Къэралыгъо телерадиокомпаниеу «Адыгеим» тиреспубликэ и Къэралыгъо шIухьафтын фэгъэшъошагъэмэ хъунэу къыгъэлъэгъуагъ Къуекъо Асфар икъэтынхэр.

«Джэныкъо машIу», «Нартхэр» — джары ахэм ацIэхэр. Ахэр Асфар ыгъэхьазырыхэти, инахьыбэм джэныкъо машIом къыIутIысхьэти, хьакIэщ къэбарыжъмэ афэдэу къыIуатэщтыгъэх. ЦIыфхэр ягуапэу яплъых, агу къенэх, нарт эпосыр ащымыгъупшэжьыным мыр икъэ­кIопIэшIу мэхъу. ЗэкIэмкIи зэ­хэтэу къэтыни 150-рэ мэхъу, ащ щыщэу 100-р нарт къэбарых. Мыр лэжьыгъэшху, фэдэ IэшIагъэ иIэу лъэпкъ щыIэп. Непэ редакцием къедгъэблэ­гъагъ Къуекъо Асфар.

— Асфар, сыдым къы­хэпхи мы къэтынхэм ­уапыхьанэу хъугъэ?

— Ар ежь-ежьырэу хъугъэ Iоф, шъыпкъэ, «мы дунаим шIуи бзаджи аукъодыеу щыхъурэп» аIо. «Хъун фэягъэти, хъугъэ» сIон. КIэрэщэ Аслъанбэчрэ сэрырэ бэшIагъэу, комсомолым иуахътэ щегъэжьагъэу, тызэрэшIэ, дэгъоу тызэфыщыт, нахь тыкIалэ зэхъум бэрэ тызэхахьэщтыгъ, Iэнэ щысыгъуи тызэдэ­хъущтыгъ. Ежь телекомпанием итхьаматэу, ащ дакIоу хэутын Iофхэм, гъэзетхэм, лъэпкъ Iоф­хэм афэгъэзэгъэ Министерствэми ипащэу, сэ «Адыгэ макъэм» сырыредактор шъхьаIэу щытыгъ.

Къызщыхъугъэ мафэм ехъу­лIэу Iэнэ шыгъэ текIолIагъ, улIа-сылIа зыIохэрэр чIэсых, семыжэгъахэу сэ Iанэм тхьаматэ сыфашIыгъ, кIо, Iанэм изещэн къинэп хэошIыкIымэ, арыти дэгъоу тызэхэсыгъ. Къы­кIэлъыкIорэ мафэм сыригъэблагъи, къыздэгущыIагъ.

— Мы тыгъуасэ уиIэнэ зещакIэ бэмэ агу екIугъ, — ­ыIуагъ. — Адыгэ къэбарыжъхэр, нарт къэбархэр, хэбзэ-бзып­хъэхэр дахэу Iанэм къеб­гъэ­кIугъэх. Мыхэр зэкIэми зэхахын фае. Арышъ, къегупшыси, мазэм зэ-тIо, анахь макIэмэ, къэтынхэр озгъэшIыщтых, джау­щтэу дэгъоу кIэкIымэ, нахь зед­гъэу­шъомбгъун.

Джары «Джэныкъо машIу» зыфиIорэ къэтыныр къызэре­жьагъэр. Мыщ хэхьагъэхэм лъапсэ афэхъугъэх хьакIэщ къэ­бархэр, анахьэу нартмэ афэ­гъэхьыгъэхэр, лъэпкъым илIыхъужъхэу ихэгъэгу пае ыпсэ емыблэжьэу зэуагъэхэр, анахьэу Кавказ заом илъэхъан, Адыгэ Хабзэм, бзыпхъэм, нэмыкIхэми, зэкIэмкIи 30 фэдиз.

