтыр къеухыжьы. Ащ Iоф щишIэнэу къычIагъанэ, адыгэ диалектологиемкIэ курсым студентхэм къафеджэ. Юныс ыгу етыгъэу иIоф егъэцакIэ, диа­лек­тологием ехьылIэгъэ материалхэри еугъоих.

Институтыр къызеухым Тхьаркъохъо Юныс IофшIэн зэфэшъхьафхэм апылъыгъэми, ыгукIэ къыхихыгъэр шIэныгъэр ары ыкIи ищыIэныгъэ еухыфэ ащ фэшъып­къэу фэлэжьагъ, иIахьышIу хишIыхьагъ.

Илъэс заулэм ыугъоигъэ материал зэфэшъхьафхэр къызфигъэфедэхэзэ, кIэмгуе диалектым инэшанэхэм яхьылIагъэу диссертацие етхы, 1965-рэ илъэсым шэкIогъум и 26-м СССР-м шIэныгъэхэмкIэ и Академие бзэшIэныгъэмкIэ иинститутэу Москва дэтым ар къыщеухъумэ, филологие шIэныгъэхэмкIэ кандидат мэхъу. Ащ къыщегъэжьагъэу Юныс адыгабзэм научнэ лъапсэ иIэу зэхэфыгъэным ишъыпкъэу зыфигъэзагъ.

1967-рэ илъэсым Тхьаркъохъо Юныс Адыгэ научнэ-исследовательскэ институтым Iоф щишIэнэу къыгъэзэжьи, илъэс 50-м ехъурэ ащ научнэ IофышIэ шъхьаIэу щылэжьагъ.

Юныс адыгэ лексикологием, лексикографием, стилистикэм, диалектологием, жабзэм икультурэ адэлэжьагъ. Мыхэм яхьылIагъэ тхылъ пчъагъэ ытхыгъ ыкIи къыдигъэкIыгъ: «Лексикэр. Стилистикэр. Жабзэм икультур» (1977), «Становление стилей и норм адыгейского литературного языка» (1982), «Очерки по грамматической стилистике адыгейского языка» (1990), «Стилистика адыгейского языка» (2003), нэмыкIхэри. Ащ фэд, гущыIэлъэ пчъагъэмэ ятхын чанэу хэлажьи, ежь изакъоуи ытхи къыдэкIыгъэх: «Урыс-адыгэ гущыIалъ» (1960), «Адыгэ- урыс гущыIалъ» (1975), «Адыгабзэм исинонимхэм ягущыIэлъэ кIэкI» (1969), «Адыгабзэм ифразеологизмэ гущыIалъ» (1980), «Адыгабзэм исинонимхэм ягущыIалъ» (1988), «Адыгэ-урыс гущыIалъ» (1991), «Урыс-адыгэ гущыIалъ» (2004, 2015) томитIу хъоу ыкIи нэмыкIхэри.

1966-рэ илъэсым Тхьаркъохъо Юныс итворчествэ темакIэ къыхегъэщы — адыгабзэм исинонимхэр (зэмэхьэнэгъу гущыIэхэр). Бзэу щыIэ пстэуми афэдэу адыгабзэм гущыIэ зэмэхьэнэгъухэр зэрэхэтхэр къыкIегъэтхъы, адыгабзэр ахэмкIэ зэрэбаир къегъэнафэ. ГущыIэ зэмэхьэнэгъухэм бзэр къызэрагъэлъэшырэр къыхегъэщы. Ахэм бзэм ибаиныгъэрэ идэхагъэрэ ахэхъонымкIэ шIогъэ гъэнэфагъэ зэряIэр (еплъыкIэу щыIэхэр къыдилъытэхэзэ) игъэкIотыгъэу ежь иекIолIакIэ къегъэнафэ.

Адыгабзэм хэт зэмэхьэнэгъу гущыIэ­хэм афэгъэхьыгъэ Iофыгъо зэфэшъхьаф­хэр къызщызэхифырэ IофшIэгъабэ Юныс къыхиутыгъ. Теорием ехьылIагъэу ытхыгъэхэм адакIоу Тхьаркъохъо Юныс синоним гущыIалъэхэри къыдигъэкIыгъэх.

1968-рэ илъэсым Тхьаркъохъо Юныс джыри иIофшIагъэхэм темакIэ къахегъэ­щы — адыгабзэм ифразеологизмэхэр. Бзэм хэт гущыIэхэр уугъойхэ, зэбгъашIэхэ зыхъукIэ, ахэм ямэхьанэхэм апеIэрэ гущыIэ зэгъусэ зэпхыгъэхэм (фразеологизмэхэм) уябгъукIо зэрэмыхъущтыр, ахэм жабзэр къызэрагъэкIэракIэрэр, нахь щэрыо къызэрашIырэр къыхегъэщы. Бзэм хэт фразеологизмэхэр икъоу пIэ къимыхьагъэхэмэ, ахэр уфэкъулаеу умыгъэ­федэшъухэ хъумэ, жабзэм ищэрыуагъэ икъу фэдизэу къыпIэкIэхьан зэрэмылъэ­кIыщтыр Юныс къыхегъэщы.

