АР-м и Лъэпкъ музей мы Iофыгъом фэгъэхьыгъэу Iэнэ хъурае щызэхащагъ.Iэнэ хъураем пшъэ­рылъ шъхьа­Iэу иIагъэр зыфэдэ щымыIэ черкес чъыгхатэхэр ухъу­мэгъэнхэр ыкIи ижъырэ шIыкIэ-хаб­зэхэм атетэу гъэтIысхьан-къэ­гъэкIын лъэны­къомкIэ адэ­лэжьэгъэныр, къызэтегъэ­нэжьыгъэнхэр ары.

[caption id="attachment_134698" align="aligncenter" width="800"] А. Iэшъын.[/caption]

Мы гупшысэ иным егъэжьапIэ фэхъугъэр научнэ-популярнэ къыдэкIыгъоу, анахь шIэныгъэ IофшIэгъэ дэгъукIэ 2021-рэ илъэсым зэнэкъокъум щалъытагъэу, МКъТУ-м иIофышIэхэу Къудаикъо Нуретрэ мэкъумэщ шIэныгъэхэмкIэ докторэу Ирина Бандуркэмрэ зэдагъэхьазырыгъэ монографиеу «В поисках староадыгских сортов яблони и груши» зыфиIоу Мыекъуапэ къыщыдэкIыгъэр ары. Тхылъыр ижъырэ адыгэ къужъ, мыIэрысэ чъыгхэм ыкIи ежь-ежьырэу мэзхэм къащыкIыхэрэм афэгъэ­хьыгъ. Адыгеим икъушъхьэлъэ районхэм ыкIи хы ШIуцIэ Iу­шъом ащыкIогъэ экспедициехэм Мые­къопэ къэралыгъо технологическэ университетым, политехническэ колледжым якIэлэегъа­джэхэр, ястудентхэр хэлэжьагъэх, а зэкIэмэ Iофэу ашIагъэр мыщ къыщытыгъэх. КъэкIырэ лъэпкъхэу къыхагъэщыгъэхэм ятеплъэ, ахэр купэу зыхахьэ­хэрэр агъэунэфыгъэх.

Iэнэ хъураем пшъэрылъ шъхьа­Iэу иIагъэр зыфэдэ щымы­Iэ черкес чъыгхатэхэр ухъу­мэгъэн­хэр ыкIи ижъырэ шIыкIэ-хабзэхэм атетэу гъэтIыс­хьан-къэгъэкIын лъэныкъомкIэ адэлэжьэгъэныр, къызэтегъэ­нэжьыгъэнхэр ары.

Iофтхьабзэм хэлэжьагъэх мы Iофыгъом епхыгъэу зэхащэгъэ гъэцэкIэкIо купым хэтхэр, Адыгэ къэралыгъо университетым, Мыекъопэ къэралыгъо технологическэ университетым, АРИГИ-м яшIэныгъэлэжьхэр, общественнэ организациехэм ялIыкIохэр, Адыгеим игурыт еджапIэхэм якIэлэегъаджэхэу Iофым хэлажьэхэмэ зышIоигъо­хэр.

Iэнэ хъураер шIуфэс гущыIэ­кIэ къызэIуихыгъ АР-м и Лъэпкъ музей ипащэу Джыгунэ Фатимэ. Чъыг­хэтэ Iофыр адыгэхэмкIэ мэхьанэ зиIэу ыкIи лъэпкъ культурэм чIы­пIэ хэхыгъэ щызыубытэу зэрэщытыгъэр къыIуагъ. Чъыг­хэр тыдэкIи къызэрэщыкIыщтыгъэхэр, лIакъо пэпчъ, унагъо пэпчъ чъыг зэфэ­шъхьафыбэр егугъоу къызэрагъэкIыщтыгъэр, мэзхэм апэ­благъэу, псынэкIэчъ Iу­пэхэм, хъупIэхэм чъыг зырызхэр, жьаупIэ хъунхэу, зэраща­гъэтIысхьэщтыгъэ­хэр къы­Iотагъ, ау ижъырэ адыгэ чъыгхатэхэр, пхъэшъхьэ-мышъхьэ чъыг лъэпкъхэу мыIэ­рысэр, къужъыр ятеплъэкIи, яIэшIугъэкIи, уахътэу зэрэщылъхэ­рэмкIи нэмыкIхэм зэратекIыщтыгъэхэр хигъэунэфыкIыгъ.