Ау нарт циклыр ежь-ежьырэу зыпкъ къиуцуагъ, ар хэушъхьафыкIыгъэу дгъэпсыгъэ. Ау ащ пае «Джэныкъо машIори» зэпыугъэп, тIури зэдакIощтыгъэх. «Нартхэр» зыфиIорэм изакъоу къэтынишъэ хэхьагъ, мыщ уимыгъэгушхо хъуна, «лъэпкъым зыгорэ фэсшIэшъугъэмэ» тэIоба, мыр лэжьыгъэ бэгъуагъэкIэ ылъыти, иконычIэ ригъэкIугъэшъ, ищыкIагъэ хъумэ къаIэтыжьых. Джары Iофхэр зэрэзэтеуцуагъэ­хэр. Адыгэ телерадиокомпанием ипащэу ЖакIэмыкъо Вя­чеслав «мыщ фэдэ гупшысэ тиI» зеIом, сигуапэ хъугъэ, ахэр хэ­­мытэу сэ мыщ фэдиз сфэ­гъэхъэна, лъэшэу сафэраз, Тхьэм яшIушIагъэ афигъэ­зэ­жьын.

— Нартмэ афэгъэхьы­гъэу бэ тызэджагъэр, ори, сэри Шъхьэлэхъо Абу тызэдыригъэджагъ, непэ къызнэсыгъэм езбырэу зэдгъэшIагъэхэр къэсэшIэжьых. Ау сыдэущтэу мыщ фэдиз къэбар о пшъхьэкIэ зэбгъэзэфэ­жьын плъэкIыгъа, та­къикъ пшIыкIутфым щегъэжьагъэу тIокIым нэс зы къэтыныр макIо, ар шъэм епхьылIэмэ сыд къэбар мыухыжь мы ­къыппкъырыкIыгъэр?!

— Ар лъэпкъыр ары къыз­пкъырыкIыгъэр, сэ къэсIотэ­жьынэу къысипэсыгъэти, скIуа­чIэ къызэрихьэу къысиусэигъэ Iофыр згъэцэкIагъэ. Ар дэгъу хъугъа е тэрэзыджэ хъугъа — къэзыIорэр лъэпкъыр ары. «Тыгу рехьы» аIошъ» сигуапэ, сэри згъэрэзэных сIуи, илъэс зытIукIэ узэкIэIэбэжьымэ Ютуб каналым изгъэуцуагъэх, «Къуе­къо Асфар» пIомэ, адыгабзэми, урысыбзэми, инджылызыбзэми ибгъотэнхэ плъэкIыщт. «Сыда мыхэр ыпкIэ хэмылъэу къибгъэу­цуагъэх?» аIозэ къысэупчIыни къыхэкIыгъ. Ау сэ мыхэр си­лъэпкъ къысищагъэхэп, къыситыгъэх, адрэхэм анэсыжьых» зыгорэм къысиIорэм фэдэу къысщыхъугъ. Загъорэ шъып­къэмрэ нэм къыпэшIошIырэмрэ зэхэхьажьых…

Нартмэ тарэгущыIэшъ, Хьэ­дэгъэлIэ Аскэр сыдэущтэу тыблэкIын, ары нартхэм язэгъэшIэн апэ къызпкъырыкIыгъэр, илъэс тIокIищырэ угъоягъэ, томибл хъоу «Нартхэр» къыдигъэкIыгъэх, нарт эпосым игенезис (ылъапсэ) фэгъэхьыгъэу монографиехэр къыдигъэкIы­гъэти, осэтынмэ (осетинмэ) ор къыдашIэхыгъ.

— Сыда?

— Осэтынмэ «тэры нарт эпосыр Кавказ къизыхьагъэр» аIоба, аIорэ къодыеп, апсэ хэлъ, агу хэлъ. Мыхэр чыристан лъэп­къых, ау апэрэ бжъищэу аIэтырэр «Уастырджи» аIонышъ, Тхьэ­шхом фагъэзэщт, ащ ыуж Пегъымбар Хьисэ къекIолIэжьых. 1853-рэ илъэсым тэ, адыгэхэм, джыри лъэпкъ заом икурыкупс титыгъ ежьхэм нартмэ афэгъэ­хьыгъэу апэрэ тхылъ къызыдагъэкIым. Тэ къэткIугъэ гъогум еплъ, заом ыуж ипхъыхьэ-итэкъу тыхъугъ, лъэпкъым инахьыбэр ихэкужъ пэIапчъ. Сыдигъу тэ нарт Iофым тызфежьагъэр, ежьхэм зэрэдунаеу щыцIэрыIоу В. Абаевым ыIорэр тхьэIуа­гъэу зыщэт лъэхъаным ХьэдэгъэлIэ Аскэр тинартхэр пчэгум къырищэжьыгъэх. Мыр лъэп-къыр зэрыгушхон Iофэу щыт.

