ЯтIонэрэ дунэе заом къотэгъоу щытиIагъэхэм афэгъэхьыгъэу сыда тшIэрэр? Лъэхъэнэ зэфэшъхьафхэм къыхаутыгъэ тхыгъэхэм зафэбгъазэмэ, нахьыбэрэм къыкIагъэтхъы ятIонэрэ фронтым икъызэIухын къотэгъухэр зэрэдэмыгуIэщтыгъэхэр.

Къотэгъухэр уигъусэхэу заом ухэхьаным нахь дэир зы — ахэр уимыгъусэхэу ухэхьаныр ары. Уинстон Черчилль.

Ар къызызэIуахыгъагъэр 1944-рэ илъэсым имэкъуогъу мазэ и 6-р ары ныIэп (а мафэм союзникмэ ядзэхэр Францием итемыр лъэныкъо, Нормандием къыщетIысэхыгъагъэх) СССР-м изакъоу нэмыц техакIохэр зэрэзэхикъу­тэщтхэр къызэнафэм.

Фашистхэмрэ ахэм якъотэгъухэмрэ яуIэшыгъэ кIуачIэхэу советскэ-нэмыц фронтым щыIэм процент 80 фэдиз ыубы­тыщтыгъ. КъэпIон хъумэ, тэ зэрэ Европэу тязаощтыгъ, 1941-рэ илъэсым имэкъуогъу мазэ и 22-м ехъулIэу ахэр зэкIэ Германием икъотэгъугъэх. Ар егъашIэм зыщыдгъэгъупшэ хъущтэп. Тэ тихэгъэгоу СССР-р, лъэпкъ зэфэшъхьафыбэ хъущтыгъэ ащ исоветскэ народ ары гитлеровскэ Германием ыкIи милитаристскэ Японием атекIогъэным анахь зиIахьы­шхо хэзышIыхьагъэр.

СССР-р зызэхэзыжьым ыуж тарихъыр зэрахъокIэу рагъэжьагъ. ТекIоныгъэр къыдэхыгъэным къотэгъухэр нахьыбэу хэлэжьагъэхэу ыкIи яшIогъэшхо къагъэ­кIуагъэу алъытэ. Ар шъыпкъэм зэрэпэчыжьэм Iо хэлъэп. Германием къытишIылIэгъэ заом ти УIэшыгъэ КIуачIэхэм 1943-рэ илъэсым къэгъэзэпIэшхо фашIын залъэкIым, союзникмэ зызэрагъэпсыщтыгъэр къэдгъэлъэгъощт.

Курскэ заор бэдзэогъум и 10-м, 1943-рэ илъэсым аублагъ, а уахътэм тефэу американскэ генералэу Эйзенхауэр япащэу темыр Сицилием союзникхэр къыщетIысэхыгъэх, ащ ыпкъ къикIэу Германием нахь пэблэгъэ къотэгъоу щытыгъэ Италием иIоф ашIагъ. 1943-рэ илъэсым ичъэпыогъу мазэ и 13-м правительствакIэу Италием фэхъугъэм Германием зао зэрэришIылIэрэмкIэ макъэ къыгъэIугъ.

Ар хъугъэ-шIэгъэшхоу ятIонэрэ дунэе заом хэхъухьагъ, советскэ пащэхэми ар аушъэфыщтыгъэп.

Къыхэгъэщыгъэн фае, Советскэ Союзым Курскэ заом зыфигъэхьазыры зэхъум, фашистскэ Германием иуIэшыгъэ кIуачIэмэ янахьыбэр, IэпэчIэгъанэу къа­гъэнагъэхэри зэрахэтхэу, а лъэныкъом фигъэзагъэх. Ар американскэ дзэмэ къызфагъэфедагъ ыкIи Средиземнэ хым щыхъушIагъэх, хыгъэхъунэу Сицилиер аубытыгъ.