[caption id="attachment_134699" align="aligncenter" width="588"] А. Iэшъын.[/caption]

Iэнэ хъураем итемэ шъхьаIэ епхыгъэ къиIотыкIынэу «Феномен старых черкесских садов в контексте историко-культурного наследия Северо-Западного Кавказа» зыфиIорэр къы­шIыгъ тарихъ шIэныгъэхэмкIэ докторэу, гуманитар ушэтынхэмкIэ Адыгэ республикэ институтэу Т. КIэращэм ыцIэ зыхьырэм этнологиемрэ лъэпкъ искусствэмрэкIэ иотдел инаучнэ IофышIэ шъхьа­Iэу Хъоткъо Самир. Ащ Къудаикъо Нуретрэ И. А. Бандуркэмрэ къызэдыдагъэкIыгъэ тхылъэу «В поисках староадыгских сортов яблони и груши» зыфиIорэм осэшIу къыритыгъ; Iофыр егъэ­жьагъэ зэрэхъугъэм, тапэкIэ джащ фэдэу чаныгъэ къызхагъа­фэмэ, ямурад ехьыжьагъэ зэрэкIэкIыщтыр къыIуагъ, егъэ­жьэпIэшIу мы тхылъыр хъунэу къафэлъэ­Iуагъ.

Адыгэ къэралыгъо университетым икIэлэегъаджэу, шIэныгъэ­лэжьышхоу М. И. Шаповаловым темэу «Дорожная карта АГУ по установлению локаций черкесских садов» зыфиIорэр къыриIотыкIыгъ. ЧIыпIэу аушэтырэ пэпчъ черкес чъыгхатэхэу щагъэунэфыхэрэр къызэрэщагъэтхъы­хьэхэрэр, тхьабзэ зэратыралъхьэрэр, шапхъэу чъыгхэм яIэхэр — апкъ игъумыгъ, илъэгагъ, ябырэбагъ, нэмыкIхэри къызэратхыхьэрэр къыIуагъ. Ау непэ мэзым хэт чъыгыбэм янахьыбэр адыгэхэр тапэкIэ мы чIыпIэхэм защыпсэугъэхэм ыужым ыужы­жьэу зэрэщытыр къыхигъэщыгъ. Илъэс 200 Iэпэ-цыпэм чъыгхэм апкъыхэри нэкIы зэрэхъугъэр, къапыкIэрэ мыIэрысэхэр, къужъхэр шъостхъэ-пытэу зэрэщытхэр къыIуагъ.

[caption id="attachment_134700" align="aligncenter" width="800"] А. Iэшъын.[/caption]

Адыгэ ижъырэ чъыгхатэхэм язэтегъэуцожьын дэлэжьэнхэр джырэкIэ рагъэжьэгъэ къодый, ащ Iофыбэ дэдэ лъэныкъуабэкIэ дэшIэгъэныр — экспедициехэм шIэныгъэлэжьхэм ямызакъоу, студентхэр, еджакIохэр къахэгъэлэжьэгъэнхэр зэрищыкIэгъэщтхэр къыIуагъ, схемэ игъэкIотыгъэхэр гъэтIысхьан-къэгъэкIынымкIэ, чъыгхэр зыщищыкIагъэм упхъухьэгъэнхэ, чIыгъэшIоу ящы­кIагъэхэр алъапсэ егъэкIугъэнхэр ыкIи къэкIырэ лъэпкъ пэпчъ паспорт фэшIыгъэн зэрэфаер къыIотагъэх, мы Iофым гуетыныгъэ ин фызиIэ цIыфыбэ зэрищыкIэгъэщтыр кIигъэтхъыгъ.

ТхылъыкIэу «В поисках староадыгских сортов яблони и груши» иавторхэу Къудаикъо Нуретрэ Ирина Бандуркэмрэ яшIошIхэр ыкIи тхылъыр зэрэзэхэтыр кIэкIэу IупкIэу къаIуагъ. НэбгыритIум сыдигъуи яIорэ яшIэрэ зэрэзэтехьэрэм тхылъыр къызэрэкIэкIуагъэр Нурет хигъэ­унэфыкIыгъ. ГущыIапэр ыкIи темэ шъхьаIэр къызэIузыхырэ шъхьиплIэу зэрэзэхэтыр кIигъэтхъыгъ.

