КъыткIэхъухьэрэ ныбжьыкIэхэм адыгабзэр зэрамышIэрэр, зэрэмы­гу­щыIэхэрэр лъэпкъым игумэкIыгъо шъхьаIэхэм ащыщ.

Къалэм щыпсэухэрэр хэгъэ­кIи, тикъуаджэхэми адыгабзэкIэ ащыгущыIэрэ сабыйхэр мафэ къэс нахь макIэ мэхъух. Мы гу­мэкIыгъор къызыщежьэрэр уна­гъор, тызыщыпсэурэ лъэхъа­ныр ары. Сабыим иакъыл къэ­кIонэу зыригъажьэкIэ, мультфильмэхэм рагъэплъынэу, агъэ­Iэсэным пае телефоныр ратэу рагъажьэ. ЫпэкIэ сабыим ытхьакIумэ иты­гъэр янэ-ятэхэм, янэжъ­-ятэжъ­хэм ягущыI, телевизорыр мафэм хамыгъанэуи хъущтыгъ. Щагум зэлэгъу кIэлэцIыкIухэр дэтхэу, зэрэгъэгущыIэхэу, зэрэгъэчэф­хэу джэгущтыгъэх. Джы тыдэ зыбгъэзагъэми, ини, цIыкIуи гаджетхэр аIыгъых. Ныдэлъфыбзэр мыкIодыжьыным, зыкъегъэIэтыжьыгъэным апае рес­пуб­ликэм макIэп щашIэрэр. ЗэшIуахырэ Iофыгъохэм тащигъэгъозагъ АР-м гъэсэныгъэмрэ шIэныгъэмрэкIэ и Министерствэ испециалист-экспертэу Мамый Мариет.

— Бзэр къэухъумэгъэным епхыгъэ Iофыгъоу республикэм щызэшIуахырэр бэ, ау ыпэрапшIэу нэбгырэ пэпчъ ыбзэ шIу ылъэгъун, зэрэадыгэм рыгушхон фае. Мы аужырэ илъэс­хэм федеральнэ гъэсэныгъэ шапхъэм къыдыхэлъытагъэу шIокI имыIэу кIэлэеджакIохэм ныдэлъфыбзэр зэрагъэшIэнэу щыт. Адыгэбзэ закъор арэп ащ хахьэрэр, сыд фэдэ ныдэлъфыбзи, урысыбзэри зэрахэтэу, къыхеубытэ. Адыгабзэм изэгъэ­шIэнкIэ, икъэухъумэнкIэ гъэ­хъэгъэшIухэр тшIыгъэу сэлъытэ, сыда пIомэ, адыгабзэр ны­дэлъфыбзэу зэгъэшIэгъэнымкIэ программэу щыIэр зэкIэ 2020-рэ илъэсым федеральнэ реест­рэм хагъэхьагъэх. АдыгабзэмкIи, адыгэ литературэмкIи а 1-рэ классым къыщегъэжьагъэу я 11-м нэсэу программэхэр щыIэх. Ахэм ялъытыгъэу тхылъхэм якъыдэгъэкIын Iоф дэтэшIэ, ар псынкIэп, сыда пIомэ, зы классым пае зы тхылъэп бгъэ­хьазырын фаер, комплекс псау мэхъу: тхылъыр, электроннэ тхы­лъыр, кIэлэегъаджэм пае методическэ IэпыIэгъур. Литературэр пштэмэ, мыщ джыри хрестоматиер къыхэхъо. УблэпIэ классхэм апае прописьхэр, Iоф зэрашIэрэ тетрадьхэр бгъэпсынхэ фае. Зы тхылъым ычIыпIэкIэ тхылъищ — тфы авторхэм атхы­нэу къекIы. КIуачIи, уахъти, ахъ­щи ащ пэIухьэрэр макIэп, — еIо Мамый Мариет.

