Адыгабзэм икъэухъумэн ыкIи ихэгъэхъон афэгъэхьыгъэ хьакIэщэу общественнэ зэхахьэу «Адыгэ Хасэмрэ» гъэзетэу «Адыгэ макъэмрэ» зэхащэгъагъэм хэлэжьагъ шIэныгъэлэжьэу, кIэлэегъаджэу ХьакIэмыз Мирэ. Ащ гупшысэу ригъэшIыгъэхэр къизыIотыкIырэ тхыгъэу къытфигъэхьыгъэр къыхэтэуты.

Адыгабзэм изэгъэшIэн иIофыгъо мыпсынкIэхэм афэгъэхьыгъэу зэIукIэ бэмышIэу Мыекъуапэ щыIагъ. ЗэIукIэм хэлэжьагъэх Адыгэ Хасэр, гуманитар ушэтынхэмкIэ Адыгэ республикэ институтыр, «Адыгэ макъэр», адыгабзэм иегъэджакIохэр — адыгабзэм изытет зышIоIофхэр. Сэри а адыгабзэм изытет зышIоIофхэм сащыщэу сахэфагъэу хъугъэ. Сигупшысэ горэхэу сызгъэгумэкIыхэрэр къэсIоным сыщыгугъыгъ, ау къыздэхъугъэп, сыда пIомэ гущыIэ зиIэу къекIолIагъэр бэ дэдагъ, анахьэу кIэлэегъаджэхэу гурыт еджэпIэ пчъагъэу республикэм итхэм ащылажьэхэрэм ягумэкI-гупшысэхэу къырахьылIагъэхэр зэпыу зимыIэ гухэкI мэкъамэу шъхьащытыгъ зэIукIэм.

Адыгэ гущыIэжъым «УимыкI-уимыс, уисэуи сыкъимыгъэхьажь» зэриIоу, адыгабзэм иегъэджакIохэм ашIэщтыр амышIэу мы Iоф зэшIохыгъуаем къыIунагъэх. Сыд мыхъурэр пIомэ, зэкIэми ар зэхахыгъ, ашIэ шъхьаем, гурыIогъуа­ер — адыгабзэм изэгъэшIэн фэгъэхьыгъэ уахътэр мэкIэ дэдэу зэрэхъугъэм къыхэкIыкIэ (сыхьати 3: бзэр — I ,5; литературэр — I ,5) икъоу шIэныгъэ зэряптышъущтыр ары. КIэлэегъаджэхэм ягумэкI гурыIогъуаеп, ау гурыIогъуаер мы Iофым фэгъэзэгъэ къэралыгъо Iофы­шIэхэм илъэс пчъагъэ хъугъэу хэкIыпIэ къызкIамыгъотышъурэр ары.