Адыгабзэм ифразеологие ехьылIэгъэ IофшIагъэхэр ащ къыкIэлъэкIох: «Синтаксические функции фразеологизмов в адыгейском языке» (1971), «Преобразование фразеологизмов как стилистический прием» (1972), «Адыгабзэм ифразеологизмэхэм яхьылIагъ» (1968), нэмыкI­хэри. Ащ къыкIэлъыкIуагъэх гущыIа­лъэхэр: «Адыгабзэм ифразеологизмэ гущыIалъ» (1980). Мыщ фразеологизмэ 1700-м ехъу къыщызэхефы, алфавит зэкIэлъыкIуакIэм тетэу къетых. Адыгабзэм ифразеологизмэхэм якъэхъукI, фразе ологизмэхэм яхэгъэунэфыкIын, гущыIэмрэ фразеологизмэмрэ язэфыщытыкI, фразеологизмэхэмрэ гущыIэжъхэмрэ, фразеологизмэхэм ясинонимхэр, яомонимхэр, яантонимхэр, фразеологизмэм ивариантхэр, ахэм ястилистическэ амал­хэр, фразеологизмэхэр зэрэзэтефыгъэ купхэр къы­щызэхефых авторым. Адыгабзэм щагъэ­федэхэу мыщ къыдэмыхьэгъэ фразе­ологизмэхэм тарехьылIэ, ар къызхэ­кIы­рэр, тишIошIкIэ, авторым нахь игъэ­кIотыгъэу агъэфедэрэ фразеологизмэхэр гущыIа­лъэм къыдигъэ­хьагъэхэу ары. Гу­щы­Iалъэм хэгъэхъуагъэхэр иIэхэу икъы­­дэ­гъэкIы­жьын непэ Iоф дэтэшIэ. «Урыс-адыгэ гущыIалъ» (1993) Блэгъожъ Зулкъаринэ игъусэу.

1971-рэ илъэсым Тхьаркъохъо Юныс адыгабзэм художественнэ амалэу иIэхэм якъэтхыхьан зыфегъазэ ыкIи истатьяхэр къыхеутых: «Бзэр — художественнэ амалышIу» (1971), «ЦIэ ушъэфынымрэ чIэгъчIэлъыбзэмрэ яхьылIагъ» (1972), «Зэгъэпшэныр — жэбзэ щэрыом иамал» (1972), «ГущыIэм щэрыогъэ кIуачIэ къезытырэр» (1993), нэмыкIхэри. Темэм Iоф дишIэнэу лъегъэкIуатэ ыкIи статьяхэм къакIэлъэкIо тхылъэу «Лексикэр. Стилистикэр. Жабзэм икультур». Художественнэ жабзэм фэгъэхьыгъэу Iофэу ышIа­гъэр щызэфэхьысыжьыгъэу «Адыгабзэм икъэ­гъэлъэгъокIэ амалхэр» зыфиIорэ тхы­лъыр 1994-рэ илъэсым къыдегъэкIы.

Адыгэ литературабзэм ишапхъэхэр, истильхэр зыфэдэхэм, ахэр зыпкъ зэригъэуцогъэн фэе шIыкIэхэм, бзэм дэхагъэу ыкIи лъэшыгъэу хэлъхэм яхьылIэгъэ Iофыгъохэм игъэкIотыгъэу Iоф адишIэзэ Тхьаркъохъо Юныс 1972-рэ илъэсым стилистикэм фэгъэхьыгъэ IофшIагъэхэр зым ыуж зыр итхэу къыдигъэкIыгъэх.

Тхьаркъохъо Юныс анахь гъэхъэгъэ инэу ышIыгъэхэм ащыщ докторскэ диссертациеу «Становление стилей и норм адыгейского литературного языка» зыфиIорэр. IофшIагъэр адыгэ литературабзэм ишапхъэхэм, истильхэм яхьылIагъ. Диссертацием бзэшIэныгъэмкIэ институтэу Москва дэтым щытегущыIагъэх, докторыцIэри Юныс къыфагъэшъошэ­гъагъ. 1982-рэ илъэсым «Становление стилей и норм адыгейского литературного языка» тхылъэу къыдигъэкIыгъ. 2003-рэ илъэсым IофшIэгъэ инэу «Стилистика адыгейского языка» зыфиIорэр къыхи­утыгъ.