Гъэзетеджэмэ агу къэдгъэкIыжьын Курскэ заом ямышIыкIэу хэхъухьагъэр: Орел икъыблэ ыкIи Белгород итемыр лъэныкъохэм ащыкIогъэ заохэм гитлеровскэ планэу «Цитадель» зыцIэр ащызэхагъэтэкъуагъ, вермахт иштаб хэтхэр зэрегупшысэщтыгъэхэр советскэ дзэхэм кIымэфэ мэфэ чъыIэхэр яIэпыIэгъухэу, нэмыкI уахътэм мызэушъунхэу ары. Ау къазэрашIомышIэу зэкIэри хъугъэ.

Мы зэошхом бгъуитIури зэхэтэу нэбгырэ миллиони 4 хэлэжьагъ, топ ыкIи миномет мин 69-рэ, танк ыкIи агъэзекIорэ орудие мин 13-м ехъу, самолет мин 12 щагъэфедагъ. «Техникэу хэлэжьагъэхэм япчъагъэкIэ, пхъашэу зэрэщызэуагъэхэмкIэ Курскэ заом ебгъэпшэн зи щыIэп», — къыхигъэщыгъагъ Советскэ Союзым имаршалэу К.К. Рокоссовскэм. Советскэ танкмэ, самолетмэ, нэмыкI Iашэмэ яшIуа­гъэкIэ Курскэ заом тидзэкIолIхэр щытекIуагъэх. Ар зыщыкIогъэ уахътэм ехъулIэу дзэ экономикэм зыкъыIэтыжьыгъагъ, къокIыпIэ лъэныкъом ахьыжьыгъэ заводхэр къэмыуцухэу дзэм ищыкIэгъэ техникэр къашIыщтыгъ.

Къотэгъумэ анэшIу къызщытщафэгъэ уахътэр къызысыгъэр бэдзэогъум и 25-р, 1943-рэ илъэсыр ары, а уахътэр ары фашистскэ Советышхом Муссолини тыридзи, правительствэм пэщэныгъэ дызэ­рихьанэу «Абиссиние щытекIогъэ» маршалэу Пьетро Бадольо зытырегъэуцом. Аужырэм илIыкIохэр ащ лъыпытэу къо­хьэпIэ союзникмэ адэжь ыгъэкIуагъэх.

Муссолини зытырадзым ыуж Рузвельт зыкъышIэжьыгъ ыкIи бэдзэогъум и 28-м, 1943-рэ илъэсым радиомкIэ джэпсалъэ хэгъэгум щыпсэурэмэ къафишIыгъ. Рузвельт а джэпсалъэм щыхигъэунэфыкIыгъ «фашистмэ япытапIэ чагъэ зэрэ­фэхъугъэр, фашизмэм ирежим Италием зэрэщызэхэкъутагъэр». Италием ифлот къотэгъумэ аIэ къихьагъ.

Iоныгъом и 3-м, 1943-рэ илъэсым къотэгъухэр итальянскэ хыгъэхъунэм къызыщетIысэхыхэм, Бадольо зэзэгъыныгъэ шъэф дыряIагъ. Ащ дэжьым Черчилльрэ Рузвельтрэ фашистмэ апэшIуе­кIорэ коалицием ящэнэрэ гъусэгъоу Советскэ Союзыр зыгуащэнэу унашъо ашIыгъ, ау агъэтэкъорэ пыим къырыкIожьыщтым иIоф къыхэлэжьэн фитыныгъэ имыIэу.

Къотэгъумэ яIофхэр нахь хьылъэ мыхъунхэм фэшI Сталиным а гукъэкIэу яIэм зи хиIухьагъэп. Ау ащ шIогъэшIэгъоныгъ Англиемрэ США-мрэ апэрэ хэгъэгоу шъхьафит ашIыжьыгъэр зэрагъэIорышIэщт шIыкIэр.

