1942-рэ илъэсым ишышъхьэIу Краснодар краим къызэлъигъэгъу­нэ­щтыгъэ чIыпIэхэм азыныкъо нахьыбэр, хы ШIуцIэ Iушъом ирайони 4, къалэхэу Шъачэ, ТIуапсэ, Геленджик, Адыгеим икъушъхьалъэхэр ахэмытхэу, гитлерыдзэхэм зэлъаубытыгъагъ. Нэбгырэ мини 6,5-рэ фэдиз зыхэтыгъэ партизан куп 73-рэ краим щызэхащэгъагъ.

Партизан купи 8 Адыгеим щызэуагъ: Мыекъопэ (Тульскэ) районым купитIу, Джэджэ, Кощ­хьэблэ, Шэуджэн, Красногвардейскэ, Тэхъутэмыкъое, Теуцожь районхэм куп зырыз ащы­зэхащэгъагъ. Мэхъош мэзым хэсыгъэ партизанхэр пхъашэу пыим пэуцужьыщтыгъэх. Партизанхэм мэзым зыщагъэбылъыщтыгъ, ашхыни, гъэстыныпхъи ащ хагъуатэщтыгъ. Нэмыцхэм аIэ­кIамыгъэхьанхэм пае Пшызэ шъолъыр къырафыгъэгъэ былым Iэхъогъухэри Адыгеим имэзхэм зэраща­Iыгъыгъэри къэIогъэн фае. Пшызэ шъолъыр инэмыкI партизан купхэми Мэхъош мэзым уцупIэ щыряIагъ.

Хэгъэгу зэошхом илъэ­хъан партизан купхэм язэ­хэщэн анахьэу зыпшъэ дэ­­кIыщтыгъэр НКВД-м иIофышIэхэр ары. Къумалхэмрэ шпионхэмрэ якъыхэгъэщын тегъэпсыхьэгъэ Iоф щынагъуи ахэм агъэцакIэщтыгъ.

ЩынэгъончъагъэмкIэ къулыкъухэм яIофышIэхэм Адыгэ автоном хэкум щызэ­хэщэгъэгъэ партизан куп­хэр зэрэзаохэрэм гъунэ лъа­фыщтыгъ. НКВД-м ирайон отделениехэм япащэхэр партизан купхэм якомандирхэм разведкэмкIэ ыкIи зэпхыныгъэмкIэ ягуадзэхэу агъэнафэщтыгъэх. КъэIо­гъэн фае НКВД-м иоперативнэ купхэми, пограничнэ дзэхэм яотделениехэу разведкэм пылъыгъэхэми псэупIэу Хъы­мыщкIэй, Шытхьэлэ къушъхьэтхым, дэжь лIыгъэшхо зэрэщы­зэра­хьагъэр.

ЗэкIэми зышъхьашыгу къафы­рахыгъэ документхэр IэубытыпIэ къызыфэтшIыхэзэ, непэ къэтIон тлъэкIыщт партизан купыбэмэ зэгурыIоныгъэ зэрахэлъыгъэр, нэмыц-фашист техакIохэм ахэр пхъашэу зэрапэуцужьыщтыгъэр НКВД-м иIофышIэхэм бэкIэ яшIу­шIагъэу зэрэщытыгъэр.

Мыекъопэ партизан соединениер официальнэу зызэхащагъэр 1942-рэ илъэсым Iоныгъом и 3-р ары. Партизан 1179-рэ зыхэт куп 14 ащ хахьэщтыгъ. Соединением иштаб Хъымыщ­кIэй дэтыгъ.

Мыекъуапэ иподпольщикхэр фашистхэм зэрапэуцужьыщтыгъэхэм тыкъытегущыIэным ыпэ­кIэ Хэгъэгу зэошхом илъэхъан мы къалэр зыфэдагъэм тыкъыщыуцу тшIоигъуагъ. Вермахт икIочIэ шъхьаIэхэу дзэ купхэу «А-мрэ» «Б-мрэ» ахахьэщты­гъэхэр 1942-рэ илъэсым ишышъхьэIу тихэку къызкIихьэгъагъэ­хэр Мыекъопэ чIыдагъэр аIэ къырагъэхьанэу ары. Гитлер гухэлъэу иIагъэр Дзэ Плъыжьым икIочIэ шъхьаIэхэр Советскэ Союзым икъыблэ къыщиухъу­рэихьанхэшъ, щызэхигъэтэ­къонхэу ары. Вермахт икIочIэ шъхьа­Iэхэр Советскэ Союзым икъыблэ щызэригъэуIугъагъэх. Апэрэ танкыдзэу Мыекъуапэ къыжэхахьэщтыгъэм танк мин хэтыгъ.