1. Кавказ къужъыр ыкIи къо­кIыпIэ мыIэрысэр. Мыхэр ана­хьэу къызщыкIыхэрэр, яморфолого-биологическэ шапхъ, зэрэзэтырафыхэрэр.

2. Тхьагъушъэ Нухьэ — шIэныгъэлэжь-ушэтэкIо иным — иIофшIагъэхэм ижъырэ адыгэ пхъэшъхьэ-мышъхьэ чъыгхэу мыIэрысэр ыкIи къужъыр къызэращытхыхьагъэхэр, ахэм кIуа­чIэу псауныгъэмкIэ яIэр ыкIи нэмыкI къэкIырэ лъэпкъхэм зэратекIхэрэр.

3. Мыщ ижъырэ чъыгхатэхэр къызэтегъэнэжьыгъэнхэмкIэ экспедициеу зэхащагъэхэр ыкIи ахэм яшIуагъэу къэкIуагъэр щыгъэунэфыгъ.

4. МыIэрысэ ыкIи къужъ лъэпкъ­хэр зыфэдэхэр къыщытхыхьагъэх, ижъырэ адыгэ лъэпкъ­хэр къызэрэбгъэнэщтхэр ыкIи ахэр къызэрэбгъэкIын плъэ­кIыщтхэр къыщыIуагъэх. Научнэ организацие зэфэшъхьафхэм – ВИР-м, нэмыкIхэм зэпхыныгъэ зэрэдыряIэр къыщыIуагъ.

Iэнэ хъураем «Черкесский сад Национального музея» зыфиIорэ доклад къыщишIыгъ Лъэпкъ музеим ипащэ научнэ IофшIэнымкIэ игуадзэу Шэуджэн Налмэс. Адыгэ хэку краеведческэ музеир зэо ужым зэтырагъэпсыхьажьи, 1954-рэ илъэсым къызэрэзэIуахыжьыгъагъэр, му­зей экспонатхэм якъэугъоижьынкIи, экспозициякIэхэр гъэпсыгъэнхэмкIи музеим ипэщагъэу, шIэныгъэлэжь-этнографэу Азэмэтэ Мин-Къутасэ Iофышхо зэрилэжьыгъэр, ижъырэ адыгэ чъыгхатэхэр къызэтегъэнэгъэнхэр къыдилъыти, музеим къешIэкIыгъэ чIыгу Iахьэу зы гектар фэдиз хъущтыгъэр, урамхэу Жуковскэр, Советскэр, Краснооктябрьскэр ыкIи Первомайскэр къызэдиубытэу чъыгыкIэхэмкIэ зэрэзэлъипкIэгъагъэр, итхыгъэхэм черкес чъыгхатэхэр бгъэкIодыхэ зэрэмыхъущтыр, ахэр лъэпкъым ынапэхэу зэрэщытхэр къызэращиIуатэрэр Нал­мэс кIигъэтхъыгъ. Музей щагум мыIэрысэ лъэпкъ дэгъухэр, къып­цIэ фыжьыр, шхъомчыр, дэшхор, ыужыкIи, мы чIыгур музеим зыIахыжьыгъэ ужыми, мыбэ дэдэми, чъыгхатэр къызэ­рэзэтенэгъагъэр Iэнэ хъураем хэлажьэхэрэм ащ аригъэшIагъ.

Ижъырэ адыгэ чъыгхатэхэр зие лъэпкъым илэжьыгъэ инхэу, адыгэхэм ялъэуж урызы­гъэ­плъэжь­хэу зэрэщытхэр а зэкIэми къаушыхьатыгъ.

Тхылъ къэгъэлъэгъон баим ягуапэу еплъыгъэх.

Iэнэ хъураер зэхэгущыIэ-зэ­кIэдэIукI шапхъэм тетэу кIуагъэ, ащ хэлэжьагъэхэм тапэкIэ шIэгъэн фэе IофымкIэ резолюцие аштагъ.

Мамырыкъо Нуриет.