Шъыпкъэ, къэгущыIагъэхэм инэу гумэкIыхэу къыхагъэщыгъ адыгабзэр респуб­ликэм икъоу зэрэщымылажьэрэр, сабыйхэм урысыбзэкIэ гущыIэныр нахь къызэраштэрэр, ты-ныхэм, унагъом лажьэу яIэр… Ары, адыгабзэр ашIокIодыным ищынагъо атет. Ау адыгэмэ язакъоп зиныдэлъфыбзэ ыгъэгумэкIы­хэрэр — гумэкIыгъом зэлъиштагъэх ду­наим тет лъэпкъ макIэхэр. Дунэе «глобализацие» зыфаIорэм зэлъиштэнхэу къырахьыжьэгъагъ гупшысэ щынагъохэр, ау ахэр мэкIуасэх. Гъэсагъэмэ ашIогъэ­шIэ­гъонэу къызэраIорэмкIэ, лъэпкъ ма­кIэхэм ялъэпкъ напэ «национальная идентичность» зыфаIорэр (бзэр апэ итэу) къагъэнэжьыным фэбанэхэу, нахь лъыплъэхэу мы лъэхъаным хъугъэ. Амалхэри къагъоты. Амалынчъэхэу къа­нэхэрэр адыгэхэр ары. Адыгэмэ зафэдгъазэмэ, адрэмэ зэратекIхэрэр хэгъэгу пчъагъэмэ арытэкъуагъэу ащыпсэухэ зэрэхъугъэхэр ары. Анахьыбэу Тыркуем исых, ащ къы­нэуж Сирием, Иорданием арысых, хэгъэгу 50-мэ ащэпсэух. Мыхэмэ яныдэлъфыбзэкIэ тхэкIэ-еджакIэ яIэныр янасып къыубытыгъэп. Урысые хэгъэгум ицIыф— адыгэхэр ары къэралыгъо шапхъэм тетэу яныдэлъфыбзэ зэрагъэшIэнымкIэ амал зиIэхэр. ЫкIи, джырэ уахътэм къызэригъэлъэгъуагъэмкIэ, лъэпкъхэр къызэтенэ­жьынхэмкIэ ныдэлъфыбзэхэм мэхьанэшхо яI. Тихэгъэгу лъэпкъыбэу исхэм яфитыныгъэхэр къэзыухъумэрэ хэбзэгъэ­уцугъэхэр иIэх. Ахэм зэу апэ итыр бзэ­хэм якъэухъумэн. УпчIэ къэуцу: тэрэзэу тэгъэфедэха тифитыныгъэхэр? Хэгъэгу хэбзэзехьэхэм яIофхэр агъэцакIэха? Лъэпкъым ицIыф хэхыгъэхэр ахэм алъэп­лъэха? ЗэкIэмэ анахь псынкIэр, — «Шъхьадж зыфырикъурэм ерэу» зэраIоу, кIэлэегъаджэ­хэм уатеIункIэныр, «щымыIэ-имыкъурэ сыхьат закъомкIэ шIэныгъэ яшъут» пIоныр ары. Ар шIуагъэ къэзымытырэ екIолIакI. Адыгэ чылэхэр нэкIы зэрэхъурэми зыгорэ лъыплъэн фаеба? Адыгэ чылэм дэт кIэлэцIыкIу IыгъыпIэм урысыбзэкIэ щы­гущыIэнхэу унашъоу хъугъэм сыд лъапсэу иIэр? Адыгэ къэралыгъо университетым адыгэ культу­рэмрэ филологиемрэкIэ ифакультет адыгэхэр къэмыкIожьхэу зыкIэхъугъэм ушъхьагъоу иIэм егупшысэгъэн фаеба? УпчIэ мыухыжьмэ лъэпкъыр аухы...

Бзэ Iофыр арымэ, зэкIэри хэгущыIэн, зэкIэми яшIошIхэр пчэгум къаралъхьан фитхэу ащэхъу. Зэгорэм, адыгэ бзэшIэныгъэлэжь еджагъэхэр зыщэмыIэм, дунэе гъэсэгъэ инхэм яуалIэщтыгъэх ыкIи къадеIэщтыгъэх (Акад. И. А. Гюльденштедт, акад. А.М. Шегрен, Л. Люлье, Г. Ф. Турчаниновыр, Ф. Шармуа, Л.Г. Лопатинскэр… ). Илъэси I 00-м нэсыгъ адыгабзэм ибзэхабзэхэр агъэунэфи, элфыбэр зызэхагъэуцуагъэр… Джырэ лъэхъаным адыгабзэм дэлэжьагъэхэу гъэсэгъэ инхэр щыIэх ыкIи ахэм зэу ащыщ адыгэ бзылъфыгъэ профессор инэу КIэращэ Зэйнаб. Къызыхъугъэр илъэсишъэ зэрэхъурэр бэмышIэу хэдгъэ­унэфыкIыгъ. Итхылъэу «Избранные труды и статьи» зыфэдгъэзэн. Статьяу «Ныдэлъфыбзэр — лъэпкъым итыгъ» зыфиIорэм щетхы: «Гъэсагъэхэм къызэраIорэмкIэ ыкIи щыIэныгъэм къызэри­гъэлъагъорэмкIэ, лъэпкъым ищыгъын зэблихъоу мэхъу, идин зэблихъун ылъэ­кIыщт, ихэку ыхъожьэу нэмыкI чIыпIэ кощэуи къыхэкIы, ау ыбзэ къыухъумэмэ, иорэдышъохэр щымыгъупшэмэ, лъэп­къыр къызэтенэжьы. Ау уфэмысакъмэ, умыгъашIомэ, бзэр гъэретынчъэ мэхъу, зэшIокIэу иIэми къыщэкIэ. Зэреджэхэрэ тхылъ закъокIэ ащ ищыIэныгъэ къэухъу­мэгъуай. Бзэр игъэкIотыгъэу рыгупшы­сэу, рылажьэу, ымыгъэфедэмэ, лъэп­къыр щыIэжьэп. Бзэм ищыIэныгъэ лъэпкъым ицIыфхэм ягражданскэ лъэпкъ Iофыгъо­хэм ахэр зэрафэгумэкIхэрэми япхыгъ…». Джащ фэдэу бзэшIэныгъэлэжьым игупшысабэ джырэ лъэхъаным иупчIабэмэ яджэуапэу мэхъу. Тштэн, гущыIэм пае, лъэпкъ факультетым ехьылIагъэу (джы Адыгэ филологиемрэ культурэмрэ яфакультет — Хь.М.) гухэкI щытыкIэу иIэр къызхэкIыгъэр: мы факультетым изэхэтыкIэ хъущтым егупшысэ зэхъум бэ къыдилъытэгъагъэр шIэныгъэлэжьым, цIэу иIагъэм — «Факультет национальной школы» — бэ къыригъэубытыгъагъэр; анахь мэхьанэ зиIэу лъэпкъ факультетым изэхэщэнкIэ ылъытэщтыгъэхэр кIэлэцIыкIу IыгъыпIэхэм ащылэжьэщтхэм яегъэджэн («дошкольнэ отделениер»), кIэлэегъаджэхэу агурэ классхэм Iоф ащызышIэщтхэр «начальнэ отделением» щегъэджэгъэнхэр, кIэлэегъаджэхэу апшъэрэ классхэм ащылэжьэщтхэмрэ журналистхэмрэ ягъэхьазэрын. (Керашева З.И. Избранные труды и статьи, т. П, Майкоп, I 995, с. 659-660).

