ТекIоныгъэм и Мафэу жъоныгъуа­кIэм и 9-м илъэс къэс хагъэунэфыкIырэм лIыхъужъхэр, заом хэкIодагъэхэр агу къыщагъэкIыжьых. Ахэм ащыщых пар­тизанхэри. Бзылъфыгъищэу непэ нэIуасэ шъузыфэтшIыщтхэр Хэгъэгу зэошхом илъэхъан лIыхъужъныгъэ зезыхьэ­гъэ партизанхэм ащыщых.

Фашистхэм зафигъэцIыкIугъэп

Апэрэ адыгэ бзылъфыгъэу Адыгеим нотариусэу иIа­гъэр Къоджэ Хьалимэт Исхьакъ ыпхъур арыгъэ.

Совет хабзэу къыдахыгъэм цIыф еджагъэхэр ищыкIэгъагъэх. Хьалимэт Ермэлхьаблэ — юридическэ техникумыр, нэужым Краснодар дэт мэкъумэщ институтым июридическэ факультет къыухыгъэх, шIэныгъэ дэгъу зэригъэгъо­тыгъэу къыгъэзэжьыгъагъ.

Охътабэ тырамыгъашIэу Хьалимэт Мыекъуапэ дэт нотариальнэ конторэм ипащэу агъэнэфагъ. Бзылъфыгъэ Iушым игъэшIэ гъогоу зытемыкIыщтыр къыхи­хыгъ. Хэти фэдэу унагъуи, сабыи, ныб­джэгъуи иIэнхэу фэягъ, ау игухэлъышIоу къыздырихьакIыхэрэр Хэгъэгу зэошхоу къежьагъэм зэпиутыгъэх.

Апэрэхэм ащыщэу

1942-рэ илъэсым пыим Мыекъуапэ ыштэгъагъ. Мэфи 172-у ар къалэм зыщыхъушIагъэм къэлэдэсхэм хьазабэу къафихьыгъэр мыухыжь.

Хьалимэт коммунистхэм ясатырэ хэхьэгъахэу щытыгъ. Зихэгъэгу шIу зылъэгъурэ пшъашъэм нэмыцхэр къызэрэттебанэхэу Мыекъуапэ подпольнэ комитетэу щызэхащагъэм ишIуагъэ ри­гъэкIынэу тыриубытэгъагъ. Джарэущтэу пыим пэуцужьхэрэм ахэхьагъ.

А комитетым хэтыгъэхэм лIыгъэу зэрахьагъэр къыбгурыIоным фэшI къалэм щыхъущтыгъэ-щышIэщтыгъэхэр унэгу къыкIэбгъэуцонхэ фае. Гитлер Мыекъо­пэ чIыдагъэр къызIэкIигъэхьаным фэшI вермахт ихэшыпыкIыгъэ уIэшыгъэ дзэхэр Урысыем икъыблэ шъолъыр къырищэщтыгъэх. Нэмыцхэм Мыекъуапэ уцупIэкIэ агъэфедэщтыгъ, ТIуапсэ аштэным щыгугъхэзэ танкхэри, дзэхэри къыдащэщтыгъэх ыкIи дащыжьыщтыгъэх. Къалэр вермахт мэхьэнэ ин зэритырэ команднэ пункт хъугъагъэ. Ахэм ар къадэмы­хъуным пае пыим иунашъохэр зыфэдэхэр шъыпкъагъэ хэлъэу советскэ дзэпащэхэм аIэкIагъэхьанхэ фэягъ. Ар зипшъэрылъ шъхьаIэу зыфэхъугъагъэр подпольем ишъэфзехьэхэмрэ партизанхэмрэ. Ахэм Къоджэ Хьалимэти ахэтыгъ.

Нэмыцхэм зыкъямыгъашIэу ыкIи ямыгъэлъэгъоу Iоф пшIэныр къиныгъ. Къалэр заштагъэм къыщегъэжьагъэу фашистхэм яжъалымыгъэ мафэ къэс къагъэлъагъощтыгъ. Лажьэ зимыIэ къэлэдэсхэр дащыхэти, агъэтIысыщтыгъэх, хьазаб арагъэлъэгъущтыгъ, аукIыщты­гъэх. Нэмыцхэр Мыекъуапэ дэсыфэхэ нэбгырэ 4000-м ехъу аукIыгъ, ахэм янахьыбэр сабыих, бзылъфыгъэх, нэжъ-Iужъых.