Генералэу Рудольф Конрад ия 49-рэ шхончэо корпус къу­шъхьэхэм ащызэоным фыте­гъэпсыхьэгъагъ. Франциемрэ Югославиемрэ ащызэогъэ я 97-рэ, я 101-рэ егерь дивизие­хэр, а 1-рэ, я 4-рэ шхончэо дивизиехэр ащ хахьэщтыгъэх.

1942-рэ илъэсми, 1943-рэ илъэсым иублэгъуи Гитлеррэ ащ идзэ пащэхэмрэ бэрэ ти­къалэ игугъу ашIыщтыгъ. Утынышхо ТIуапсэ езыхы зышIоигъогъэ фашистыдзэхэр Мые­къуапэ кIоцIырыкIыщтыгъэх.

А 1-рэ шхончэо дивизиеу «Эдельвейсрэ» СС-м итанк дивизиеу «Викингрэ» яподразделениехэм Мыекъуапэ тIо­гъогогъо зэпачыгъагъ. Я 49-рэ шхончэо, я 44-рэ дзэ корпусхэм яштаби, дзэ купэу «А-м» иполевой жандармерие, СД-м идзэ­хэм, танкхэр зыгъэфыкъощтыгъэ купхэм, ВВС-м яштаби, аэродроми, концентрационнэ лагеритIуи, госпитали къалэм дэтыгъэх.

Арышъ, къэтIон тлъэкIыщт 1942-рэ илъэсым вермахт икоман­днэ пунктэу мэхьанэшхо зиIэхэм Мыекъуапэ зэращыщыгъэр. Мыекъопэ подпольщикхэм пшъэрылъ шъхьаIэу яIагъэр фашистыдзэхэм ягъогупэ зыдэгъэзагъэм гъунэ лъафыныр ары. Разведчикхэмрэ партизан куп­хэм ахэтхэмрэ подпольщикхэр зыщыгъуазэ хъугъэ къэбархэр НКВД-м разведкэмкIэ икупхэу Адыгеим имэзхэм ахэсыгъэхэм аIэкIагъахьэщтыгъэх.

Нэмыцыдзэхэр Краснодар краим къызихьагъэхэр 1942-рэ илъэсым бэдзэогъум и 28-р ары. НКВД-м и ГъэIорышIапIэ оперативнэ IофышIи 125-рэ партизан купхэм афигъэкIуагъ ахэм пэщэныгъэ адызэрахьанэу е пащэхэм разведкэмкIэ ягодзэнхэу. Оперативнэ-чекист куп 11-у зэхащагъэм адрэ IофышIэхэр хагъэхьэгъагъэх.

1942-рэ илъэсым ишэкIогъу НКВД-м и ГъэIорышIапIэ иоперативнэ куп 20-у нэбгырэ 300 зыхахьэщтыгъэм Краснодар краимрэ Адыгеимрэ ячIыпIэхэм ащыщхэр зыштэгъэ пыим зэрэ­фэлъэкIэу зэрар рихыщтыгъ.

Нэмыцхэм аIыгъыгъэ псэу­пIэхэм разведкэ Iофхэр ащызезыхьэщтыгъэхэр подпольщик­хэмрэ партизанхэмрэ ары. Къэбархэр къызыкIэлъырахыщт нэмыц офицерхэу партизанхэм къаубытыхэрэр тидзэ частхэр зыдэщыIэ чIыпIэхэм анагъэсыщтыгъэх, дзэм иразведывательнэ купхэм ягъусэу разведкэ кIощтыгъэх. Партизан разведкэмрэ подпольщикхэмрэ яшIуа­гъэкIэ Дзэ Плъыжьым ипащэхэм пыидзэмрэ нэмыц гарнизонхэмрэ зыдэщыIэхэм яхьылIэгъэ къэбар икъухэр къаIэкIахьэ­щтыгъэх.