Сыд хъугъэр? Джырэ зэманым системэ зэгъэкIугъэу щытыгъэр щыIэжьэп: «дошкольнэ отделениер», «начальнэ отделениер», «журналистикэр», з/о-р пызыгъэх. Бзыоу зытамэхэр паупкIы­гъэр зэрэмыбыбыжьышъурэм фэдэ хъугъэ лъэпкъ факультетри. Арапыбзэри зэго­рэм хэтыгъ, тыркубзэри рагъэжьэгъагъ, ау ахэр нахь агъэпытэнхэм ычIыпIэкIэ — Iуахыгъэх… джы къэлъэгъуагъ зэрарэу зэтхыжьыгъэхэм яинагъэ.

Непэ адыгэ диаспорэр адыгэ бзэшIэныгъэ-еджэным зэрэхэпщэн фаер нафэ хъугъэ. Тишъыпкъэу ныбжьыкIэмэ язэпышIэныгъэ тыдэлэжьэнэу уахътэр къэ­сыгъ. Сыда пIомэ илъэсипшIым Тыркуем и Дюзджэ университет Iофэу щытшIагъэм къыгъэлъэгъуагъ — хэкурыс адыгэхэмрэ хэхэс адыгэхэмрэ зэдеIэжьхэзэ, зэгъусэхэу абзэ къызэдамыIэтыжьмэ, шъхьадж зыдэщысым щысэу, къэзыуцухьэрэ бзэшхомэ ахэкIокIэжьыщтых. Интернетым изэман бгъэфедэу, амал зэриIэкIэ узэрэлъэгъоу, узэнэсызэ ныбжьыкIэхэр зэхапщэхэу, зэрэбгъашIэхэу, лъэпкъ зэхашIэр къэбгъэущыжьмэ, бзэми изэгъэшIэн-игъэпсэун амалхэр къэзы­гъотыщт ныбжьыкIэхэри тиIэ хъуных. МыщкIэ апэрэ пшъэдэкIыжьыр зытефэщтыр хэкурысхэр ары: гъэсагъэхэу адыгэ бзэшIэныгъэзехьэхэу щыIэхэм ар афызэшIокIыщт.

Джащ фэдэу зэIукIэу щыIагъэм сигупшысэхэу къыщысымыIошъугъэхэр къыжъунэзгъэсы сшIоигъуагъ, гъэзетеджэ лъапIэхэр. Зэманэу кIорэм къыгъэуцугъэ Iофыгъом — адыгабзэм икъэгъэнэн — тызэкъоуцоным тыкъыфэзыIэтын МАРДЖ макъэу адыгэхэр къэзыIэтыщыгъэр, Тхьэм ыIомэ, зэхэтхын.

Дюзджэ университетым ипрофессорэу ХьакIэмыз Мир.