Джащ фэдэ жъалымыгъэм пэуцужьызэ Мыекъопэ подпольем Iоф ышIэ­щтыгъ. Фашистхэм къаугупшысыгъагъ подпольщикхэр зыгъэпщынэщтхэ структурэ. Ащ полицайхэу пыим гохьагъэхэр ары хэтыгъэхэр. Нэбгыришъэ пэпчъ зы полицай алъыплъэщтыгъ. Ащ фэшъхьафэу полицием агентурэ шъэф иIагъ. Пыим гохьэгъэ къэлэдэсхэу ащ хэтхэм пар­тизанхэм, коммунистхэм, зэолIхэм, НКВД-м иIофышIэхэм, IэнатIэхэм аIутыгъэхэм якъэбарэу ашIэхэрэр нэмыц­хэм анагъэсыщтыгъэх. Ащыщэу къагъотыхэрэр зыукIыщтхэ укIэкIо куп нэбгырэ 20 хэтэу яIагъ.

Джащ фэдэ охътэ къиным узщыпсэу­щтыгъэ къалэм чэщи, мафи зыщыбгъэбылъыныр къиныгъэ. Къалэр иныгъэп, цIыфхэр нахьыбэмкIэ зэрэшIэщтыгъэх, къэмышIахэу къыоплъэкIонхи алъэкIыщтыгъ. Анахьэу уподпольщикыгъэмэ, бзэгу уахьыныр лъэшэу щынэгъуагъ.

Сыд икъиныгъэми, комитетым хэтхэм япчъагъэ къыхахъощтыгъ, шъэфэу гъэзетхэр, листовкэхэр къыдагъэкIыщты­гъэх. ЦIыфхэм пыим иIофхэр зытетхэр тидзэхэм аIэкIагъахьэщтыгъ.

Бзэгу зыхьыгъэр къэнагъ

Хьалимэт зышIэщтыгъэ цIыфэу пыим гохьагъэхэм ащыщ ар къымылъэгъу­гъагъэемэ, нэмыцхэм аIэкIафэщтыгъэп. Бзылъфыгъэм нэмыкIэу къэлэ сымэджэщым Iоф щызышIэщтыгъэ врачхэр, ­къэлэ исполкомым псауныгъэр къэухъумэгъэнымкIэ иотдел ипащэ, фэшъхьафхэри нэмыцхэм аубытыгъагъэх. Хьалимэт гестапэм ичIыунэ чIадзэгъагъ.

Нэмыц хьэкIэ-къуакIэхэм аIэкIафэхэрэм къарыкIорэр ащ дэгъоу ышIэщтыгъ. Бзылъфыгъэм хьазаб рагъэлъэгъоу чIыунэм чIагъэсыгъ. Подпольщикхэу зыхэтхэм ацIэхэр къафиIуагъэп, Iофэу зыпылъхэри аригъэшIагъэп. Бэлахь телъыгъэми, ышъхьэ Iэтыгъэу, зыфэкIодырэр ышIэзэ ар фашистхэм аукIыгъ.

Партизан отрядым хэтыгъэ пионерэу Женя Поповри Хьалимэти зы мафэм аукIыгъэх. Нэужым Мыекъуапэ игурыт еджапIэу N 8-м, Жене зыщеджэщты­гъэм, ащ ыцIэ фаусыгъагъ. Хьалимэт шъхьэкIэфагъэ фашIызэ Мые­къуапэ имемориал шъхьаIэ щагъэтIылъыжьыгъ. Ащ ыпсэ хэгъэгум зэрэфи­тыгъэр къэлэдэсхэм лIыгъэшхоу алъытагъ.

Непэ мамырэу тэпсэу. МэфэкIхэри хэтэгъэунэфыкIых. Ащ фэдэ щыIакIэр къытфэзыухъумагъэхэм, зэуапIэм Iумытхэми, ащ ыкIыб щыIэхэу лIыгъэ зезыхьагъэхэм апсэ зэратыгъэр лIыхъужъны­гъэкIэ афэплъэгъунэу щыт. Къоджэ Хьа­лимэти ахэм ащыщ.

