Адыгэ тхакIоу, усакIоу, драматургэу ыкIи публицистэу, АР-м искусствэхэмкIэ изаслуженнэ IофышIэшхоу, УФ-м и Къэралыгъо премие илауреатэу Къуекъо Налбый къызыхъугъэр илъэс 85-рэ зэрэхъугъэм фэгъэхьыгъэу Адыгэ Хасэмрэ «Адыгэ макъэмрэ» зэгъусэхэу хьакIэщ джырэблагъэ зэхащэгъагъ. УсакIом ишъхьэгъусэу Къуекъо Жаннэрэ ыкъоу Лауркъанрэ ащ хэлэжьагъэх.

[caption id="attachment_137495" align="aligncenter" width="800"] Сурэтыр: «АМ»-м ихъарзынэщ[/caption]

Пчыхьэзэхахьэм Къуекъо Налбый иусэ­хэм къыщяджагъэх, итворчествэ уасэ фашIэу агъэлъэпIэрэ гукъэкIыжьхэмкIэ зэдэгощагъэх, КъТРК-у «Адыгеим» ихъарзынэщ щыщ фильмэу Налбый псаузэ тырахыгъэм щеплъыгъэх.

МэщфэшIу Нэдждэт Хасэм ыцIэкIэ зэхахьэм гущыIэр щыратыгъ ыкIи апэ къэгущыIагъ.

— Сыдигъуа бджырэ тхылъым, усэм узигъатхъэрэр, узызIэкIилъхьэрэр? Сэ зэрэсшIошIырэмкIэ, тхакIом иеплъыкIэрэ о уиеплъыкIэрэ зэтефэ зыхъукIэ ары. Угу къеIоми, убзэ къымыхьырэр нахь зэгъэфагъэу нахь дахэу, нахь уригъэгупшысэу къэIуагъэ зыхъукIэ. УзгъэгумэкIырэ, узезыдзэрэ лъэпкъ Iофыгъохэр зэшIохыгъэн зэрилъэкIыщт гъогупэхэр зыуигъэлъэгъукIэ. Гу зылъымытагъэ горэм гу зылъыуигъатэкIэ. УиеплъыкIэ нахь тырыуигъэубытэу узигъэгушхокIэ…

Къуекъо Налбый и «Къушъхьэ ябгэ» щыщ мы пычыгъуитIури джащ фэдэу сызIэкIэзылъхьэгъэ тхыгъэхэм ащыщ:

«Джы тыгъэр Мэзагъо ыгу щыкъо­хьажьы ныбжьи къыкъомыкIыжьынэу. Ежь джаущтэу рихъухьагъ. Илъэс шъитIу къыгъэшIагъ, уз иIэп, иIэгуи къезэщыгъэп, ичIыгуи къыгъэпшъыгъэп. Ау итыгъэ ештэжьы, чъыгхэри псыхъохэри ештэжьых. Ахэмэ ягъусэу зыкIосэжьыкIэ, макъэр пкъыгъо пстэуми зэрахэкIуасэу илэжьыгъэрэ зыдэлэжьагъэмрэ зы хьэпщэгъу макIэу зызэхэхьажьхэкIэ; лIэуж кIэлъыкIомэ аIэбжъэнакIэмэ сэпацэр къыдарэхыри ащ губгъо харэшIыкIыжь. Псыхъошхо зэ хъужьыщтым пкIэнтIэпс гъуаткIор къежьапIэ фарэшI. Анэбзыц арагъэтIысхьэри мэзыр къарэгъэкI. Хьэпщэгъу къинхэр жьы къабзэ охъужьыфэхэ ерэжэх. Гуузымрэ хъопсэ пкIэнчъэмрэ гущыIэ ахарэшIыкI. ПкIыхьыр нэфапIэ зэрэмыхъущтыр къагурыIомэ, янэфапIэ пкIыхь шIагъо къыкIэлъыкIон. Гу нэшъухэр абгъэгумэ къащытеощтхэшъ, тэрэзэу арэгъэдаIо­хэри, хьантIэркъо къакъэм, хьэкIэ-къокIэ гъоргым, сабыим игъыб-щыб, пхъэшъхьэ­кIэ зэтеуэм, шъоф пцIанэм, къамыл дорэщэу, орыжъым щыгъугъэм орэд къыхарэх».

