ЗэчыишхокIэ Тхьэр Къуекъо Налбый къетэгъагъ. БгъэшIагъо икъурэр Налбый иакъыл къызыкIуагъэм щегъэжьагъэу ылъэгъуи, зэхихи, зэхишIи ыгъэщымэ, зэтыригъащэзэ гупшысэ анахь лъагэхэм афэкIон зэрилъэкIыгъэр ары. Акъыл IофшIэныр, зэпымычыжь гупшысэныр аукъодыеп, ау фэкIуагъ игугъэ, анахь лъэгэпIэ иным.

Къуекъо Налбый адыгэгу минхэм ямызакъоу, шIур зылэжьырэ цIыф миллионыбэмэ агу нэсын ыкIи ихьан ылъэ­кIыгъ игушъхьэлэжьыгъэкIэ, итворчествэ лъэш гъэшIэгъонкIэ.

Теуцожь районым ит къуаджэу Къун­чыкъохьаблэ бэдзэогъум и 20-м, 1938-рэ илъэсым Налбый къыщыхъугъ. МэкъумэщышIэ унагъо щапIугъ. Анахь гъо­мылэ IэшIу Налбый фэхъугъэр икъуа­джэ пасэу щызэхихыгъэ хъишъэхэр, къэбарыжъхэр, таурыхъхэр, сэмэркъэу дахэр, усэхэр, орэдыжъхэр ары. КIа- лэм иусэ лъэгъожъые къызщежьагъэр икъуадж, ибжъэдыгъу шъолъыр, ибжъэдыгъу чIыгу, ихьабл, къоджэдэс нахьыжъ Iушхэм ячыжьэрыплъэ-губзыгъагъ. Адыгэм итарихъ зыфэдагъэми, илIыгъи, ицIыфыгъи апэрэу ынаIэ атыридзэн фаеу хъугъагъэ. Ащ еджэн-гъэсэныр къыгоуцуи, къоджэ еджапIэм чIэсызэ бэ урыс классическэ литературэу ыджыгъэр. ЗыдимышIэжьыпэу ащ дэжьым къаIуа­тэхэрэмрэ тхыгъэхэмрэ зэфищэхэмэ зэригъапшэхэзэ, ахэгупшысыхьэщтыгъ. Игъорыгъоу кIалэм игулъытэ, иамал, игугъапIэ къызэIуихыщтыгъэх. Ащ фэдэу литературэр, тарихъыр, бзэхэр зикIасэр тхэным къызэрэфэкIощтыр гъуащэщтыгъэп. 1958-рэ илъэсым Адыгэ къэралыгъо кIэлэегъэджэ институтым филологиемкIэ ифакультет чIахьи, 1962-рэ илъэсым къыухыгъ. Хэку гъэзетэу «Социалистическэ Адыгеим» икорректорэу, къоджэ кIэлэегъаджэу, къоджэ клубым ипащэу, Теуцожь район гъэзетым икорреспондентэу Iоф ышIагъ. Ахэм ауж хэку исполкомым культурэмкIэ игъэIорышIапIэ ыкIи 1976-м къыщегъэ­жьагъэу 1993-м нэс Адыгэ хэку телевидениемрэ радио къэтынхэмрэкIэ Комитетым щылэжьагъ. 1996-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу Адыгэ тхылъ тедзапIэм (щэIэфэ) иредактор шъхьэIагъ.

Налбый ытхыхэрэр 1962-рэ илъэсым къыщыублагъэу хиутыщтыгъэх. ЧIыпIэ гъэзетхэм ыкIи литературнэ-художественнэ альманахэу «Зэкъошныгъэм» къарыхьэхэу, иусэ зэдзэкIыгъэ дэгъухэ­ри урысыбзэкIэ край ыкIи гупчэ гъэзетхэм, журналхэм къахаутыхэу хъугъэ. Налбый иусэ пычыгъо пытэ ямышIыкIэкIэ тхылъеджэхэм зыкъаригъэштагъ:

Мэчэрэгъу чIыгур, мэчэрэгъу, КъеIом фэд цIыкIу-цIыкIоу: дэгъу, дэгъу… Щэчэрэгъу чIыгур чэщ шIункIым, Чэщы шIункIым, хъоо-пщэо нэкIым. Сэри зысIэтыгъэу лъагэу-лъагэу, ЧIыгури огури къэсэплъыхьэ пагэу. *** Мэчэрэгъу, къэмыуцоу, ЧIыгур, ЩэкIо, къыщекIокIы ар цIыфыгум. («ЧIыгур сыгу къыщекIокIы»)

Иапэрэ усэ тхылъэу «ЧIыгур сыгу къыщекIокIы» (1968) мы усэмкIэ къызэIуихыгъ. Ащ къыкIэлъыкIуагъэх «Чэрэз чъыгхэр», «Нэпкъ фабэхэр», «Огур зыIэтыгъэр», «Зы бзый, зы макъ, зы къамзый», «Ошъо чапэм нэсы сIапэ», нэмыкIхэри. Мыхэм мэкъэ лъэш шъхьафит тIупщыгъэр узIэпищэу ащэIорышIэ. ГукIэ, псэкIэ усакIоу Къуекъор дунэе­шхом зэфэдэу лъыIэсын зэрилъэкIырэм псынкIэу шIэныгъэлэжь-литературоведхэм гу лъатагъ; иобразхэр зэIугъэкIоты­гъэхэу, зэхишIэрэр, игупшысэхэр зэхэфыгъэхэу, зэкIоу, зэгъэфагъэу усэн зэ­рилъэкIырэр кIагъэтхъыщтыгъ. Усэ пэпчъ Iушыгъэ-зэхэугуфыкIыгъагъэр, акъыл зещэкIэ-гъэIорышIэкIэ шапхъэр къыхэщы, щыIэныгъэм уфепIу. Джащ фэд усэу «Угу зыщыузрэм» зыфиIо- рэри.

Угу зыщыузрэм уичIыгу Усэ фэмытх, орэд фэмыус. Гуузэу уиIэр укъэзгъэхъугъэм Узы фэхъунышъ, чъыгы сыма­джэ­хэр, Узгъэлы уцхэр ишъоф къикIэщтых, Пщэс щэнаутхэр къушъхьэтхы лъа­гэмэ АдэкIоенхэшъ, ощхыцэ дыджхэр Огум къехыщтых… Уцым хэгъуалъхьи, ошъогум иплъ, Псыхъор гъэкIуатэ…, Чъыгым Iэ щыф…

ГупшысэкIэ амал инхэр зыщыгъэунэфыгъэ Налбый иусэ тхылъхэр бэрэ пэмылъэу урысыбзэкIи Москва къыщыдэкIыгъэх: «Танец надежды», «Светлый круг», «Звезда близка», «Продрогшая вишня», нэмыкIхэри. Къуекъом илирикэ лъэпкъ нэшанэр зэфэдэкIэ хэгощагъэу, ижъырэ адыгэ усэкIэ-шIыкIэр хэплъа­гъоу гъэпсыгъагъэ. Илъэсхэм, амал-къулай къодыеу щымытэу, гупшысэн-ушъый IэпэIэсэныгъэр къыIэкIагъэхьагъ. Ар анахьэу къызщылъэгъуагъэр усэ тхы­лъэу «Гум истафэхэр» ары. ЗэкIэ цIыфым ищыIакIэ щыхъурэ-щышIэрэм акIоцIырыхьэмэ, акIоцIырыплъызэ усакIом гупшысэ зэфэхьысыжь гъэшIэгъонхэр ышIэу еублэ. Арыба тхэкIо е усэкIо чъэпхъыгъэ иным ихабзэр! УсэкIо-гупшысакIоу Къуекъом усэн е тхэн IофымкIэ теурыкIуагъэ зыкIи къызхигъэфагъэп, куоу чIэIабэмэ, лъыхъомэ, къыгъотызэ «ипсыIуб нахь IэшIу, нахь гуапэ зэришIыщтым пылъыгъ. Дунаир рилъэгъу­кIэу, гупшысэр етIупщыгъэу къэкIо. Усэ шапхъэр тIэкIу цIыкIуIо хъугъэнкIи пшIэнэп. Джащыгъум прозэм, драматургием ыкIи публицистикэм Налбый зафигъэзагъ. Мы лъэныкъохэри дахэу фызэшIокIыгъ. ЩыIэныгъэ хъугъэ-шIэгъэ гъэшIэгъонхэр сурэтышхоу къытынхэр джы ипшъэрылъыгъ. Рассказхэр, повестьхэр, драматическэ произведениехэр етхых. Анахь творческэ зыIэтыгъо ин хъугъэр повестэу «Къушъхьэ ябг» (1997) зыфиIорэр ары. 1998-рэ илъэсым, Налбый къызыхъугъэр илъэс 60 зыщыхъу­гъэм, ипроизведениеу «Повестьхэр, къэбархэр, усэхэр» зыфиIорэр Адыгэ тхылъ тедзапIэм къыщыдэкIыгъ. Творческэ IофшIэгъэшхо зэриIэр ащ къыщыриIотыкIыгъ.