Партизанкэу «Наташа»

Зэо лъэхъаным Мыекъуапэ щызэхащэгъэгъэ партизан отрядэу «ЛъышIэжь» зыфиIорэм хэтыгъэ разведчицэ цIэрыIоу Наталья Служава зэреджэщтыгъэхэр «Наташа». ЛIыгъэу зэрихьагъэм пае бзылъфыгъэу от­рядым хэтыгъэхэм ащыщэу а зыр ары орденэу «Сол­датская слава» зыфиIорэр къызэратыгъэр.

Хэтыгъа Наталье?

Нэмыцхэр Адыгеим къихьэхи Мые­къуапэ заубытым, тизэолIхэм ящыкIэгъэ къэбархэр ренэу ыкIи шъэфэу анигъэсыщтыгъ. Пыир зыдэс къалэм къакIоти, зэраубытын алъэкIыщтыр ышIэзэ, подполковникхэм заIуигъакIэщтыгъ, нэмыц­хэм аушъэфырэ къэбархэр партизанхэм анигъэсыщтыгъ. Чэщи мафи ымыIоу полицайхэмрэ гестапэм иагентхэмрэ зыдизыгъэ къалэм къыщикIухьэщтыгъ. Закъыхимыгъэщэу, инэIосэ цIыфхэми защидзыезэ, зишIуагъэ къэкIощт къэбар­хэр къыугъоищтыгъэх. Мафэ горэм Наталье унэшъо пытэ къыфашIи, къалэм къатIупщыгъ. Фашист­хэм якъухьэлъатэхэр зыдэщыIэ аэродро­мым десантэу къыщыратIупщэхыгъагъэм самолет 23-рэ щагъэстыгъ. БгъуитIумкIи цIыфыбэ хэкIодагъ.

Псаоу къэнагъэхэм акIышъохэр зэхэ­стыхьагъэхэу, пыим зышIуагъэбылъызэ, партизан отрядэу мэзым хэсым къекIо­лIэгъагъэх. Ахэм зэряIэзэнхэ уци, бинти отрядым иIагъэп. МашIом зэхистыхьагъэхэм афашIэн алъэкIыщтыгъэ закъор пыим къызIэкIигъэхьэгъэ къалэм шъэфэу кIонхэшъ, ящыкIэгъэ Iэзэгъу уцхэр къа­фахьынхэр ары.

Партизанхэр зэхэгущыIэжьхи, а пшъэ­рылъ къиныр разведчикэу Наталье ыгъэ­цэкIэнэу зэдаштагъ. Разведчицэу Наталья Служава къызэкIэкIуагъэп. Мые­къуапэ нэмыцхэр бэу зэрэдэтхэр ышIэзэ, шъэфэу, подпольщикхэм заIуигъэ­кIагъ, Iофыр зытетыр, морякхэм уIэ­гъэ-стыгъэхэр зэрателъхэр агуригъаIуи, Iэзэгъу уцхэмрэ нэмыкI медикаментэу ящыкIэгъэщтхэмрэ къафихьыгъагъэх. Морякхэр загъэхъужьхэм, зыдэщыIэ хы ШIуцIэм атIупщыжьыгъагъэх.

Хэгъэгу зэошхор заухым, купэу «Лъы­хъуакIор» зэхащи, Мыекъопэ аэродромым къыщетIысэхыгъэгъэ десантникхэу псаоу къэнагъэхэр зэкIэ къагъотыжьыгъагъэх. Пстэуми ягуапэу Наталье ­игу­­гъу къашIыщтыгъ, сэлам рахыжьынэу къы­кIэ­лъэIущтыгъэх. Ахэр опсэуфэхэкIэ партизанкэу «Наташэ» ащыгъупшагъэп.