(…) Зы тIэкIу макIошъ, къыпедзэжьы…

«Анахь чIыпIэ лъагэу Адыгэ чIыгум иIэм Мэзагъо щытIысыгъ. Зиплъыхьажьынэу арэп, тыгъэм игупаплъэ зишIыгъ. Джы зэжэжьырэ закъор – мэфэныкъо гъогукIэ пэчыжьэу хы Iушъом екIурэ кIэлэхъур ары. А кIалэр дунаим къызэрэтехъуагъэр ышIэщтыгъэ, лъэпкъ псаум чылэпхъакIэ фэхъун зылъэкIыщт кIуачIэрэ гъэретрэ ащ хэлъ.

Ар гу чыжьэкIэ къышIагъ, ау зыгуи, зиакъыли нэшъу хъугъэр сыдэущтэу къыгъэплъэжьыщта? Тхьэшхом зыми зэкIэ риIорэп, къытэрыкIощтыр ешIэми, мызэгъэгум иIоф къытхилъхьагъэп. Адэ, а кIэлэцIыкIуми адыгэ чIыгур ыбгы­нэмэ?…»

Тинасыпти, къыбгынагъэп. Ыбгынагъэп­ти, мары непэ тызэхэс, тызэхэт. Тихэку къэтэгъэзэжьы, тилэпкъ тыкъыхэхьа- жьы, тызэритэкъухьагъэм итхьамыкIагъо лъэпкъ кIуачIэу къэтэштэжьы. Нэдждэт ежь анахь шъхьаIэу

Налбый итворчествэ хилъагъохэрэр джащ фэдэу къыхигъэщыгъ.

Къуекъо Асфар Налбый фэгъэхьыгъэ гукъэкIыжьхэмкIэ игуапэу къызэхэхьагъэхэм къадэгощагъ.

— Зэш IушитIум тыгущыIэщт тIоу тызыуцукIэ Тибет, Самати, Индием танэсыщтыгъ — дунаим тырыгущыIэ зыхъукIэ тыпшъыщтыгъэп. Сэ синасып къыхьыгъ бзэу сIулъыр нахь сыукъэбзынымкIэ Еутых Аскэр, Iэшъынэ Хьазрэт, тиунэкъощэу Къуекъо Налбый, Кощбэе Пщымафэ къызэрэздэлэжьагъэхэр. Налбый игущыIэ акъыл куу хэлъэу, бэмэ анэсэу, бэмэ уаригъэгупшысэу, гу лъы­уигъатэу щытыгъ. Фэдэ цIыфхэр лъэпкъым зэрэхэтыгъэхэр, ахэм ауж кIэнышхо къызэрэтфэнагъэр насыпыгъ. Ар лъэпкъым ибаиныгъ.

Налбый итхыгъэу «Абдзахэмэ ян» зыфиIорэм КъТРК-у «Адыгеим» иIофышIэхэр, Лъэпкъ театрэм иартистхэр дэлажьэхи, тхыгъэм ителеверсие щыIэ зэрэхъугъэм, ар хъарзынэщым къыхэнагъэу, лъэпкъымкIэ мэхьанэшхо зиIэ нэшанэхэм лIыгъэм, ны шIулъэгъум, ны кIуачIэм ящысэтехыпIэу адыгэхэм ятарихъ мафэхэм телевидениемкIэ ар къызэрагъэлъагъорэм къытегущыIагъэх телевидением ирежиссерэу Гъазие Бирамхъанрэ Лъэпкъ театрэм иартисткэу Уджыхъу Мариетрэ. Мариет ежь ышъхьэ­кIэ зыдэлэжьэрэ кIэлэцIыкIу купэу «Щыгъыжъыем» хэт кIэлэцIыкIухэм Налбый иусэхэр гурыIогъошIоу, зэгъэшIэгъошIоу зэрафэхъухэрэр къыIотагъ. ТхакIом итворчествэ адыгэ пэпчъ ищыIэныгъэ чIыпIэшхо зэрэщиубытырэм ишыхьатэу, ащ епхыгъэ гукъэкIыжь дахэхэр ежьыри зэриIэхэр хигъэунэфыкIыгъ. «КъэнэтIэхэс чэфхэр» зыфиIорэ усэм изакъоми, фэдэ къэIуакIэрэ ащ мэхьанэу хилъхьэрэмрэ зэбгъэкIушъунхэм, къыбгурыIоным пае ежь Налбый зыфэдэр пшIэу, игущыIэ ылъапсэ зынэ­сырэр зэхапшIэу, угу нэсэу узэрэщытын фаем къытегущыIагъ.