Италием лъыплъэщт Союзнэ комиссием СССР-м чIыпIэ зэрэщигъотын фаем Сталиныр ехъырэхъышэщтыгъэп. Ащ ишIошIыкIэ, дзэ-политическэ комиссие зэхэщэгъэн фэягъэ ыкIи ащ Великобританием, СССР-м, США-м ялIыкIохэр хэгъэхьэгъэн­хэр тэрэзэу ылъытэщтыгъ.

Черчилль а еплъыкIэр ыштагъэп, къо­хьэпIэ хэгъэгухэм яIофхэм ахэгущыIэнхэр мытэрэзэу ылъытагъ. ШышъхьэIум и 24-м Сталиным къотэгъумэ ариIуагъ ащ фэдэ екIолIакIэр ежьыркIэ хъунэу зэрэщымытыр.

Черчилль ащ дэжьым Рузвельт ынаIэ тырыригъэдзэгъагъ Италием зэмыжэгъэхэ Iофыгъоу щыхъунхэ ылъэкIыщтхэм.

Италием реформэхэр щырегъэкIокIыгъэнхэм фытегъэпсыхьэгъэ политикэ-дзэ комиссие зэхэщэгъэн фаеу 1943-рэ илъэсым ишышъхьэIу мазэмрэ шэкIогъум­рэ азыфагу советскэ лъэныкъом игъоу ылъытагъ. 1943-рэ илъэсым ичъэпыогъу мазэ Москва къэкIуагъ США-м финансхэмкIэ иминистрэу Дональд Нильсон. Ар Сталинымрэ Молотовымрэ аIукIагъ. Нильсон къыIуагъ американскэ экономикэм хэхъоныгъэшхохэр зэришIыхэрэр, зэо ужым Америкэр экономикэм ылъэныкъокIэ лъэгэпIэшхомэ зэранэсыщтыр. Урысыер индустриальнэ ыкIи мэкъумэщ продукцием ащэкIэ, советскэ пащэмэ ар къагъэшъыпкъэжьыгъ. Апэрэ товархэу ящыкIагъэхэр зэрытхэгъэ спискэр Сталиным къыштагъ, Нильсон американскэ кредитхэр къаратын зэралъэкIыщтыр къыIуагъ. Зэхэт комиссием уасэр ыгъэ­нэфэжьынэу рахъухьагъ. Американскэ лъэныкъом иеплъыкIэхэр Сталиным шIогъэшIэгъоныгъэх. ШэкIогъу мазэм зэдэлэжьэныгъэм кIуачIэ иIэ хъугъэ. А уахътэр ары Союзнэ советым IэкIыб Iофхэм афэгъэзэгъэ наркомым игуадзэу Вышинскэр къызыкIуагъэр, ащ дзэпэщитIу игъусагъ. Советскэ лъэныкъом статусэу ратыщтыр зэхафыным фэшI Италием ипащэхэм Вашингтонрэ Лондонрэ зафагъэзагъ. ЗызэхэгущыIэжьхэ ужым американскэ лъэныкъом «британскэ формулэкIэ» зэджагъэхэр ыштагъ. Ащ къызэритыщтыгъэмкIэ, Италием иIофхэм афэгъэзэгъэ советскэ лIыкIо гъэIорышIапIэм Союзнэ лъыплъэкIо комиссием чIыпIэ щиубытыщтыгъ, ау гъэIорышIэн Iофхэм ахэгущыIэн фитыныгъэ иIагъэп.