Афэдгъэгъущтэп

Кононенкэ Евдокие Василий ыпхъур станицэу Барсуки (Ставрополь край) дэт унэу ибэхэр зыщаIыгъыщтыгъэхэм щапIугъ. Ыныбжь илъэс 16-м зынэсым трактористэу Iоф­шIэныр ригъэжьэгъагъ. Ащыгъум сыдым ригъэшIэния заор къежьэщтыми, ежьыр партизанхэм ахэхьащтыми…

— Мафэ горэм М. И. Калининыр псэо­лъэшIхэм къахэхьэгъагъ. Социалистическэ зэнэкъокъум чанэу хэлэжьэрэ IофышIэхэм ацIэхэр тиинженер къыригъэтхи, ахэр къыхащыхэзэ, аIапэхэр къыубытыгъагъэх, тиIофшIакIэ къыщытхъугъагъ, къытфэрэ­загъ. А пэрытхэм сэри сахэтыгъ, — бэрэ ыгу къэкIыжьыщтыгъ Евдокие.

Ишъхьэгъусэ кIыгъоу Налщык Iоф щи­шIагъ, комбинатым икомсомольскэ организацие ипэщагъ, госпиталым къащэрэ зэолI фыкъуагъэхэм ишIуагъэ аригъэкIыщтыгъ. Изакъоу лъы литрэ 20 фэдиз ахэм афитыгъ. Зоя Космодемьянскэр нэмыцхэм зэраукIыгъэр зызэхехым партизанхэм аха­хьи, Къэрэщэе къушъхьэхэм якIугъагъэх.

Партизан купым хэтыгъэхэр, ипэщагъэ­хэр сыдигъуи щыгъупшагъэхэп. «Товарищ Оскановыр тикомандирыгъ, Соколовыр ащ игодзагъ, Галич — политрукыгъ, отделени­ем икомандирыгъэр Иван Гридин. Партизанхэу Наташа Василенкэр, П. Головко, К. Евтушенкэр, Н. Шагановыр, нэмкIхэри тшыхэм афэдгъадэщтыгъэх. Ахэр дэгъоу къэсэшIэжьых. Тызэфэсакъыжьыщтыгъ, зыщищыкIагъэм зыч-зыпчэгъоу тызэкъоуцощтыгъ», — ыIощтыгъ Е. Кононенкэм.

Партизан купхэм зэкIэм япэщагъэр Ставрополь краим иапэрэ секретарыгъэу М. А. Сусловыр ары. Нэужым ащ илъэсыбэрэ КПСС-м и Гупчэ Комитет исекретарэу Iоф ышIагъ. «Къин дэдагъ, ау тыкъызэкIэкIуагъэп. Нэужым типащэ пытагъэрэ лIыгъэрэ къы­зэрэтхэфагъэм пае шIукIэ зигугъу къышIыгъэхэм сэри сахэтыгъ», — рыгушхоу къыIожьыщтыгъ резведчицэм.

Командирэу К. Евтушенкэр япащэу разведкэм кIохи, пшъэрылъэу яIагъэр агъэцэкIагъэу къагъэзэжьыгъэу фашистхэм якъэбар шъэфхэмрэ Европэм зэрэщызэуа­гъэхэр зытетхэгъэ кинопленкэмрэ зэрылъ бронемашинэр къатырахыгъагъ. Ау къэ­кIожьыхэзэ, ошIэ-дэмышIэу нэмыц патрулым пэIууагъэх, зэоныр рагъэжьагъ. Ахэм ахэтыгъ нэмыц кинооператорэу Белоруссием, Украинэм, Европэм, нэужым Кавказым заор зэращыкIорэр тезыхыгъэр, ар гъэрэу аштагъ.

Е. Кононенкэр партизанхэм афэпщэрыхьэщтыгъ, афэгыкIэщтыгъ, ащ дакIоу разведкэм кIощтыгъ. Бжыхьэм М. А. Сусловым иунашъокIэ партизанхэм яштаб Дзэ Плъыжьым хагъэхьажьынэу рахъухьэгъагъ. Мэфэ заулэрэ къушъхьэм хэтхэу кIуагъэх. Жьым зэхикIыкIэгъэ мэзыр зэпачынэу щытыгъ. «Осышхо телъыгъ, мэфэ реным зы километрэ нахь тфэкIугъэп. Къушъхьэ шыгум тызынэсым ос хъотэу зэрихьэрэм уигъаплъэщтыгъэп, чъыIэм нахь зыкъигъэпытэщтыгъ, къэушIункIыгъ. Осышхом машэхэр фэтшIыхи, зычIэтыу­хъумагъ. Пчэдыжьым чъыIэр афэмыщэчэу нэбгырэ 12 щтыгъэхэу къэдгъотыжьыгъагъ. Зыныбжь хэкIотагъэхэр нахьыбагъ», — къыIотэжьыщтыгъ Евдокие.