АР-м и Камернэ музыкальнэ театрэу Хьанэхъу Адам ыцIэ зыхьырэм ихудожественнэ пащэу Сулейманов Юныс Налбый фэгъэхьыгъэу игу­къэкIыжьхэр шIо­лъэпIагъэх. ЕджэгъакIэу, Адыгеим къэкIожьыгъэу, зы­шIорежиссер шъыпкъэу, ежь Юныс игущыIэхэмкIэ, Налбый ипье­сэ техыгъэу «Псым ыхьырэ Iуашъхьэр» Лъэпкъ театрэм щагъэуцунэу Iоф дашIэ зэхъум, гъэтэрэзыжьын 11 фэдиз текстымкIэ къыхигъэщыгъагъ. Юныс сэмэркъэу хэлъэу къеIо: «Налбый фэдэм сэ гъэ­тэрэзыжьын 11 фэсшIынэу тыдэ сыкъикIыгъагъа?! Ежь ар ыштэхэнэп сшIошIызэ, «11-м щыщэу 7-р сэштэ» зеIом сигъэгушIуагъ. ЕтIани Iоф дэтшIэжьи къэгъэлъэгъоным нахь къызэрекIунэу тштэжьыгъагъ. Iоф дэпшIэнкIэ цIыф гъэшIэгъоныгъ. Ащ итхыгъэмэ ащыщхэу «Шъэожъыемрэ цэIунэжъымрэ», «Рыу, сибэщ!» Камернэ театрэм щагъэуцугъэ­хэу тирепертуар хэтых. Самарскэ ыкIи Московскэ хэкум къыщыдгъэлъэгъуа­гъэх».

Къуекъо Налбый иусэу «Сиадыгабз» зыфиIорэм къеджэзэ Нэхэе Тэмарэ телевидением зыIот лъэхъаным тхакIом дишIыгъэ зэдэгущыIэгъур ылъапсэу ыгъэ­хьазырыгъэгъэ къэтыныр, ыпэкIэ къызэрэщысIуагъэу, хьакIэщым хэлэжьагъэ­хэр еплъыгъэх. Ежь Тэмарэ Налбый ищыIэныгъэ зэрэхэтыгъэм, ащ зыдэлэжьэгъэ уахътэм зэрэзэрихъокIыгъэм, шэным ипсыхьанкIи, дунаим фишIырэ еплъыкIэхэмкIи ар щысэтехыпIэ зэ­рэфэхъугъэм къатегущыIагъ.

— НыбжьыкIэмэ Налбый лъэшэу афэсакъыщтыгъ. Ар сэркIэ щысэтехыпIэу хъугъагъэ. Дахэу къыппэгъокIыщтыгъ, гущыIэ дыскIэ, мэкъэ IэтыгъэкIэ гущыIэщтыгъэп. Сэри ныбжьыкIэхэр джы есэгъаджэх. Налбый сищысэтехыпIэу, ягущыIэ, яеплъыкIэ мытэрэзми, зэкIязгъэхьажьыгъэп. Налбый зэриIощтыгъэм фэдэу, «адэ тыкъегъэгупшысэба» ясэIо. Гъэсэпэтхыдэ къысфемыджэу сигъэсагъ, щыIэныгъэм сыкъыхитIупщыхьагъ Налбый. ЦIыфым идунэететыкIэ тырыгущыIэзэ, Налбый зэ къыIогъагъ: «ТхьамыкIэр зимыIэр арэп, иIэр зышIомакIэр ары». Джащ фэдэ гущыIэ щэрыохэр къыIощтыгъэх. Тилъэпкъ цIыкIу нахь мышIэми, адыгэ литературэмкIэ тыбай. КIэрэщэ ТемботкIэ къебгъэжьэнышъ, укъылъыкIуатэзэ бэ зигугъу къэпшIынэу зытефэрэр. Арэу щытми, зыгорэ нахь шIу олъэгъуба, зыгорэ нахь гум къенэба? Ахэм ащыщ Къуекъо Налбый.