Сэ Аскэр ытэмэ чIэгъ сы­къычIэкIыгъ, комсомолым иобком пропагандэмкIэ иотдел сы­рипащэу, сылъыкIотэн амали сиIэу, партием иобком сащэжьынэу щытэу, ХьэдэгъэлIэ Аскэррэ Шъхьэлэхъо Абурэ мы нарт Iофым шIэныгъэлэжьынымкIэ сыпащагъ, олахьэ сафэра­зэкIэ. Ахэр щэIэфэ си­упчIэжьэгъугъэх, джы хэт теупчIыжьын, тэ къытэупчIыжьхэрэм ятIожьын загъорэ тымыгъотыжьэу мэхъу. Ау сыд пшIэн, ары дунаим ищэрэхъ зэрэ­кIуатэрэр…

— Нартхэр щыIагъэхэу олъыта, хьаумэ эпосыр къаугупшысыгъа?

— Нарт эпосым цIыфлъэп­къым иэволюцие хэлъ, лъэп­къым игупшысакIэ, дунаир зэрилъэгъурэр ижъ дэдэкIэ къыщежьагъэу. Зыфэдэ къэмыхъугъэ лIыхъужъхэр, ахэм ренэу лIыгъэшIапIэ къязышIылIэрэ иныжъхэр, блэгъожъхэр, цIыф лъхъанчэхэу испхэр, испунэхэр иныжъмэ языгъэгъэуцугъэхэр зэкIэ къэуугупшысын плъэ­кIына?! Пшысэми шъыпкъэр ­ылъапс, ежь лъэпкъым къыдэхъу шIоигъор хелъхьэшъ, егъэдахэ, хэти дахэр икIасэба. Сэ нартхэр щыIэгъэ шъыпкъэхэу сэлъытэ, мары археологмэ макIэп цIыф къупшъхьэшхоу къагъотырэр, нарт къэбармэ ахэт иныхэм афэдэх. ХьэкIэко Аслъанбэч, актерыгъэр ары, заом ыуж музеим щылажьэзэ Хьаджэхъу дэжь зы бэн джадэ къычIэщыгъэу, ащ дэлъым иинагъэ къа­фэмыIотыкIы зэхъум кIуагъэ. Ылъэгъугъэр хьалэмэт, цIыф къупшъхьэмэ метрэ заулэ яинэгъагъ. Зи якIолIэнэу амал къаратыгъэп, тэмэтелъхэр псынкIэу къэсыхи, тырарагъэтхъожьи, IукIыжьыгъэх, Дарвиным итеориеу щыIэныгъэр дунаим къызэрэтехъуагъэм диштэщты­гъэпти.

— «Нарт хабз», «Адыгэ хабз» тэIо, сыдкIэ ахэр зэнэсыхэра?

— Нартмэ агъэтIылъыгъэ Нарт хабзэм игъогу Адыгэ хабзэр тет, ар ипсынэкIэчъ, икъе­жьапI, хэтрэ адыги ахэм акъыл ахегъуатэ. Нарт хабзэм зэкIэ шIолIыкIыщтыгъ, зыукъорэр агъэпщынэщтыгъ, ащ ихьатыркIэ хэбзэ пытэ нарт хэгъэгум илъыгъ, шIапхъэмрэ мышIап­хъэмрэ ямэфэ ушэтыпIэхэу нарт лIыхъухэр щыIагъэх. Мыщ фэдэ хабзэ чIыгум зэрэтекIыгъэр ары бэрэ хэбзэнчъэ джы тызы­шIырэр…