Егъэджэн-пIуныгъэ IофшIэнри Юныс IэкIыб ышIыгъэп. Адыгэ къэралыгъо университетым илъэпкъ факультет, Мые­къопэ къэралыгъо технологическэ университетым илъэс пчъагъэрэ ащыригъэ­джагъэх, Адыгэ республикэ гимназием кIэлэегъаджэу Iоф щишIагъ, аспирантхэм ишъыпкъэу адэлэжьагъ. Юныс ыгъэхьазырыгъэ аспирантхэм кандидатскэ диссертациехэр къаухъумагъэх. Ахэм сэри сащыщ. Сыригъэджагъ, синаучнэ Iэшъхьэ­тетыгъ. Сырэгушхо Тхьаркъохъо Юныс фэдэ шIэныгъэлэжь инхэм Iоф адэсшIэнэу зэрэхъугъэм.

ШIэныгъэлэжьышхоу ушэтын Iоф инхэм апылъым еджапIэхэр щыгъупшагъэхэп. Ащ программэхэр, зэреджэщтхэ тхылъхэр, адыгабзэм иегъэджэнкIэ методическэ IэпыIэгъухэр ытхыгъэх ыкIи къыдигъэкIыгъэх. Ахэр кIэлэеджакIохэми кIэлэегъа­джэхэми IэпыIэгъушIу афэхъугъэх. Тхьар­къохъо Юныс ытхыгъэхэм ыкIи къыдигъэкIыгъэхэм ащыщых: «Адыгабзэ. Я 5-рэ класс» (1993), «Адыгабзэм иегъэджэнкIэ методическэ IэпыIэгъу. Я 3-рэ класс» (1978), «Адыгабзэм иегъэджэнкIэ Iэпы­Iэгъу. Я 5-рэ класс» (1993), «Адыгэ зэдэгущыIакIэм ихабзэхэр» (1994), «АдыгабзэмкIэ тестхэмрэ джэуапхэмрэ. Я 5 –11-рэ классхэм ащезыгъаджэрэмэ апай» (1997), нэмыкIхэри.

Тилъэпкъэгъу хэхэсхэми Юныс анэсын ылъэкIыгъ. 1991-рэ илъэсым Тыркуем щыIагъэу къызэкIожьым, ащ ис адыгэхэм ящыIакIэ, якультурэ, абзэ фэгъэхьыгъэу игукъэкIыжьхэр зыдэт тхылъэу «Адыгэгур къытео» зыфиIорэр къыхиутыгъ.

Ушэтын, егъэджэн IофшIэнэу зыпылъхэм адакIоу Юныс общественнэ Iофхэм ишъыпкъэу ахэлажьэщтыгъ. Илъэс пчъа­гъэрэ Адыгэ Хасэм хэтыгъ. Iофэу зыпылъым фэшъыпкъэу, гухахъо хигъуатэу, иIофшIэн шIу ылъэгъоу, мыпшъыжьэу къыгъэшIагъэм илъэпкъ фэлэжьагъ.

Тхьаркъохъо Юныс бзэшIэныгъэмкIэ лъэгэпIэ инхэми анэсыгъагъ: ар филологие шIэныгъэхэмкIэ доктор, профессор, шIэныгъэхэмкIэ Адыгэ Дунэе Академием иакадемик, Адыгэ Республикэм ыкIи Урысые Федерацием шIэныгъэхэмкIэ язаслуженнэ IофышIэшху, «Адыгем и Щытхъузехь» зыфиIорэ медалыр къыфагъэшъошагъ, Аскъэлае ицIыф гъэшIуа­гъэу щытыгъ, лъытэныгъэшхо фашIыщтыгъ.

ШэнышIоу, гулъытэныгъэ ин хэлъэу, цIыфэу зыхэтхэм шъхьэкIафэ афишIэу, шъыпкъэныгъэр игъогогъоу игъашIэ къы­хьыгъ. Юныс щысэ зытепхын цIыфэу щытыгъ. Адыгэ хэбзэ-зэхэтыкIэхэр дахэу зезыхьэхэрэм ащыщыгъ. Джащ фэдэу ары тэ Юныс ригъэджагъэхэми Iоф дэзышIагъэхэми тыгу къызэрэкIыжьырэр.

Тхьаркъохъо Юныс къытхэтыгъэмэ, ыныбжь неущ илъэс 95-рэ хъущтгъагъэ. Ар къытхэмытыжьми, лъэуж дахэ адыгэ бзэшIэныгъэм къыхигъэнагъ, ушэтын Iоф инэу зыпылъыгъэм къыкIэкIогъэ IофшIагъэхэр куоу адыгэ бзэшIэныгъэм хэуцуа­гъэх, осэ ин афашIы. Ежь Юныс зышIэщтыгъэмэ шIукIэ, дахэкIэ агу къэкIыжьы. Мыщ фэдэу цIыфмэ уигугъу дахэкIэ ашIы зыхъукIэ, уидунай умыхъожьыгъахэ фэд. Тхьэм джэнэт къырет.

Тыгъужъ Гощсым. Филологие шIэныгъэхэмкIэ кандидат.