Гитлеровцэхэм сыдэу зашIыгъэми, мыекъопэ чIыдагъэм икъычIэщын афызэпыгъэфагъэп. Нэмыцхэр Адыгеим исхэм жъа­лымэу адэзекIощтыгъэх. Пыим нэбгырэ 4000-м ехъу Мыекъуа­пэ щиукIыгъагъ. Ахэм азыныкъо нахьыбэр кIэлэцIыкIугъэх, нэжъ­Iужъыгъэх, бзылъфыгъа­гъэх.

Фашистхэм партизанхэмрэ Мыекъуапэ иподпольщикхэмрэ зэрябэнырэр нахь агъэ­лъэшыщтыгъ. Подпольщикхэу, къэ­лэ сымэджэщым иврачхэу Безушко зэшъхьэгъусэхэр, къэ­лэ псы­рыкIуапIэм иIофышIэу И. А. Шаульскэр, псауныгъэм икъэухъумэнкIэ къэлэ отделым ипащэу В. М. Калининыр, Адыгэ хэкум инотариусэу Къо­джэ Хьалимэт Исхьакъ ыпхъур пыим Мыекъуапэ щиубытыгъагъэх. Мы бзылъфыгъэм сыд фэдиз хьазаб зырагъэщэчи, подпольщик горэми ыцIэ къафиIуагъэп, ышъхьэ лъагэу Iэтыгъэу ихьадэгъу пэгъокIыгъ.

Подпольщикхэм Адыгеим щызэхащэгъэгъэ партизан куп 19-мэ зэпхыныгъэу адыряIагъэр нахь пытэщтыгъ. Адыгэ хэкум иподпольнэ гупчэу А. Хь. Цуамыкъор зипэщагъэм партизан купхэмрэ подпольщикхэмрэ зэрэзекIощтхэмкIэ ыгъэгъуазэщтыгъэх.

Пыир зэригъэохъущтыгъэхэм, фашистыдзэхэр зыдэщыIэхэм яхьылIэгъэ къэбархэр зэриугъои­щтыгъэхэм нэмыкIэу, Адыгеим иподпольнэ гупчэ хэкум исхэми политикэ Iофтхьэбзабэ адызэрихьэщтыгъ. Типографиеу агъэ­псыгъэм фронтым иIофхэм язытет къизыIотыкIырэ гъэзетхэр, листовкэхэр, брошюрэхэр къыщыдагъэкIыщтыгъэх.

Адыгеим ипартизанхэм фронт къэбархэр хэкум исхэм аIэкIагъахьэщтыгъэх. Дзэ Плъыжьыр пыим зэрэпэуцужьырэм фэгъэ­хьыгъэу районхэм ащыпсэухэ­рэм къафаIуатэщтыгъ. АщкIэ пар­тизанхэмрэ подпольщикхэмрэ анахьэу IэпыIэгъу афэхъугъэхэр къуаджэхэу Щынджые, Тэ­хъутэмыкъуае, Афыпсыпэ, Бжы­хьэ­къоякIэм, Бжыхьэкъоежъым ыкIи нэмыкI псэупIэхэм адэсыгъэ кIэлэегъаджэхэр ары. Дзэ Плъыжьым текIоныгъэу ышIы­хэрэмкIэ ахэм къоджэдэсхэм макъэ арагъэIущтыгъ.

Партизанхэм Тэхъутэмыкъое районым исхэм къэбарыкIэхэр зэраIэкIагъахьэщтыгъэм, разведкэ Iофтхьабзэхэр зэрэзэхащэщтыгъэхэм адакIоу, Тэхъутэмыкъое районым пхырыкIырэ гъогу шъхьаIэхэри зэщагъакъощтыгъэх, нэмыцхэр чIыпIэ зэжъу рагъафэщтыгъэх.