Американскэ лъэныкъом пхъэшагъэ хэлъэу Бадольо ичIыпIэ зэрэригъэуцожьыщтым пылъыгъ. Союзнэ комиссием ишIэ хэмылъэу итальянскэ премьерым зи ышIэн фитыгъэп. КъохьэпIэ къотэгъухэр джащ фэдэу Москва къеджагъэх итальянскэ правительствэм занкIэу дэмылэжьэнхэу, яIофхэр ЗэхэгущыIэжь советым щызэхафыхэзэ ашIынэу. Ау зэкIэми ашIэщтыгъ, джыри ар тэшIэ, ащ фэдэ зекIуакIэм советскэ дипломатхэмрэ генералхэмрэ чIыпIэ зэжъу ригъэуцогъагъэх. СССР-м иполитикэ лъигъэкIотэн ылъэкIыщтыгъэп, ащ фэдэ екIолIакIэм зэтыриIажэщтыгъ. Арэу щытми, Советскэ правительствэм Италием идипломатическэ ыкIи IэкIоцI гумэкIыгъохэм ахэгущыIэн ыкIи ахэлэжьэн пшъэрылъ зэримыIэр Молотовым Гарриман риIоныр тэрэзэу ылъытагъ.

Советскэ Урысыер, амалэу щыIэр зэкIэ къызызфегъэфедэ ужым, вермахтэу зиуIэшыгъэ кIуачIэхэм япроцент 80-р къэзытIупщыгъэхэм апэуцужьыхэзэ ыкIи зэкIафэхэзэ, заом ыпэкIэ иIэгъэ гъунапкъэхэм якIо­лIэжьыщтыгъ.

Щылэ мазэм и 4-м советскэ дзэхэр польскэ гъунапкъэм екIолIагъэх, мэлы­лъфэ­гъум и 2-м румынскэм нэсыгъэх. ЕтIани, джа уахътэм тефэу, ятIонэрэ фронтыр Европэм къыщызэIузыхынэу гущыIэ къэзытыгъагъэхэм Урысыер итальянскэ политическэ Iофхэм къахагъэзыным пылъыгъэх. 1943-рэ илъэсым иIоныгъо мазэ къыщегъэжьагъэу 1944-рэ илъэ­сым игъэтхапэ нэс Союзнэ лъыплъэ­кIо комиссиер къохьэпIэ хэгъэгухэм агъэIорышIэщтыгъ, советскэ къэралыгъо­шхор Италием иIофхэм хагъэгущыIэщтыгъэп.

СССР-р Италием икапитуляцие епхыгъэ Iофыгъохэм ахэлэжьэнэу ыуж зэритыр Рузвельт къызэрэгурыIогъагъэр Советскэ Союзэу Орловскэ-Курскэ заом текIоныгъэ къыщыдэзыхыгъэу, ыпэкIэ зэдэIунхэу зызылъытэжьырэ къэралыгъо­шхом игъогу техьагъэу ары. Iо хэлъэп, Черчилль ары 1943-рэ илъэсым ащ фэдэ гупшысэхэм Рузвельт къафэзыщагъэр, джыри зы илъэсрэ ятIонэрэ фронтым икъызэIухын зыкIакъудыигъэр.