Джащ фэдэу къыраIотыкIыщтыгъэ гукъэкIыжьхэм ахэпхъагъэхэу Лъэпкъ театрэм иартисткэу Тхьакъохъо Мэрджанэт (Хьагъэудж Мыхьамэт фэгъэхьыгъэу), Адыгэ Республикэм игимназие икIэлэеджакIохэу Цурмыт Саусыр («Аргъой шъхьащытхъужь»), Шъынэхъо Мурат, Долэ Миланэ («Сымаджэмрэ Iазэмрэ») Къуекъо Налбый итхыгъэхэм къяджа­гъэх, къэгъэлъэгъонхэр къашIыгъэх.

Къуекъо Налбый итворчествэ фэгъэ­хьыгъэ пчыхьэзэхахьэхэр Тыркуем щыпсэурэ тилъэпкъэгъухэм апае Чэтэо Ибрахьимэрэ Енэмыкъо Мэулидрэ зэрэзэхащэщтыгъэм ежь Ибрахьимэ къытегущыIагъ. ЛъэпкъымкIэ, IэкIыбым щыпсэухэрэмкIэ мэхьанэшхо зиIэ Iофтхьабзэу а дэкIыгъохэр зэрэхъугъэхэр хигъэунэфыкIыгъ.

— Къуекъо Налбый адыгэ лъэпкъым ианахь усэкIо дэгъоу зэрэщытыгъэр къызгурыIонэу хъугъэ ыкIи Тыркуем ис тилъэпкъэгъухэу тэ тыкъызхэкIыгъэхэми ядгъэшIэн фае тIуи зэхэтщагъ. Сыгу къеорэр псаузэ ар зэрэтымышIыгъэр ары. Къуекъо Жаннэ, Налбый ипшъэшъэ нахьыжъэу Бэллэ, ТIэшъу Светланэ, Уджыхъу Мариет, шIэныгъэлэжьэу Пэрэныкъо Къутас, орэдыIоу Къуйшъэкъо Симэ тигъусэхэу гъогу тытехьагъ. А пчыхьэзэхахьэхэр лъэшэу гъэшIэгъонэу IэкIыбым щыIэ тилъэпкъэгъухэм къащыхъугъ. Ежьхэри дэгъоу ахэм къахэлажьэщтыгъэх. Ар зэшIохыгъэ зэрэхъугъэм тыкIэгушIужьыгъ.

Едыдж Мэмэт Къуекъо Налбый лъэпкъым къыхэкIыгъэ цIыф инэу, сэнаущыгъэу хэлъыгъэр бгъэшIэгъон фэдиз зэрикъущтыгъэр къыкIигъэтхъыгъ.

— «Мыщ фэдэ хъугъэ-шIагъэхэм сакъыдэхъугъ, мыщ фэдэ цIыфыр сэ слъэгъугъэ, сыдэгущыIагъ, ар псау зэ­хъум, игъашIэ сыхэтыгъ» аIоу тызэрыгушхорэ хъугъэ-шIагъэхэр щыIэх. Ащ фэдэу, «синэIосагъ, синыбджэгъугъ Къуекъо Налбый» сIоу, сэр-сэрэу сырэгушхо. Джащ фэдэ цIыф сыдэпсэугъ ар зыщыпсэугъэ лъэхъаным. Тилитературэ къыIэтыгъ, нэмыкI гупшысакIэ иIагъ, итхыгъэхэмкIэ лъэпкъым иакъыл зэIуихыгъ, гъунапкъэ имыIэу дунаим тыхигъэплъагъ. Баиныгъэ шъхьаIэмэ ащыщэу итворчествэ лъэпкъым къыфэнагъ.

