Тарихъ шIэныгъэхэмкIэ докторэу Хъоткъо Самир имонографиеу «Адыги» зыфиIоу 2021-рэ илъэсым къыдэкIыгъэм имэхьанэ анахьэу къэзыIэтырэр адыгэхэм тарихъ гъогоу къакIугъэм, ижъ-ижъыжькIэ къыщегъэжьагъэу ахэм щыIэкIэ-псэукIэу яIагъэмрэ ятарихъ-культурэ кIэнрэ зыщызэхэфыгъэ тхылъхэу къыдэкIыгъэхэм къащаIэтырэ Iофы­гъо­хэр, еплъыкIэхэр зэрэщызэфихьысыжьыгъэхэм имызакъоу, узылъызыщэрэ гупшысэ куухэри зэрэщыпхырищыгъэхэр ары.

Лъэшэу тпэIудзыгъэ лъэхъэнэ чыжьэ­хэм зыщалъэIэсыгъэ, лъэныкъо пстэури къызыщызэдыригъэубытыгъэ IофшIагъэм дунэе системэм къырыкIуагъэм хэгъэщагъэу лъэпкъым итарихъ апэу щызэхэфыгъэ хъугъэ. Ижъ-ижъыжькIэ Кавказым тарихъ гъогоу къыкIугъэр КъокIыпIэ Благъэмрэ Анатолиемрэ яцивилизацие Хъоткъо Самир зэрэрипхыгъэр тэрэзэу сэлъытэ. Ижъ дэдэкIэ Европэм имэкъу­мэщ изытетыгъэр анатолийскэ лъэпкъхэр зыдэщыIэгъэ чIыпIэхэм ялъыты­гъагъ. Тиэрэ ыпэкIэ ямини V-рэ илъэсхэм Ана­толиемрэ Кавказымрэ арысхэр зэ­лъыIэсхэу зэрэхъугъагъэм тыщыгъуаз. Темыр Кавказымрэ Балканымрэ дунэе системэм игупчэ пэIудзыгъагъэх. Арэу зэрэщытзи, а темыр чIыпIэ Iудзыгъэр ары джэрзым пкъыгъохэр зэрэхашIыкIырэ шIыкIэр дунаим езыгъэшIагъэр. ГъучIым узэрэдэлэжьэщтымкIэ нахьыбэу къулаиныгъэ зиIагъэхэр карпато-балканскэ провинциекIэ зэджагъэхэмрэ мыекъопэ археологическэ культурэмрэ ары. «Мыекъопэ» лъэпкъхэр анатолийцэхэм къатекIыгъэ балкан лъэпкъхэр гъучIхэм узэрадэзекIощтымкIи, чIыгум илэжьынкIи КъокIыпIэ Европэм исхэмкIэ щысэтехыпIэу щытыгъэх. Сэ сишIошIкIэ, Хъоткъо Самир генетическэ, археологическэ, лингвистическэ IофшIагъэхэр дэгъоу зэфихьысыжьыгъэх ыкIи къызэхифыгъэх.

КъохьэпIэ Кавказым исхэр адыгэхэр, убыххэр, абхъазхэр къызытекIыгъэ лъэпкъ­хэмкIэ гощыгъэ зыхъугъэхэр ­гъучI лIэшIэгъум зыщытехьэщтыгъэхэ лъэхъа­ныр ары. А. С. Касьян илингвистическэ IофшIагъэ зэрэщыхигъэунэфыкIыгъэмкIэ, тиэрэ ыпэкIэ я VII-рэ лIэшIэгъур ары арэущтэу зыхъугъагъэр.

МыотIхэр къызытекIыгъэм изэхэфын­кIэ Хъоткъо Самир амал дэгъу къыгъоты­гъэу, чыжьэу зэкIэкIожьзэ, дунэе систе­мэм рипхызэ, ар къызэхифыгъэу сэлъы­тэ. ЦIыфышъхьэмкIи, дзэмкIи, политикэмкIи ахэм хэхъоныгъэу ашIыгъэр нахьыбэмкIэ зэпхыгъагъэр эллинхэм яцивилизацие ифэмэ-бжьымэшхо къызэратырихьагъэр ары. Пантикапейрэ Боспор пщыгъомрэ загъэпсыхэм мыотIхэм лэ­жьыгъэр нахьыбэу къахьыжь хъугъагъэ, Пшызэрэ Тенэрэ азыфагу илъ шъолъырым итIысхьэхэ зэрашIоигъуагъэми ар фэIорышIагъ. 1266 — 1475-рэ илъэсхэми адыгэхэм лэжьыгъэ бэгъуагъэ къызэрахьыжьыщтыгъэр ыкIи IэкIыб къэралыгъохэм зэраIэкIагъахьэщтыгъэр литературэ зэфэшъхьафхэм нафэ къытфашIы. Темыр Италиер зигупчэ дунэе системэм зэрэхэхьагъэхэм адыгэ мэкъумэщышIэ­хэм яшъхьафитыныгъэ лъэшэу къыкIыригъэчыщтыгъ.

Зэфэхьысыжьхэр сшIызэ, адыгэхэм ятарихърэ дунэе экономикэ системэм игупчэ итыгъэ хэгъэгухэм фыщытыкIэу ахэм къафыряIагъэмрэ Хъоткъо Самир итхылъ пытэу зэрэщызэпхыгъэхэр къы­хэзгъэщынэу сыфай. Тхылъым шIуагъэу пылъым изы Iахь ныIэп сэ непэ сызы­лъыIэсыгъэр. Тистудентхэри, кIэлэегъа­джэхэри, Кавказым итарихъ изэгъэшIэн пылъхэри ашIогъэшIэгъонэу ащ зэреджэщтхэм щэч хэлъэп.

ПэкIэшхо Нурбый. Тарихъ шIэныгъэхэмкIэ доктор, про­фессор.