Мурэтэ Чэпай мэкъуогъум и 12-м 1939-рэ илъэсым Кощхьэблэ районымкIэ къуаджэу Блащэпсынэ къыщыхъугъ.

Къоджэ гурыт еджапIэр къы­зеухым, колхозым щылэжьагъ. 1962-рэ илъэсым театральнэ искусствэмкIэ Къэралыгъо институтэу А. В. Луначарскэм ыцIэ зыхьырэр (ГИТИС-р) дэгъу дэдэкIэ, 1969-рэ илъэсым Адыгэ къэралыгъо кIэлэегъэджэ институтыр заочнэу къыухы­гъэх.

1963 — 1966-рэ илъэсхэм Адыгэ хэкум лъэпкъ творчествэмкIэ и Унэ иметодистэу, хэку гъэзетэу «Социалистическэ Адыгеим» илитературнэ Iофы­шIэу лэжьагъэ. 1989-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу Адыгэ хэку исполкомым культурэмкIэ игъэ­IорышIапIэ итхьаматэ игуадзэу, 1992 — 1999-рэ илъэсхэм АР-м культурэмкIэ иминистрэ иапэрэ гуадзэу Iоф ышIагъ.

Москва дэт театральнэ институтыр къызиухыгъэм щегъэ­жьагъэу, тыдэ Iоф щишIагъэми, театрэм исценэ зыкIи IэкIыб ышIыгъэп, лIэшIэгъуныкъом сценэм щылэжьагъ. Ащ фэдиз уахътэм Мурэтэ Чэпае адыгэ, урыс ыкIи IэкIыб къэрал драматургием къыхэхыгъэ произведениехэм яобраз пшIы пчъа­гъэхэм ярольхэр къышIыгъэх. Театральнэ искусствэм гъэхъа­гъэу щыриIэхэм апае Мурэтэ Чэпае щытхъуцIэ инхэу «Урысые Федерацием изаслуженнэ артист», «Къэбэртэе-Бэлъкъар Республикэм изаслуженнэ артист», «Адыгэ Республикэм инароднэ артист» зыфиIохэрэр къыфагъэшъошагъэх.

Ау Чэпае артист къодыягъэп, ар усэкIо-тхэкIуагъ, мэкъэ гохь дахэ зиIэ орэдыIуагъ. Ащ драмэхэу «Батыр», «Шъузабэхэр», «ЦIыфыгъэм ыкIуачI», «Ным игумэкI», комедиехэу «ШIулъэгъур мэшIошху», «IэнатIэм игъэрхэр», «Ер къызэрыкIырэр кIэнкIэ зан» зыфиIохэрэр ытхыгъэх, ахэр театрэхэм ащагъэ­уцугъэх.

2004-рэ илъэсым Мурэтэ Чэпае идрамэхэр зэхэугъоягъэ­хэу зыдэт тхылъэу «Шъузабэхэр», мы илъэс дэдэм «Iэ­натIэм игъэрхэр», ящэнэрэ тхылъэу драматургическэ произведениехэр зыдэтхэу «ЦIыфыгъэм ыкIуачI» зыфиIорэр 2009-м ыкIи аужырэ тхылъэу «СищыIэныгъ – сидунай» зыцIэр 2014-рэ илъэсым къыдэкIыгъэх.