ТыгъэкъокIыпIэ лъэпкъхэм яискусствэкIэ Къэралыгъо музеим и Темыр-Кавказ къутамэ ипащэу ШъэуапцIэкъо Аминэт ямузей Iоф щызышIэрэ Налбый ишъхьэгъусэу Къуекъо Жаннэ тхакIом итворчествэ лъыкIотэнымкIэ Iофышхо зэрэзэшIуихырэм, ащ ифэшъо­шэ мэхьанэ зэрэритырэм игугъу къы­шIыгъ. Налбый унэгъо дахэу къыкIэныгъэм — ипшъэшъитIуи, ыкъуи насыпышIо хъунхэу, ахэм яхъяр Жаннэ къылъэгъу­жьынэу фиIуагъ. Лауркъан къызищэрэм джэгур музеим зэрэщаригъэшIыщтымкIэ къыгъэгугъагъэх. Къуекъо лIакъор лъыкIотэнэу, ар къызэдэтлъэгъунэу пстэуми къафиIуагъ.

Журналистэу ТIэшъу Светланэ Налбый Тыркуем щыфызэхащэщтыгъэ пчыхьэзэхахьэхэм язещакIоу щытыгъ. А уахътэм зэкIэмэ анахь шIогъэшIэгъон хъугъагъэу зигугъу къышIыгъэр Къуекъо Налбый иусэхэм IэкIыбым щыIэ тилъэп­къэгъухэр дэгъоу ащыгъуазэхэу, езбырэу, къыхэмыукъоу къэзыIохэрэр къызэрахэ­кIыщтыгъэхэр ары. Ежь Светэ адыгэ усэр шIу езыгъэлъэгъугъэр Къуекъо Налбыеу къыIуагъ. «Адыгеим иус» зыфиIорэ проектэу телевидениемкIэ зэхищэгъагъэм Налбый иусэу «КъакIо садэжь» зыфиIорэм ежь къызэрэщеджа­гъэр къыIотагъ. ХьакIэщым къекIолIагъэ­хэм гуапэ ащигъэхъоу а усэм Светэ къафеджагъ, агу рихьэу бэрэ Iэгу фытеуагъэх.

— Синасып къыхьыгъэп Налбый синэIосэнэу, псаузэ тызэрэшIагъэп. А уахътэр згъэфедагъэемэ, гъэшIэгъон Iаджи къыкIэрысхыщтыгъ. Иусэхэр, итворчествэ сэгъэлъапIэх, сикIасэх, лъэпкъымкIэ ахэр осэнчъэх.

УсакIоу Дзыбэ Саниет Къуекъо Налбый IукIэнэу зэрэхъугъэм, ар гукъэкIыжь нэфынэу ищыIэныгъэ къызэрэхэнагъэм къытегущыIагъ.

— Налбый дэжь сызчIахьэм непэ сэщ пае IофышIэ къэкIуагъэм фэдэу сыгу къыдищэягъ, сигъэгушхуагъ. Сэ чылэм сыкъикIи сыкъэкIогъагъ ащ дэжьым. Ежьыри сшIэщтыгъэп. «Си­пшъашъ» ыIозэ къыздэгущыIагъ. Ащи къарыу къыситыгъ, сигъэщынагъэп, сигъэукIытагъэп, емыкIу горэ зыфысигъэлъэгъужьыгъэп. «Тхьамафэ къыосэты, сэри къысэт, — ыIуагъ, — уиусэхэм сяджэнышъ, етIанэ тыгущыIэщт». Сыхьатныкъо фэдизрэ къыздэгущыIагъ, тхылъ горэхэр къысигъэлъэгъугъэх. Сыкъы­чIэкIыжьи сегупшысагъ: «Е-о-ой, сэ схьыгъэхэр шIоIофэу Налбый еджэнышъ, зэхифынха..» СымыкIожьынэуи апэ сегупшысэгъагъ. Къарыу къызфэзгъотыжьи, тхьамафэ зытекIым, а мэфэ дэдэм сызэкIом, къэтэджи, къыспэгъокIыгъ. «Мы птхы­гъэр сапашъхьэ илъэу сызэрэщысыр олъэ­гъуа?» — ыIуагъ. Сыдэущтэу етIанэ уфыщытын а цIыфым?! СэркIэ ар остыгъэ нэфэу сапэ къифагъэу сэлъытэ.

Журналистэу ХьакIэмыз Сусанэ ежь анахь шIолъапIэу Налбый епхыгъэу зигугъу къышIыгъэр ятэу Бэгъ Нурбый тхакIор зыфытетхэгъэ тхылъэу яунэ къинагъэр ары.