2021-рэ илъэсым жъоныгъокIэ мазэм АР-м гъэсэныгъэмрэ шIэныгъэмрэкIэ и Министерствэ сэнэхьатхэм зыщахагъэхъорэ Адыгэ республикэ институтыр игъусэу «Фонд сохранения и изучения родных языков народов Российской Федерации» зыфиIорэ зэнэкъокъум хэлажьэхи, агъэхьазырыгъэ проектитIум текIоныгъэр къыдахыгъ. Проектым ишIуагъэкIэ а 1 — 4-рэ классхэм апае тхылъхэм ятхын пэ­Iуагъэхьанэу сомэ миллиони 4, я 5 — 9-рэ классхэмкIэ мил­лиони 4 къыратыгъ. Непэрэ ма­­фэм адыгабзэмкIэ тхылъхэр «Федеральный перечень учебников» зыфиIорэм хагъэхьа­гъэх.

Тхылъхэм ятхын дэлэжьагъэх Адыгэ къэралыгъо университетым, сэнэхьатхэм зыщахагъэ­хъорэ Адыгэ республикэ институтым, Адыгэ Гуманитар ушэтынхэмкIэ Адыгэ республикэ институтым яшIэныгъэлэжьхэр, АР-м гъэсэныгъэмрэ шIэныгъэм­рэкIэ и Министерствэ иIофы­шIэхэр ыкIи кIэлэегъэджэ пэ­рытхэр. Ахэм ащыщых шIэныгъэлэжьхэу Хьамырзэкъо Ну­риет, Унэрэкъо Рай, ХьакIэ­мызэ Мирэ, Анцокъо Сурэт, Апыщ Фатимэ, Блыпэшъэо Мирэ, КIэ­сэбэжъ Нэфсэт, Шэуджэн Тэмарэ, Шъхьэлэхъо Дарико, ЖакIэмыкъо Заримэ, Ахъмэт Джульетэ, Шъхьэлэхъо Сусанэ, Мурад ГощлъапIэ, ХъокIо Светэ, тигущыIэгъоу Мамый Мариет, кIэлэегъэджэ IэпэIасэхэу Шумэн Замирэ, Темзэкъо Маринэ, Мэ­рэтыкъо Тэмарэ.

— Джы пшъэрылъышхоу тиIэр адыгэ литературэмкIэ титхылъхэр федеральнэ спискэм хэдгъэхьанхэр ары, — еIо Мариет. — Джащ фэдэу гъэхъагъэу ти­Iэхэм ащыщ адыгабзэр зыщызэрагъэшIэщт Пилотнэ еджапIэхэр ыкIи кIэлэцIыкIу Iы­гъыпIэхэр тиIэ зэрэхъугъэхэр. 2020-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу хэушъхьафыкIыгъэу гурыт еджэпIиплIымэ адыгабзэр ны­дэлъфыбзэу ащызэрагъашIэ. Адыгэ республикэ гимназием, Мыекъопэ гурыт еджапIэхэу N 2-м, N 7-м ыкIи гимназиеу N 5-м пилотнэ еджэпIэ статус яIэ хъугъэ.

ЗэрагъэунэфыгъэмкIэ, 2022 — 2023-рэ илъэс еджэгъум республикэм ис кIэлэеджэкIо 29368-мэ адыгабзэ зэрагъашIэ. Ар еджакIохэм япроцент 48,5-рэ мэхъу. Нэбгырэ 18396-мэ адыга­бзэр яныдэлъфыбзэу зэрагъа­шIэ. Адыгабзэр языгъэхьырэ кIэлэегъаджэхэр нэбгырэ 278-рэ мэхъух.

КъэIогъэн фае 2016-рэ илъэ­сым къыщегъэжьагъэу я 9-рэ класс къэзыухыхэрэм адыгабзэр ушэтынэу къызэрэхахырэр. 2020 — 2021-рэ илъэсым пандемием ыпкъ къикIыкIэ ушэтынхэр атыгъэхэп. 2022-рэ илъэсым адыгабзэр нэбгыри 193-мэ къы­хахыгъ, 2019-рэ илъэсым егъэ­пшагъэмэ, нэбгырэ 20-кIэ ар нахьыб.