Адыгэ хабзэмкIэ зы къэсIон. Адыгэ лIыжъ губзыгъэ горэм Тыркуем тыщыIэу къысиIогъагъ: «Тхьэм, сишъау, пегъымбар зыфэсымыгъэкIуагъэ лъэпкъ щыIэп» еIо. Тэ, адыгэ ябынкIэ, къытфигъэкIуагъэм иушъыихэр къытпкъырыхьагъэх, гурэ псэрэ­кIэ тштагъэ, ары тихабзэ енэкъокъун зыкIыщымыIэр, лъэпкъым ылъ хэлъы зыкIэхъугъэр». Еплъ мыщ игупшысэ. Пегъымбар мин фэдиз Тхьэм къыригъэхыгъ, ащыщхэр аукIыгъ мыжъокIэ, зыхэр агъэстыгъэх, бэмэ аштагъэхэп, ау адыгэм лъэшэу екIугъ къыфихьыгъэ хабзэр. Мыщ игугъу пшIын фае, анахьэу непэ, тикIэлэкIэ цIынэ цIыкIухэр ехьыжьагъэу диным зыщыпыхьэхэрэ уахътэм, «сэ сы­адыгэп, сыбыслъымэн нахь» зыIорэм ышIэ гущэрэп ыIорэри, зыкIиIорэри, зэхихырэр ары, ау тиадыгэ хабзэ ылъапсэ зынэсырэр, адыгэм ижъ къы­щегъэ­жьагъэу игупшысэ зынэсырэр зэхишIэмэ адыгэ зэрэ­хъужьыщтыр нафэ. Ау тиунэ­къощ Къуе­къо Налбый зэри­Iуагъэу: «Сэ къэсIон, сэ къэсIон, ау хэт дэIон…».

— Зэ къэпIогъагъ «Хьэдэ­гъэлIэ Аскэр «нартхэр загъорэ сэлъэгъух» ­ыIуагъ» пIуи, сыд ащ ­къыригъэкIыщтыгъэр?

— Ар гъэшIэгъона, сэри ащ фэдэ хьазырэу сыхъужьыгъ (мэщхы Асфар). Аскэр жъы хъуи къыхэIагъэу щытыгъэми, ерагъэу IофышIэ къакIощтыгъ. Бэ­кIаерэ нэзгъэсыжьэу хъущтыгъ, дэсщэежьыти, етIанэ тIэкIурэ нартмэ тарыгущыIэти, сыкъи­кIыжьыщтыгъ. Джаущтэу зэ сщэ­жьыгъэу итхылъ дахэу къыс­фытетхи,

«Сауж орышъ мы нартхэр къызфэзгъанэхэрэр, — ыIуагъ. — Афэсакъ, гу имынэх, сэ зэрэсэфэлъэкIэу сапылъыгъ, джы о уафэсэгъазэ. Мыхэр иных, гушхох, шъхьае, адыгэ ямыгъусэмэ, хъыбэй мэхъух, ячIыгу тэ тытесыба кIуачIэ къытитэу, тэри зэрэт­фэлъэкIэу къэтэухъумэ, ежьхэр пэIапчъэхэшъ, бэрэ къытыра­гъазэ. Тэ тлъэгъухэрэп, ау ахэр ренэу тигъусэх. Сэ мары пчэдыжьым унэм сыкъикIэу IофышIэ сыкIо хъумэ къыздакIох, къыздычIэсых, сыкъэкIожьымэ, къыздэкIожьых, сыгупсэфэу сызычъыежькIэ ядунае агъэзэжьы…».

Джы пшIошъ гъэхъу, сэри ахэр загъорэ сэлъэгъухэу къыс­щэхъу нэфапIэм фэдэу, ясэ­нэшъуафэ сырагъэблагъэшъ, сахэсы, лIы джадэхэу, плIэIу­шхохэу, абг къэцыгъуанэм фэ­дэу зэпыгъэтIыикIыгъэу, ты­жьынышъор апэкIэ-жакIэу. Зэ­рэхъурэмкIэ Аскэр ыуж сэркIэ ячIыгужъ къытырагъэзэжьы. Ау хэт сауж къикIэу ахэр есты­жьыщтых? СшIэрэп…

— Тхьауегъэпсэу, Асфар, къэбар шIагъомэ тахэбгъэдэIуагъ, нартмэ афэгъэхьыгъэ гупшысэмэ тахэпщагъ.

— Шъори шъопсэу, шъот­хъэжь, дахэкIэ Тхьэм тызэ­хищэн.

ДэгущыIагъэр ЖакIэмыкъо Аминэт.