Заом икъиныгъохэр зэкIэмэ анахь лъэшэу зыпшъэ дэкIырэ СССР-р дипломатическэ Iофыгъохэм зэрахамыгъэла­жьэхэрэмкIэ советскэ пащэхэр зэрэмыразэхэр дэгъоу Рузвельт зэхишIыкIы­щтыгъ. Джыри зы упчIэ къэуцугъ: 1943-рэ илъэсым IэпыIэгъоу ленд-лизымкIэ къатIупщыщтыгъэр зэрэзэпагъэугъэм къотэгъухэр къазэрафыщытыр нахь дэй ышIыщтыгъ. Посолэу Литвиновыр Вашингтон къызэрэращыжьыгъэм ыкIи Рузвельт IукIэнхэр зэрэщагъэзыягъэм къыгъэлъагъощтыгъ, Москва фыщытыкIэу ахэм афыряIэр къызэреIыхыгъэр. Вашингтонрэ Лондонрэ чыжьэу кIорэ планэу агъэнэфагъэхэм хэукъоныгъэ хашIы­хьагъ. Советскэ Армием советскэ гъунапкъэхэм ащыпэгъокIынхэр ары политическэ Iофы­гъошIоу Черчилли, джащ фэдэу Рузвельти алъытэщтыгъэр. СССР-м къохьэпIэ гъунапкъэхэр зэпичынхэшъ, фашистхэр гъурбэу къызэрыкIыгъэхэм рагъэзыхьа­жьынхэу, ащ щаукIыжьынхэу гупшысэкIи агу къагъэкIыщтыгъэп. Советскэ-американскэ зэгурымыIоныгъэхэу 1943-рэ илъэсым игъэмафэ къы­хэкIыгъэхэм, СССР-р Курскэ зэошхом зыщыхэтым, американэ-инджылыз зэзэгъыныгъэу атомнэ Iофхэм апае зэдашIыгъагъэм къегъэлъагъо къохьэпIэ союзникмэ ягупшысэхэр зыдэгъэзэгъагъэхэр. Анахь Iэшэ кIочIэшхом ишIын фежьагъэ­хэм ясоюз зыпылъыгъэр зэо ужым шъо­лъырхэр зэрагощыщтхэр ары. «Зэо чъыIэ­кIэ» нэужым зэджагъэхэр а уахътэм къы­щежьагъэу плъытэным лъэпсэ пытэ иI.

СССР-р а уахътэм зэкIэмэ анахь шъыпкъагъэ зыхэлъ къэралыгъоу къы­чIэкIыгъ, ежь ыпшъэ дэфагъэр зэкIэ ыгъэцэкIэжьыгъ, «къохьэпIэ» демократи­ем илIыкIохэм зызэрашIырэм фэдагъэп. Курскэ заом къыфэдгъэзэжьмэ, советскэ дзэхэр Днепр зекIуалIэхэм ыуж, Хэгъэгу зэошхоми, ятIонэрэ дунэе заор пштагъэми, гитлеровскэ Германиер зэрэзэхакъутэщтым уехъырэхъышэжьынэу щытыгъэп, 1943-рэ илъэсым ишышъхьэIу мазэ ащ осэшхо Рузвельти, Черчилли къыфашIыгъагъ.

Заор зыщыкIорэ лъэхъаным арэущтэу егупшысэщтыгъэх. Ау ар заухым ыуж, Сталинградрэ Курскэрэ шъхьафит зы­шIыжьыгъэхэ лIыхъужъхэу щытхъур зыфиIощтыгъэхэр щыгъупшэжьхи, Черчилль английскэ ыкIи американскэ генерал­хэмрэ дзэкIолIхэмрэ анапшIэ зэкIэ тырилъхьажьыгъ, ахэр ятIонэрэ дунэе заом мэхьанэшхо зимыIэ чIыпIэхэм ащыкIогъэ заохэм ахэлэжьагъэх нахь мышIэми.

1952-рэ илъэсым ищылэ мазэ Черчилль къыIуагъ: «ЯтIонэрэ дунэе заом пыир щытекIощтыгъ, Эль-Аламейнэ дэжь щэзэохэфэ ыкIи генералэу Эйзенхаузер идзэхэр Темыр Африкэм къыщетIысэхыфэхэ… Джа хъугъэ-шIэгъитIумэ заор зэрэкIорэр зэблахъугъ».

«Лъыгъэчъэ режимыр» къэзыIэтыжьхэу, «блицкриг», «Цитадель» зыфэпIощтхэр ыкIи нэмыкI операциехэу фашистскэ Германием къыгъэхьазырыгъэхэр къызэрэдэмыхъугъэхэм, Черчилль фэдэу, нэмыкI лъапсэ фэзышIыхэрэм Хэгъэгу зэошхом итарихъ шъыпкъэ зэпырагъазэ, ТекIоныгъэм и Мафэ зыщыхэдгъэунэ­фыкIхэрэм тагъэнэшхъэи ашIоигъу.

Ацумыжъ Казбек. Тарихъ шIэныгъэхэмкIэ доктор.