ГукъэкIыжь тхылъ

«СищыIэныгъ — сидунай» зыфиIорэм джары ежь тхакIор зэреджагъэр, тхылъыр зэрэщытэу Чэпае ищыIэныгъэ гъогу гъэшIэгъон къызыщиIотыкIыгъ. НэкIубгъо 515-рэ хъурэ тхылъыр янэ-ятэхэр псэогъу зэрэзэфэхъугъэхэм, янэжъ- ятэжъхэм ящыIэкIагъэр кIэкIэу ыкIи яунагъо зыфэдагъэр, ежьыр сабый закъоу Тхьэм къызэраритыгъагъэр, янэ ицIыфышIугъагъэр, ятэ илэжьэкIа­гъэр, зэгурыIохэу зэрэпсэущтыгъэхэр, ежь цIэу «Чэпай», къы­зыхъугъэ 1939-рэ илъэсым тефэу кинофильмэу агъэуцугъа­гъэм хэт лIыхъужъ шъхьаIэу Чэпай фэдэ хъумэ шIоигъоу, ятэшыпхъу Iушым ипшъэшъэ зищэгъоу Саудэт къызэрэфиусыгъэр ыкIи цIыф цIэрыIо дэгъу хъунэу къызэрэфэлъэIогъагъэр ренэу щымыгъупшэу IашIу-IашIоу ыгу къыщыдэоежьыщтыгъ. Ары, Чэпай адыгэ унэгъо гупсэф щапIугъ, янэ-ятэхэри цIыф зэфэ лэжьэкIуагъэх, ау зэожъ жъалымыр къежьи, адыгэ хъулъфыгъабэм афэдэу ятэу Исмахьили ащ кIуагъэ, ащ дэжьым илъэс зытIущ имыкъу Чэпай ыныбжьыгъэр, ауми, янэ ихьатыркIэ, бэ исабыигъо щыщэу ыгу риубытагъэр.

Мы гукъэкIыжь тхылъым зэ­фэдэкIэ авторым ыгучIэ макъэ щызэхэошIэ, исабыигъоу тыр зыхэмытыгъэри, икIэлэгъуи, иныбжьыкIэгъуи, къызэрищагъи, унэгъуакIэр зэрэщыIагъэри, ныр зыпишIын щымыIэу еIэфэкIэ лъэшэу зэрэфэзэфагъэри, дунэешхоу къешIэкIыгъэм инэфыпсэу къызэрэщыхъущтыгъэр «СищыIэныгъ — сидунай» зыфиIорэм узIэпищэу тхакIом къыщыригъэлъэгъукIыгъ. Ным фэгъэхьыгъэ гущыIэ дэхэбэ зэрыблэу ыгъэфедагъэхэр нэшIошIыгъэ горэ хэмылъэу, быным якIэлэ закъоу Чэпай ным ишIулъэгъу зэрэзыIуищагъэр, янэ паемэ псэемыблэжьэу зэрэщытыгъэр тхыгъэ пычыгъо зэфэшъхьафыбэмкIэ къыриIотыкIыгъ. Чэпай янэ зы адыгэ бзылъфыгъэ Iушэу, чан дэдэу, Iоф­шIэ­кIошхоу, унагъор зыгъэунэу, дэрмэн изылъхьэ­хэ­рэм зэращыщыгъэр щысэхэмкIэ нэм къыкIигъэуцоныр фызэшIокIыгъ. Ныр зеухыми, ащ фы­риIэ гу­кIэгъу-лы­узыр, шIу­лъэгъу фабэр, IэшIур зыкIи кIосагъэхэп, янэ шъыпкъэгъэ иныр, цIыфыгъэр зынапэу зэрэ­щыты­гъэр мы тхылъ пычыгъом къеушы­хьаты:

«Бэмэ къаIотэжьы, 1941-рэ илъэсым осыр бгым къэсэу къызэресыгъагъэр, амылъэгъугъэу кIымэфэ чъыIэ дэдэ къызэришIыгъагъэр. Ау сянэ чъыIи оси зэхимышIэу ишъхьэгъуси тичылэ щыщхэри заом фагъэ­хьазырхэу Мыекъуапэ зэрэщыIэхэр къэбаркIэ зызэхехым, шхын хьазырэу унэм илъыр матэм реугъуаешъ, сэ ыкIыб, цыхьанмэ зэрашIырэм фэдэу, сипхыхьагъэу, тикъоджэгъухэм ахэтэу, тибжъапэ дэкIуаешъ, губгъо гъогукIэ осыр кIоцIыритхъузэ, лъэсэу, заом Iухьащт ишъхьэгъусэ дэжь Мыекъуапэ къэкIо.

