Мы дунэешхоу къытэшIэкIыгъэм ишъэбэгъэ-дэхагъэ, иIэшIугъэ- гъэшIэгъоныгъэ кIигъэтхъэу щэIэфэ усагъэ Бэрэтэрэ Хьамидэ, игупшысэ налъэхэр емызэщыжьэу, IудэнэкIэ псыгъоу мэстанэм риунхэр фэукIочIыгъ, адыгэ литературэр игучIэ мэкъэ зафэкIэ ыгъэбаигъ, бэу къымыгъэшIагъэми, шIагъэу иIэр макIэп, усэкIо-лирикыгъ.

Бэрэтэрэ Хьамидэ Теуцожь районым итыгъэ къуаджэу Къэ­зэныкъуае бэдзэогъум и 9-м, 1931-рэ илъэсым къыщыхъугъ. Гурыт еджапIэр тыжьын медалькIэ къыухыгъ. Зы илъэсрэ кIэлэегъаджэу Iоф ышIагъэу Москва дэт университетэу М. В. Ломоносовым ыцIэ зыхьырэм чIахьи, журналистикэмкIэ ифакультет 1958-рэ илъэсым къыухыгъ. Ащ пыдзагъэу илъэситIурэ театральнэ искусствэмкIэ Къэралыгъо институтэу А. Луначарскэм ыцIэкIэ щытым Адыгэ студиеу къыщызэIуахыгъагъэм щыри­гъэджагъэх. Ащ ыужырэ илъэсхэм хэку гъэзетхэу «Социалистическэ Адыгем», «Адыгейская правда», край гъэзетэу «Советская Кубань» зыфиIохэрэм, Краснодар краим итхакIохэм яорганизацие Iоф ащишIагъ, ащ дакIоу, МГУ-м журналистикэмкIэ иаспирантурэ къыухыгъ, 1969-рэ илъэсым тарихъ шIэныгъэхэмкIэ кандидат хъугъэ. Ащ щегъэжьагъэу Пшызэ мэкъумэщ институтым IэкIыб хэгъэгу къикIыгъэ студентхэр зыщеджэрэ факультетым общественнэ шIэныгъэ­хэмкIэ икафедрэ икIэлэегъэджэ шъхьаIэу, идоцентэу, ипащэу 1985-рэ илъэсым нэс Iоф ышIагъ. 1985-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу Адыгэ къэралыгъо университетым хэгъэгу тарихъымкIэ икафедрэ идоцентэу, нэужым ипрофессорэу опсауфэ лэжьагъэ.

1950-рэ илъэсым къыщыублагъэу ытхыхэрэр хиутыщтыгъэх. ЩыIэныгъэм нэшIукIэ хэплъэрэ тхэкIуагъ. Адыгабзэр ыгъэжъынчэу ыкIи икIасэу усэщтыгъэ, поэтическэ тхылъ 17 адыгабзэкIэ, драматургие произведениехэр дэтхэу «Пьесэхэр» ыкIи иусэхэмрэ ипоэмэхэмрэ зыдэ­хьэгъэ тхылъи 7 урысыбзэкIи къыдэкIыгъэх.

Игупсэ Адыгеим идэхагъэ, адыгэхэм яшэн-хэбзэшIухэр, чIыопсым охътэ-лъэхъэнэ дэй гори имыIэу, ахэр хъырахъи­шъэу, дахэу зэрэзэкIэлъыкIо­хэрэр итхылъхэу «Нэфылъ», «Гъэтхэпэ псалъ», «Тыгъэнэбзый», «ПсынэкIэчъ мычъэ­къожь», «Бжыхьэ пкIашъ», мы­хэм анэмыкIхэми ащыкIигъэ­тхъыгъ. А зэкIэ ыгу нэсыпэу, анахь гущыIэ фабэхэр ыкIи ахэмкIэ шъо теплъэ зэфэ­шъхьафхэр — эпитетхэр емызэщыжьэу къыгъотыщтыгъ Хьамидэ, зэчый дахэу хэлъыр джаущтэу къыхэкIыжьыщтыгъ. Илирикэ зэрэщытэу, сурэтшIыгъэ къэгъэлъэгъон кIэракIэм фэд:

…Тыгъэнэбзыйхэр сIэгу зэризхэр! Хэт къысиIона, сыд къысщышIыгъ? ШIу усэлъэгъу! Джары си­узыр, Гъатхэм шIулъэгъоу укъысфи­хьыгъ.

ЩыIэныгъэм игупсэф-рэхьат ыгъэнасыпышIоу, зэпыуи зэпычи имыIэу тхэщтыгъ усакIор, творческэ кIэн лъапIи зэIуигъэкIагъ. ЛэжьэкIо цIыфым ыIэ мып­шъыжьхэу чIыгум хэлъхэр лIыгъэ-псэемыблэжьныгъэр, мэфакIэ пэпчъ гушIуагъоу хэлъыр, цIыкIуи ини агу зыIэтэу, апэкIэ лъызыгъэкIуатэу зэрэщытыр усакIом емызэщыжьэу къыриIотыкIыгъ. Iофыр щыIэныгъэм ылъапсэу, цIыфыр зыузэнкIырэ амалышхоу зэрэщытыр, ежь фэдэ цIыфыр ыгъэлъэпIэныр, цIыф лъэпкъхэр зэгурыIонхэр мамырныгъэм зэрилъапсэр ыгъэу­нэфэу усагъэ Бэрэтэрэ Хьамидэ.