Адыгэ Республикэм и ЛIышъхьэ иунашъокIэ зэхащэгъэ бзэм икъэухъумэн ыкIи изэгъэшIэн фытегъэпсыхьэгъэ Проектнэ офисым ишIуагъэкIэ еджапIэ пэпчъ миллион зырыз афатIупщыгъ. А мылъкумкIэ компьютерхэр, принтерхэр, ноутбукхэр, проекторхэр, интерактивнэ дос­кэхэр, плазменнэ телевизорхэр зэрагъэгъотыгъэх, джащ фэдэу бзэм изэгъэшIэнкIэ шIогъэшхо къэзытырэ лингафоннэ кабинетхэр агъэпсыгъэх, кабинетхэм япчъэхэм урысыбзэкIэ ыкIи адыгабзэкIэ тхыгъэхэр апалъагъэх.

— КIэлэеджакIохэм бзэр нахь куоу, шъхьафитэу аIулъыныр, рыгущыIэнхэр ары пшъэрылъ шъхьаIэу зыфэдгъэуцужьырэр. КIэлэцIыкIу IыгъыпIэхэри Пилотнэ проектым хэдгъэхьагъэх, сыда пIомэ кIэлэцIыкIум бзэр нахьыжьэу Iуплъхьэ къэс на­хьышIу. 2020-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу республикэмкIэ кIэлэцIыкIу IыгъыпIэ пшIыкIутфы­мэ адыгабзэр нахь куоу ащызэрагъэшIэнэу дгъэнэфагъэ. Ахэр къалэу Мыекъуапэ, Адыгэ­къалэ, Кощхьэблэ, Красногвардейскэ, Теуцожь, Тэхъутэмы­къое ыкIи Шэуджэн районхэм адэтых. Сабыим кIэлэцIыкIу IыгъыпIэм къызэрэчIахьэу «шъуи­пчэдыжь шIу» зыфиIорэ гущыIэмкIэ къебгъэжьэнышъ, пчыхьэм нэс адыгабзэкIэ удэгущыIэн фае. Ны-тыхэри мы IофыгъомкIэ къыткъоуцохэу, якIэлэцIыкIухэм унэм адыга­бзэкIэ ащыдэгущыIэхэ зыхъукIэ гумэкIыгъор дэгъэзыжьыгъэ хъунэу сэлъытэ, — еIо ти­гущыIэгъу.

Адыгабзэмрэ адыгэ тхыбзэм­рэ я Мафэ ехъулIэу АР-м гъэсэныгъэмрэ шIэныгъэмрэкIэ и Министерствэ иунашъокIэ гъэсэныгъэм иучреждениехэм зэ­кIэми Iофтхьэбзэ зэфэ­шъхьаф­хэр ащызэхащэх. Гъэтхэ­пэ ма­зэм сочинениехэм, усэхэм ятхынкIэ зэнэкъокъухэр, дебат зэнэкъокъухэр (гущыIэ зэпеокIэ тызаджэрэр), нэмыкIхэри зэхащэх. КIэлэеджакIохэм интернетыр бэрэ зэрагъэфедэрэр къыдалъытэзэ адыгабзэмкIэ зэнэ­къокъухэр социальнэ хъытыухэм ащызэхащэх.

— ЯкIалэхэм абзэ зэрагъэшIэн зэрэфаер ны-тыхэм агурыдгъэIон фае. Адыгабзэм изэ­гъэшIэн республикэм и ЛIы­шъхьэу КъумпIыл Мурат, Адыге­им иминистрэхэм я Кабинет и Тхьаматэу КIэрэщэ Анзаур, АР-м гъэсэныгъэмрэ шIэныгъэм­рэкIэ и Министерствэ мэхьа­нэшхо раты. Ар анахь пшъэ­рылъышхоу тиIэхэм ащыщ, сыда пIомэ, лъэпкъым ылъапсэр ыбз. Амалэу щыIэмкIэ ащ тыдэлажьэ, — къыIуагъ кIэухым Мамый Мариет.

ДЕЛЭКЪО Анет.