Сянэ фитыныгъэ къыраты сыхьатитIо сятэ кIэрысынэу. Нэфшъагъу. Сытхъэжьэу сянэ ыбгъэ сычIэлъэу сэчъые. Сянэ къэгумэкIы: «Къэзгъэущына?» — «Хьау, — еIо сятэ, — къэмыгъэущ, гъэчъый. Сыда къыс­фэпхьыгъэр?» Сянэ гуIэзэ ма­- тэр къызэIуехы: «Адыгэ къуай, тхъужъожьыгъэ банк». Сятэ ыгу къэкIыгъэр къэшIэгъуаеу мэIабэ, банкашъхьэм телъыгъэ тхы­лъыпIэ тхьапэр зэрэшIопхыкIыгъэ Iуданэр къетIатэшъ, тхылъы­пIэр къытырехы. СIэ джабгъу ештэшъ, тхъу щтыгъэм тырелъхьэ, сIэхъомбитфымэ ялъэуж тхъум къытыренэ. … ИкIэлэ закъо ыIэхъомбитф ялъэуж шъо­еплъэу зыдештэшъ, аужырэ гущыIэхэр, аужырэ илъэIу сянэ къыреIожьы: «СыолъэIу, егъадж, тэ тфэдэу нэшъоу къэмыгъан!» Илъэс пчъагъэ тешIэнышъ, а гущыIэхэр «Ным игумэкI» шъхьэу зыфэсшIыгъэ драмэм къыщыстхыжьыщтых» (н. 9 — 10-р).

ЗэкIэ Мурэтэ Чэпай ышъхьэ къырыкIуагъэр, илъэс 17-у чылэм зэрэдэсыгъэр, янэ гупсэрэ ежьыррэ язэдэIужь-зэдеIэжь, илъэс еджэгъухэр, IофшIэныр апэу зэрэригъэжьагъэр, икIэлэгъу-ныбжьыкIэгъу, къэщэныр, нысащэр, ежь иунэгъожъые зэрэзэтеуцуагъэр, ным сыди­гъуи Чэпай ищыIэныгъэ чIыпIэ зэрэщыриIагъэр, еIэфэкIэ зэрэнасыпышIо дэдагъэр, ар зеухым гукъэкIыжь-гужьдэкIыгъоу епхыгъэр зэкIэ къызэрэфэнагъэр, цIыф гъэшIэгъоныбэу щыIэныгъэм зыщыIукIагъэхэр, къэлэ­шхоу зыщеджагъэр, илэгъу- ныбджэгъухэр, еджэныр икIасэу зэрилъэпIагъэр, кIэлэегъэджэ дэгъухэр зэриIагъэхэр, хэгъэгоу зыдэщыIагъэхэр, икIасэу, игупсэ театрэм рольхэу къыщишIыгъэ­хэр нэгум къыкIигъэуцохэу тхы­лъыр бзэ къэбзэ дахэкIэ тхыгъэ. Зэ зебгъажьэкIэ, упэ­кIын умылъэкIэу уигъатхъэу уеджэ, мы «СищыIэныгъ — сидунай» зыфиIорэм лъэныкъуабэкIэ гъэзагъэу лъэтегъэуцошхо фэшIыгъэныр ифэшъошэ дэдэу сэ сшъхьэкIэ сэлъытэ, ушъый ыкIи гъэсэпэтхыдэу хэлъыр бэдэд.

Ежь тхылъым иавторэу Мурэтэ Чэпай Исмахьилэ ыкъом фэгъэхьыгъэу къыхэзгъэщымэ сшIоигъор зэрэцIыф гупсэф шIэгъуагъэр, артист цIэрыIоу, тхэкIо гъэшIэгъонэу къызэ­рэчIэкIыгъэр, джащ фэдэу, адыгэ радиоми иIофшIэн изарисовкэхэмкIэ, очеркхэмкIэ хэлажьэу зэрэхъупхъагъэр, жур­налист сэнэхьатри къыдэхъу­гъэу, зэчыибэкIэ Тхьэр къызэретэгъагъэр ары. Чэпае зыщымыIэжьыр илъэси 10 мэхъу, ау адыгэ щыIакIэм, Лъэпкъ театрэм ащ ыцIэ шIукIэ къахэнагъ. МэфэкI унэгъо зэхахьэхэм ыкIи мэфэкI концертхэм цIыфхэр къыкIэлъэIухэти «Мерэмыкъом иорэд» Мурэтэ Чэпай къырагъа­Iощтыгъ, лIым ымэкъэ гохьи, а мэфэ гушIуагъохэри сынэгу къыкIэуцожьых.

Мамырыкъо Нуриет. Сурэтхэр: Ч. Мурат иунагъо ихъар­зынэщ.