Налбый Тхьэм къыфигъэшъошэгъэ акъыл иныр илъэпкъ зэрэIуигъэкIэжьыщтым дэгузажъощтыгъэм фэдагъ. 2002-рэ илъэсым ироманэу къэбар-къэбарэу зэхэт произведение ямышIыкIэу «Вино мертвых» («ЩымыIэжьхэм ясэнабжъ») зыфиIоу зэкIэ джырэ темыр-кавказ литературэр къэзгъэпIэжъгъэигъэр къы­дигъэкIыгъ. Ар произведение къодыя­гъэп, тхьэкъэгъэшIыгъэ тхыгъэ хьалэмэтыгъ. Мы тхыгъэ прозэ гъэшIэгъоным епэсыгъэ уасэ къыфашIыгъ — Къуекъо Налбый 2004-рэ илъэсым АР-м и Къэралыгъо премие къыфагъэшъошагъ. ГъашIэмрэ цIыфымрэ; акъылымрэ шIагъэмрэ; дунаишхомрэ щэIагъэмрэ; шIумрэ емрэ — пстэумэ яппэсын плъэкIыщт гупшысэр Къуекъом мы романым щызэфихьысыжьи, щызэригъэкIугъ. Зыфэдэр къэIотэгъое философскэ произведение къы­IэкIэкIыгъ.

Налбый илъэс 40-м ехъум усэн-тхэн пшъэрылъышхор нэдэплъыпIэ имыIэу ылэжьыгъ; игущыIэ пэпчъ ащ фэдизым гъэунэшкIугъагъэ, лъэшыгъ, ичIыпIэ итыгъ, бзэ зэшIуанэ иIагъэп, гупшысэр къепхъэпхъэхыщтыгъэми.

Налбый иаужырэ повестэу «Зэкъо­мэз» зыфиIорэри тхакIом ишъыпкъэ зынэсырэм, ренэу, мафэ пэпчъ ышIэрэм хигъахъоу, ытхырэр нахь гъэшIэгъоныжьэу зэригъэпсырэм ищыс.

Къуекъор тхэкIо е усэкIо къодыягъэп, псэкIэ мы дунаим ренэу хэтыгъ ыкIи готыгъ. ФызэшIокIыгъэр бэдэд, кIэлэцIыкIухэми афэтхагъ. «Шъэожъыемрэ ЦэIунэжърэ», «Саусэрыкъо имашIу», «Рыу, сибэщ!» зыфиIохэрэр Адыгэ драматическэ театрэм щагъэуцугъэх. Сабыйхэм апае «Адыгабзэм фэIазэр», «Хэта огур зыIэтыгъэр?», инхэм апае пьесэхэр ытхыгъэх ыкIи агъэуцугъэх: «Пщы-оркъ зау», «СышъолъэIу, сыжъугъэтIылъыжь», «Тятэжъмэ яорэдхэр», «Псым ыхьырэ Iуашъхь» зыфиIохэрэр дгъэуцугъэх. Ахэм зэкIэми алъапсэр адыгэм ищыIэкIэ куу ин, зэфэшъхьафхэм къырыкIуагъэр, лъэпкъым итарихъ. Апэрэ адыгэ художественнэ фильмэу «Гугъэм имэзах» зыцIэу адыгабзэкIэ тырахы­гъэм исценарие ытхыгъ. Ащи къыщыуцугъэп, Къуекъо Налбый зэдзэкIын Iофышхори ыгъэцэкIагъ: «Укрощение строптивой», «Хозяйка трактира», «Тартюф», «Ревизор», «Иванов» зыцIэхэу Шекспир, Гольдони, Мольер, Гоголым, Чеховым атхыгъэхэр ащ адыгабзэм рилъхьагъэх.

