ШышъхьэIум и 15-м археологым и Мафэ Урысыем щыхагъэунэ­фыкIы. Археологием ишIуагъэкIэ адыгэхэм ятарихъ, якультурэ нэ­мыкI къэралыгъохэм зэлъашIагъ.

Республикэм иархеологие анахь байхэм ащыщ, тарихъ гъэшIэгъон зыпылъ экспеди­циехэр тичIыналъэ щэкIох.

Илъэс зэкIэлъыкIохэм Адыге­им чIыпIэ зэфэшъхьафхэм тарихъымкIэ мэхьанэ ин зиIэ пкъыгъо зэмылIэужыгъохэр къа­щычIатIыкIыгъэх. ИжъыкIэ цIыфхэр зэрэпсэущтыгъэхэр, агъэфедэщтыгъэ Iэмэ-псымэхэр, пкъыгъохэр мымакIэу къа­гъотыжьыгъэх.

АР-м и Лъэпкъ музей инаучнэ IофышIэ шъхьаIэу Тэу Аслъан археолог цIэрыIу, экспедицие пчъагъэхэм ахэлэ­жьагъ, ыIэшъхьитIукIэ лъэпкъ кIэныр къыугъоигъ. Археологие ыкIи тарихъ мэхьанэ зиIэ чIыпIэхэу адыгэ чIыналъэм итхэр ащ дэгъоу ешIэх. 1978-рэ илъэ­сым къыщегъэжьагъэу мы сэнэхьатым рэлажьэ.

— Археологием адыгэ лъэпкъымкIэ мэхьанэ ин иI. Ти­лъэпкъ тхакIэ зэримышIэщтыгъэм къыхэкIыкIэ къырыкIуа­гъэр зы­ми икъу фэдизэу ышIэ­рэп, чIыгум хэлъ джыри, ар къыхэтэ­хыжьышъ, мэкIэ-макIэу зэдгъэуIужьызэ, ти­та­рихъ инэ­кIубгъохэр тэу­шъэ­жьых. Адыгэ­хэр дунаим итэкъухьагъэу тетых, тилъэпкъ фэгъэхьыгъэхэр ахэми анэсын фае. ТиIофшIэн лъэпкъымкIэ мэхьанэ ин иI. Илъэс зэкIэлъыкIохэм гъэшIэгъонэу бэ къэдгъотыжьыгъэр. Анахь мэхьанэ зиIэхэм ащыщ етIэ гъэжъагъэм хэшIыкIыгъэ хьакIустэлэу къэзгъотыгъэр, джащ нахьыжъ дунаим къыщагъотыгъэп, анахь ма­кIэми, илъэс минитф ыныбжьыщт, къушъхьэ мастэкIэ дэхэ зэхъум джащ­кIэ шъом пхырафыщтыгъ. Ащ къэбар гъэшIэгъон пылъын ылъэкIыщт, — къытиIуагъ Тэу Аслъан.

ЧIым чIэлъым улъыхъуныр, тари­хъыр зэбгъэшIэныр сэнэхьат къызэрыкIоп. КъокIыпIэм щыпсэурэ лъэпкъхэм искусствэмкIэ я Къэралыгъо музей и Темыр-Кавказ къутамэ инаучнэ IофышIэу Кирилл Еременкэр джыри студентыгъ археологием зызыфегъа­зэм. 2017-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу экспедицие 40 фэдизмэ ахэлэ­жьагъ. Адыгеим имызакъоу, гъунэгъу шъолъырхэми ащызэхащэрэ экспе- дициехэм ахэтыгъ.

— Мэфэхьаблэ дэжь щыкIогъэгъэ къычIэтIыкIынхэм апэрэу сахэлэжьэгъагъ ыкIи ащ дэжьым археологиер сыгукIэ къызэрэспэблагъэр къызгурыIогъагъ. ГъэрекIо экспедицием сырипащэу Азиш Iуашъхьэм пкъыгъо гъэшIэгъонхэр къычIэттIыкIыгъэх, ды­шъэ пкъыгъо цIыкIухэри ахэлъыгъэх. Ахэр къычIэптIыкIынхэм ащ фэдиз уахътэ ыштэрэп, анахь шъхьаIэр зы­щыщхэр гъэунэфыгъэныр ары. Мы илъэсым экспедиции 5 фэдиз тиIагъ. IофшIэнхэр зэкIэ гъэшIэгъоных, ижъы­кIэ зэрэпсэущтыгъэхэр къэзыушыхьатырэ пкъыгъо зэфэшъхьафхэр къэтэгъотых. Бэдзэогъум ыкIэм Дахъо дэжь ащ фэдэ IофшIэнхэр щедгъэжьагъэх, — еIо Кирилл. ТигущыIэгъу къызэриIуагъэмкIэ, Азиш Iуашъхьэм пкъыгъо зэфэшъхьаф­хэр къыщагъотыгъ. ПэшIорыгъэшъэу зэрагъэунэфыгъэмкIэ, къэхэлъэжъи­тIурэ дин псэуалъэрэ мэхъух.

Зы къэхэлъэжъыр Шытхьэлэ археологическэ культурэм хэхьэ, тиэрэ ыпэкIэ я 13 — 14-рэ лIэшIэгъухэм агъэпсыгъагъ. ЦIыф хьэдэ къупшъхьэ­хэр ащ къыщагъотыгъэх, къыблэ-къо­хьэпIэ лъэныкъомкIэ ащ ышъхьэ гъэ­зэгъагъ. Шъо бгырыпхэу къагъотыгъэм джэрзым хэшIыкIыгъэ къэ­гъэщыгъэ пылъ.

Азиш Iуашъхьэу зыщытIагъэхэм язырэм джэрз лIэшIэгъум илъэхъан ашIыгъэгъэ пкъыгъохэр къычIахыжьыгъэх. Ащ пэмычыжьэу шъхьэкъупшъхьищ къыщагъотыгъ. Анахь гъэшIэ­гъоныр 124-рэ чIыпIэу зыщытIагъэхэр ары. Ар зэрагъэунэфырэмкIэ, тхьа­лъэIугъ, ащ фэдэ ыпэкIэ Адыгеим къыщагъотыгъэп. Ижъырэ дин псэуа­лъэр тиэрэ ыпэкIэ апэрэ илъэс миным ашIыгъагъ. Къыщагъотыгъэ пкъыгъомкIэ хы Iушъом, Абхъазым екIурэ гъо­гум тет цIыфхэр Тхьэм щелъэIун алъэкIынэу агъэпсыгъагъэу егуцафэх. Джэрзым хэшIыкIыгъэ Iэхъухэр, Iэ­лъынхэр бэу ащ къыщагъотыгъэх.

IофшIэнхэр ыкIэм фэкIох. Къагъотыгъэ пкъыгъохэр Адыгеим къинэщтых. КъокIыпIэм щыпсэурэ лъэпкъхэм искусствэмкIэ я Къэралыгъо музей и Темыр-Кавказ къутамэ чIэлъынхэу пэшIорыгъэшъэу агъэнафэ.

ДЕЛЭКЪО Анет. Сурэтхэр: К. Еременкэм ихъарзынэщ.