— СицIыкIугъом Къуекъо Налбый игущыIэхэм сахэтэу сыкъэхъугъ. Щылэ мазэм и 13-р (Ижъырэ ИлъэсыкIэр) дэгъоу сыгу къэкIыжьы. Ар е Хъут Щамсудин дэжь щырахыщтыгъ е тадэжь щыIэщтыгъэх. Къуекъо Налбый ахэм ахахьэщтыгъ. Щхы макъэр тадэжь къыдэIукIэу тят, Къуекъо Налбый, Хъут Щамсудин, ЛъэпцIэрышэ Хъалид, Бэрэтэрэ Хьамид, ЩашIэ Казбек зэхэсыщтыгъэх. Лъэхъан горэми зэпыугъагъ. Ау ар сабыигъо IэшIугъэу, гукъэкIыжь лъа­пIэу къытфэнагъ, сэ сизакъоп, адыгэ унагъохэу сабыйхэр зэрысхэу ащ фэдэ зэIукIэгъухэр зыщыхъущтыгъэхэм. Налбый ынэ тыкIэтыгъ, ежьми сабыйхэм афикъун икъэлэмыпэ а уахътэм къы­чIэкIыгъ. Налбый цIыф хьалэмэтыгъ, итворчестви бэмэ уарегъэгупшысэ. Сыгу рихьырэмэ ащыщ иусэу «Мэчэрэгъу чIыгур, мэчэрэгъу…» зыфиIорэр. Ащ иджэрпэджэжь фэдэу сэри зыгорэ стхынэу хъугъагъэ. Щысэ зытырыуигъэхэу Налбый итворчествэ гъэшIэгъон дэд. Теджэ, тыкIырэплъы, кIэтэджыкIыжьы. Лъэпкъым иакъыл зэгъэуIугъэ исатырэ пэпчъ хэолъагъо.

ТхакIоу, журналистэу МатIыжъ Аминэт Налбый иусэхэу ежь нахь шIогъэшIэ­гъонэу къыхигъэщыхэрэм хьакIэщым къыщяджагъ, тхакIом цIыфыгъэ нэшанэу хэлъыгъэхэр ыгъэлъапIэу ягугъу къы­шIыгъ.

— ЦIыфыр, сыд фэдизэу ежь лъагэу щытми, къыготым, ащ ышIэрэм дахэу къытегущыIэн зилъэкIыкIэ, ыгу ины, акъыл иI. «Налбый, Бэрэтэрэ Хьамидэ укъытегущыIэнэу сыфай» зесэIом, «Боу сыкъытегущыIэн» ыIуи, бэ дахэу фиIуа­гъэр, ау зы гущыIэухыгъэ сыгу къи­нэжьыгъ. Урысыбз къэтыныр зэрэсшIыщтыгъэр, арыти, урысыбзэкIэ къыIуагъ: «Это наш учитель». У Налбыеу ар къэ­пIон зыхъукIэ осэшхо иI, ащ фэдэу емыплъыщтыгъэмэ, ыгу имылъыгъэмэ, фиIощтыгъэп, ар сыгу къинагъ.

КIэухым тхакIом итхылъхэр хьакIэщым изэхэщакIохэу «Адыгэ макъэмрэ» Адыгэ Хасэмрэ Къуекъо Жаннэ къариты­гъэх. ХьакIэщым изэхэщакIохэм зэрафэра­зэхэр Къуекъо Асфари хигъэунэфы­кIыгъ. МатIыжъ Аминэт къызэриIуагъэу, шъхьадж ежь и Налбый хьакIэщым игугъу щишIыгъ, гукъэкIыжьхэмкIэ къыгъэлъэгъуагъ. Пчыхьэзэхахьэр гуфабагъэ хэлъэу кIуагъэ. Лъэпкъым итхэкIо инэу Къуекъо Налбый саугъэт фэгъэуцугъэныр, ыцIэ зыхьырэ урам Мыекъуапэ щыгъэнэфэгъэныр игъо шъыпкъэу зэрэщытыр хьакIэщым хэлэжьагъэхэм зэ­даштагъ.

Тэу Замир. Сурэтхэр авторым иех.