Нэпкъ-пэпкъ дахэ зэриIагъэм диштэу, усакIор шIыкIэшIуагъ. Джыри сынэгу кIэт я 90-рэ илъэсхэм Мыекъуапэ игупчэу В. И. Лениным ыцIэ зыхьырэм, гъэмэфэ пчыхьапэхэр ащкIэ агъэкIэракIэхэу, жъи кIи дахэу къыщызэхахьэхэти, адыгэ джэгушхохэр зэрэщашIыщтыгъэхэр. ХьатиякIор нэчанба, хэшыпыкIыгъэ хъулъфыгъэ купымкIэ ре­кIокIи, «Уай, уай адыгэ усакIоу Бэрэтэрэ Хьамид! Хъярым къе­кIолIагъэхэм «плъэгу тыкIэ­гъаплъ» аIо» ыIозэ, Хьамидэ пчэгум къырищагъ, ежьыри зэкIэкIожьыгъэп, «Анахь пшъэшъэ къэшъуа­кIор къытерэхь!» ыIуагъ, бзыу тамэу, пшъэшъэ ныбжьыкIэ дахэр пчэгум къилъэ­рэзагъ, тIури, зызэдагъэсагъэм фэдэу, дахэу къэшъуагъэх.

УсакIор зышIэщтыгъэхэм къы­зэраIощтыгъэмкIэ, шэнышIо- гушIубзыоу, хэти фэзафэу, иуна­гъуи, ишъхьэгъуси зыпишIынхэ щымыIэу щыIагъ. Адыгэ къа­шъохэм ядэхэгъэ-гъэшIэгъоныгъэ ХьамидэкIэ лъэпIагъэ, арэу къычIэкIын иапэрэ усэ тхылъэу урысыбзэкIэ къыдэкIыгъэм «Исламей» цIэу зыкIыфишIыгъэр, джащ фэд, икIэсэ къушъхьэ лъагъохэри, иныбджэгъухэри Бэрэтарым игупшысэ къезыгъэ­блыхэу, итворческэ кIуачIэ къэ­зыIэтыгъэх. «Тропинка в горы», «Яблоня деда», нэмыкIхэри цIыфымкIэ уасэ зиIэхэу, ыпэкIэ зыгъаплъэхэу, имурад ехьыжьагъэ фэзыгъэчэфхэу, ипоэтическэ жьыкъащэ ыкIи игутео зыгъэлъэш­хэрэм зэращыщхэр къыушыхьатыгъ.

Бэрэтэрэ Хьамидэ ыгукIэ орэдыр, къашъор лъэшэу зэри­кIэсагъэхэр, илэгъу-иныбджэгъу­хэм, игупсэхэм дэгъоу ашIэ­щтыгъ ыкIи къаIощтыгъ. Ар зэрэшъыпкъэр зэхэошIэ Хьамидэ илирикэ уеджэ зыхъукIэ, ар къыодэхашIэ, къыпфэсакъы, къыбдеIэ. Илъэс 64-рэ ныIэп къыгъэшIагъэр усакIом, ау ар иусэ-гупшысэ хъырахъишъэхэмкIэ зэлъыпкIагъ. Хьамидэ адыгэ литературэм апэрэу сонетыр къыхилъхьагъ, усэкIэ гъэшIэгъон лъэшри ыIэ къыригъэхьаныр фызэшIокIыгъ.

Бэрэтарым иусэхэм ащыщхэр адыгэ композиторхэм орэды­шъохэм аралъхьагъэх, ахэр тиартистхэм агъэжъынчых.

УсакIор литературэм фытегъэ­псыхьэгъагъ, ежь усэхэр зэритхырэм имызакъоу, Анхел Гимер ипьесэу «Человек и волк», А. Островскэм итхыгъэхэу «Не было ни гроша да вдруг алтын», «Не все коту масленица» зыфиIохэрэр адыгабзэкIэ зэри­дзэкIыгъэх, ахэр Адыгэ драмтеатрэм ыгъэуцугъэх. Охътэ зэфэшъхьафхэм адыгабзэм рилъхьэхи къыхиутыгъэх Коста Хетагуровым, Корней Чуковскэм, КIышъэкъо Алим, С. Хохловым яусэхэр. Джащ фэдэу Шота Руставели ипоэмэ цIэрыIоу «Витязь в тигровой шкуре» зыфиIорэр адыгабзэкIэ зэри­дзэкIи 1989-рэ илъэсым къыдигъэкIыгъ.

Бэрэтэрэ Хьамидэ АР-м инароднэ усакIу, УФ-м культурэмкIэ изаслуженнэ IофышI, Урысыем итхакIохэм я Союз 1962-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу хэтыгъ, Адыгеим къэралыгъо пре­миехэр афэгъэшъошэгъэнхэмкIэ щызэхэщэгъэ икомиссие итхьамэтагъ. ЫшIэрэ Iофым ыгуи ыпси хилъхьэщтыгъ.

Мамырыкъо Нуриет.