Мы зэпстэуми аготэу ренэу къэралыгъо IофшIэныр ыгъэцэкIагъ; зэкIэ къызызэхэплъытэкIэ, Къуекъо Налбый мы чIым цIыфышхоу къызэрэтехъогъагъэр, щыIэныгъэр гъунэнчъэу зэрикIэсагъэр, хьарамыгъэнчъэ зэчый ин зэрэхэлъыгъэр, илъэпкъкIэ къогъанэ зэримыIагъэр пшIошъ мэхъу.

Къуекъо Налбый искусствэхэмкIэ Адыгэ Республикэм изаслуженнэ IофышIэшхуагъ, АР-м и Къэралыгъо премиехэм ялауреатыгъ.

Итворчествэ якIас

Адыгэ тхакIохэр къызыплъытэхэкIэ, анахьыбэми нэбгырэ 15 – 17 зэрэхъу­рэр. Ау тилъэпкъ литературэр зыгъэбаигъэ усакIохэу, тхакIохэу щымыIэжьхэр непи псаумэ анахь псаужьых. Ахэм ащыщ

Къуекъо Налбый. Тхылъеджэхэм тхакIор зэрашIэрэр, уасэу фашIырэр зэдгъашIэмэ тшIоигъоу цIыф зэфэ­шъхьафхэм заIудгъэкIагъ.

«Хэт щыща Къуекъо Налбый, сыда къепIолIэн плъэкIыщтыр?» — мы упчIэр ахэм яттыгъ.

Илъэс 50 фэдиз зыныбжь адыгэ бзылъфыгъэу Джантыгъэ къытиIуагъ:

— Къуекъо Налбый дэгъоу тхэщтыгъэ, усэ пшъхьапэхэри иIэх, сэ анахь сыгу къинагъэхэр Налбый ипьесэхэм атешIыкIыгъэ спектаклэхэу «Тятэжъмэ яорэд», «СылIэмэ, сыжъугъэтIылъыжь» зыфиIохэрэр ары. Къалэм загъорэ зыщыслъэгъукIэ, сыкъимышIэрэми, сэлам есымыхэу сшIыщтыгъэп, лъытэныгъэ фэсшIыщтыгъ.

АдыгэлIэу зыцIэ къытэзымыIуагъэм, Налбый зымышIэрэ адыгэ щымыIэу ылъытагъ. Тэрэз, уадыгэу зыолъытэжьмэ, адыгабзэр зыгъэбзэрэбзэгъэ усакIор пшIэн, бгъэлъэпIэн фае.

Пшъэшъэжъые дэхитIоу тапэ къифагъэхэр къэдгъэуцугъэх, адыгабзэр ашIэрэп, ау Къуекъо Налбый зэрэусакIор, гъэшIэгъонэу зэрэтхэрэр къаIуагъ. Зым Налбый иусэ тхылъэу «Светлый круг» зышъхьэр зэриIэр, шIухьафтынэу «Живая классика» зыфиIорэ литературнэ зэнэ­къо­къум зэрэхэлэжьагъэм пае къызэрэратыгъагъэр тигъэшIагъэ.

Адыгэ Республикэм и Лъэпкъ тхылъеджапIэ иIофышIэхэм къыхагъэщыгъ Къуекъом итхылъхэр анахь къызкIэупчIэхэрэм зэращыщхэр, шIэныгъэлэжьхэм, кIэлэегъаджэхэм, аспирантхэм, студентхэм янаучнэ IофшIэнхэм апае бэрэ зэраштэхэрэр.

Щэч хэлъэп Къуекъо Налбый адыгабзэм игъэIорышIэн-гъэфедэн анахь фэIэзэ тхакIоу зэрэщытыгъэм, куоу гупшысэзэ, куоу чIэIабэзэ щэIэфэ тхагъэ, творческэ кIэн лъапIэ къыгъэнагъ.

Мамырыкъо Нуриет.