ЗэралъэкIэу ыкIи гузэжъогъукIэ ахэр агъэ­тIылъыжьхи, Лэбэ псыхъо кIэим фагъэ­зэгъагъ. ЗыIэхэр, зылъакъохэр пыщтыкIыгъэхэр ахэтыгъэх, партизанкэу Наташа Василенкэм ыIитIу рихьыхын ылъэкIыщтыгъэп, арэущтэу къушъхьэм къызэремыхышъу­щтыр гъэнэфэгъагъ. ПсэупIэу Курджиновэр къапэблэгъагъ, иIахьыл бзылъфыгъэу ащ щыпсэурэм дэжь ыIэхэр охъужьыфэкIэ щыIэнэу ар командирым ытIупщыгъагъ. Щагум дэмыхьэзэ полицай-къумалым къы­лъэгъуи, партизанкэр зыдэщыIэр нэмыцхэм ариIогъагъ. Наташэ хьазабэу рагъэщэчыгъэр гъунэнчъ. Сыд зырашIи, игъусэхэр зыдэщыIэхэр къафиIуагъэп. ЗэхэукIагъэу, ылъакъо темытыжьышъоу, «сэ сыпартизанк» зытетхэгъэ пхъэмбгъужъыер ыпшъэ илъэу, машинэм къыралъэшъуи пылъапIэм зыращалIэм, нэжъ-Iужъхэу ыкIи бзылъфыгъэхэу къырафылIагъэхэм къариIожьы­гъагъ: «ТехэкIо-хъункIакIохэм шъуапэуцужь.

ШIэ­хэу тидзэхэр къэсыщтых! ЗэкIэри пышъу­лъэнхэ шъулъэкIыщтэп». Евдокие зыхэтыгъэ партизан купыр пчы­хьэм Лабэ изэпырыкIыпIэ нэсыгъагъ. Къушъхьэм чы къорэгъ кIыхьэхэр къыщагъэхьазырыгъэхэу зыдаIыгъыгъэх. Псы­хъом зэпырыкIыхэзэ, партизанхэм ащыщ псым зэрэрихьыжьагъэр Евдокие къылъэгъугъ, псынкIэу псым зыхидзи, къыубытыжьыгъ, нэпкъым тетхэр къыдеIэхэзэ къыдащэе­жьыгъ.

— Псым къыхэсхыжьыгъэр зыщыщыр сшIэщтыгъэп ыкIи сыкIэупчIагъэп, ар тикомиссарэу И. П. Храмковыр арэу къы­чIэкIыгъагъ. Ар гуузым ыгъэгумэкIыщтыгъ, псы чъыIэм хэтэу ыIэхэми ылъакъохэми фэщ къахахьи, бэщыр къытIупщыгъ. Нэмыцхэм тыкъалъэгъуи, къызытлъежьэхэми ар къы­щытынагъэп. Сэри сищыгъынхэр зэблэс­хъунэу уахътэ щыIагъэп. Типартизан куп щыщэу псаоу къэнэжьыгъагъэр нэбгыри 9, ятIонэрэ купыр къыткIэхьажьынэу щытыгъ, ау тхьамафэрэ тяжи, ащыщ гори къызэмылъагъом тигъогу тытехьажьыгъагъ, — къыIотэжьыщтыгъ бзылъфыгъэм.

«Нэмыцхэм яхьэкIэ-къокIагъэ егъашIэм тщыгъупшэщтэп, тихэгъэгу ыкIи ащ щы­псэурэ цIыфхэм къазэрадэзекIуагъэхэр афэдгъэгъущтэп» — ыIощтыгъ Евдокие. Иван Бормотов.

Иван Бормотов.