Тэхъутэмыкъое районым ипартизан куп анахь чанхэм ащыщыгъ. Ащ хэтхэм ярайон имызакъоу, Северскэ, Псыфэбэ, Теуцожь районхэми лIыгъэшхо ащызэрахьагъ.

Фашистхэр Тэхъутэмыкъое районым ипартизанхэмрэ иподпольщикхэмрэ якъыхэгъэщын яшъыпкъэу ыуж итыгъэх, къызаубытыхэкIэ ахэм жъалымэу адэзекIощтыгъэх. ГущыIэм пае, нэмыцхэм Бэрзэдж Хьасан, Иван Колесник, Мэзыжьэкъо Мурат заубытыхэм, сыд фэдэ хьэкIэ-­къокIагъэ адызэрамыхьа­гъэкIи зи къафаIуагъэп. Ахэр Тэхъутэмыкъуае ­икъош къэхалъэ щагъэтIы­лъыгъэх. Къуаджэу Щынджые игурыт еджапIэ щеджэщтыгъэ Бэджашъэ Байзэти, Хьамзэти, Цухъо ГъучIыпси партизанхэм IэпыIэгъу афэхъущтыгъэх, нэмыцхэм ятелефон кIапсэхэр ахэм зэ- пауп­кIыщтыгъ. Мафэ горэм нэ­мыц Iашэхэмрэ щэ-гынхэмрэ зэрылъыгъэ кур ахэм къызIэкIагъэхьэгъагъ.

Тэхъутэмыкъуае щыщ Хьатит ТIымыхъу Дзэ Плъы­жьым иIофхэм язытет фэгъэхьыгъэу икъоджэгъухэм къафиIуатэзэ, нэмыцхэм къаубыти, аукIынэу ращэ­жьэгъагъ. Урыс бзылъфыгъэ горэм фашистхэм ягъо­гупэ гъызэ зэпигъэIыкIи, а хъулъфыгъэр имахълъэу, ышыпхъу ишъхьэгъусэу зэрэщытыр ариIуагъ, къатIупщыжьынэу ялъэIугъ. ТIымыхъу аукIыгъа­гъэп, Германием ащагъэхэм ахэфэгъагъ. Ядэжь къызэкIо­жьым, псаоу къэзыгъэнэжьыгъэ бзылъфыгъэр ащ къыгъотыжьи, щэIэфэ блэгъэныгъэ дыриIагъ.

Нэмыцхэм подпольщицэу Хьа­тит Нэфсэти Джамбэчые къыщаубыти, Лэбэпэ хьапсым чIадзэгъагъ, жъалымэу зыдэзекIохэ нэуж палъэгъагъ.

КъэIогъэн фае Адыгэ Рес­публикэм иветеранхэм я Совет Адыгеим ипартизанхэм щыт­хъоу къалэжьыгъэр зыпкъ игъэуцо­жьыгъэнымкIэ патриотическэ Iофышхо зэрэзэрихьэрэр. Гущы­Iэм пае, мы Советым хэтхэм партизанхэу В. М. Чукановым, Тыу Амин, Наталья Служава, Виктор Проварэ, Георгий Палий купэу пыим зэрэпэуцужьыщтыгъэхэр къарагъэIотэжьыгъагъ. Ахэр кIэщакIо зэрэхъугъэхэм тетэу партизан лъагъоу къызэ­Iуахыгъэм Адыгеим икIэлэ­еджакIохэмрэ иныбжьыкIэхэмрэ рэкIох. Партизанхэм лIы­хъужъныгъэшхоу зэрахьагъэм фэгъэхьыгъэу а чIыпIэм ахэм къащыфаIуатэ.

Мыекъуапэ иподпольщицэу Къоджэ Хьалимэт Исхьакъ ыпхъум имемориальнэ мыжъо­бгъу нотариальнэ палатэм, Мые­къопэ партизан отрядэу «За Сталина» зыфиIорэм хэтыгъэ Трофим Щербак имыжъо­бгъу станицэу Дахъо игурыт еджапIэ зэрэщагъэпсыгъэри хэд­гъэунэфыкIы тшIоигъуагъ.

Иван Бормотов.

Адыгэ Республикэм иветеранхэм я Совет итхьаматэ игуадз.