ЩыIэныгъэр икIасэу къырэкIо

Шъхьаплъэкъо Къэсэй къуаджэу Пчыхьа­лIыкъуае жъоныгъуакIэм и 10-м, 1938-рэ илъэсым къыщыхъугъ, унэгъо зэгурыIо ежьыр ыкIи ышыпхъуиплI щапIугъэх.

Хэгъэгу зэошхом ятэ щыфэ­хыгъ, исабыигъо-кIэлэцIыкIугъо зэо илъэсхэм ыкIи зэоуж зэ­тегъэ­псыхьажьыгъо уахътэм атефагъ. Заор заухыгъэм ­илъэс 30 тешIэжьыгъэу Къэсэйрэ ышыпхъурэ къош къэхалъэу Украинэм ит псэупIэу Буряки дэтым ятэ икъэ къыщагъотыгъ ыкIи ащ щыIагъэх.

1957-рэ илъэсым Лъэпкъ театрэм ия II-рэ студие къэзыухыгъэхэм ар ащыщ. Драматургэу, ГИТИС-р 1941-рэ илъэсым къэзыухыгъэу, фронтовикэу, иIахьыл дэдэу Шъхьаплъэкъо Хьис ары Къэсэй къэлэшхом дэт еджэпIэшхом чIэхьаным тезыгъэгушIухьагъэр. А уахътэм Къэсэй филологиемкIэ факультетым ипчыхьэ еджапIэ щеджэщтыгъ ыкIи хэку гъэзетым Iоф щишIэщтыгъ. Ежь фэдэ кIэлэ­-пшъашъэхэу актер хъумэ зы­шIоигъохэм ахэтэу Шъхьаплъэ­къо Къэсэй театроведческэ факультетыр къыухыгъ.

Сэнэхьатэу кIалэм къыхи­хыщтымкIэ къыдеIэгъэ Хьисэ хэукъуагъэп. Къэсэй ГИТИС-м дэгъоу щеджагъ, театрэхэм ачIа­хьэщтыгъ, ащыIэщтыгъ, ымы­шIэрэр зэригъашIэщтыгъ, аузэ сэнэхьатым зыфигъасэщтыгъ, Москва а уахътэм культурнэ жьэу дэтыгъэр («оттепелым» иуахътэ) зыIуищагъ.

Мыекъуапэ къызегъэзэжьым, Къэсэй театрэм бэрэ Iоф щи­шIагъэп. Ар лъэпкъ журналистикэм, гъэзетэу «Социалистическэ Адыгеим» ыкIи партием иобком инструкторэу ащылэ­жьагъ. Партийнэ органхэм ныб­жьыкIэ кадрэхэр зыщящыкIэ­гъэгъэ охътагъ. 1970-рэ илъэсым ыкIэм Шъхьап­лъэкъо Къэсэй Адыгэ хэку драмтеатрэм идиректорэу агъэнафэ. А лъэхъаным театрэр тIоу гощыгъагъэ: адыгэ ыкIи урыс труппэхэр. Мы уахътэр театрэхэм Iофышхо зыщалэ­жьыгъэу хъугъэ. Шъхьаплъэкъо Къэсэй театрэм иIэшъхьэтетэу зыщыщытыгъэ илъэсым Уры­сыем идраматическэ театрэ 600-м щыщэу анахь дэгъуи 10-м титеатрэ ахалъытэгъагъ. План инхэр яIагъэх, илъэсым къыкIоцI спектаклэ 700 фэдиз къа­тыщтыгъ.

Театрэм ыуж Къ. Шъхьаплъэ­къор къыдэгъэкIэкIо-полиграф объединениеу «Адыгея» зыфиIорэм игенеральнэ директор игодзагъ, хэутынымкIэ ыкIи къэбар жъугъэм иамалхэмкIэ республикэ гъэIорышIапIэм ипащэ игодзагъ, АР-м хэутынымкIэ ыкIи информациемкIэ и Комитет итхьаматэ игодзагъ, АР-м лъэпкъ зэпхыныгъэмкIэ, хэутынымкIэ ыкIи IэкIыб зэпхыныгъэхэмкIэ и Министерствэ иотдел пэщэныгъэ дызэрихьагъ, УФ-м и Къэралыгъо комитет АР-мкIэ ишъолъыр гъэIорышIапIэ ипэщагъ.

Къэсэй тыдэ зыщэIи исэнэ­хьат шъхьаIэ щыгъупшэу къыхэ­кIыгъэп, сыдигъуи Адыгэ ­те­ат­рэм ыкIи драматургием афэ­гъэхьы­гъэ статьяхэр ытхыщтыгъэх, гъэзетхэм къащыхиутыщтыгъэх. Адыгэ театрэм Iофэу ышIэрэм ыкIи Налщык, Краснодар, Рос­тов, Махачкала, нэмыкIхэм ятеатрэхэу Адыгеим къакIохэрэм ахэр афэгъэхьы­гъагъэх.

Шъхьаплъэкъо Къэсэй анахь шIушIэгъэ инэу фэплъэгъун фаер чIыпIэ печатым Адыгэ театрэм иIофшIагъэ щаригъэшIэн, спектаклэхэм уасэ аритызэ, театрэ культурэр зыфэдэр, ащ шIуагъэу хэлъыр афыриIотыкIын зэрилъэкIыгъэр ары. Анахьэу къыхэгъэщыгъэн фаер а зэкIэ адыгабзэкIэ зэрэтхыгъагъэр, театрэ культурэм фэдэкъабзэу бзэр ащкIэ зэриухъумагъэр ары.

1960 — 1980-рэ илъэсхэм Къэсэй къыхиутыгъэ тхыгъэ зэфэшъхьафыбэм Адыгеим икультурэ икъутэмэшхо къаубытыщтыгъ. Мы хэутыгъэхэмкIэ культурэ IофышIэшхохэм яIоф­шIагъэ зэкIэ къызэтебгъэуцо­жьын плъэкIыщт. А уахътэм непэ фэдэу электроннэ шIыкIэ-амалхэр щыIагъэхэп, ащ емылъытыгъэу, а лъэхъаным исценическэ искусствэ зыфэдагъэр ащ упкIэпкIыгъэу, спектаклэу къашIыгъэхэр иIэубытыпIэу къыриIотыкIыгъ. Джащ фэдэх, гущыIэм пае, рецензие­хэу А. Еутыхым итхыгъэ те-хыгъэ спектаклэу «Маленькая женщина», Р. Тагор ироманыкIэу «Крушение», Хь. Шъхьаплъэ­къом ипьесэу «Даут» зыфиIохэрэм гъэпсыкIэ-шIыкIэу, декорациеу яIагъэр, актерхэм ящыгъын-­шъуашэхэр, рольхэр гъэшIэгъон дэдэу къызэрашIыгъэхэр къызщиIотагъэхэр.

АдыгабзэкIэ тхыгъэ хэуты­гъэхэм Къэсэй екIоу терминологиер зэращигъэфедагъэри ушэтакIохэмкIэ материал дэгъу Адыгэ театрэм иIофшIэкIагъэр, хэти гуетыныгъэу сценэм фыриIагъэр бгъэунэфынымкIэ.

Шъхьаплъэкъом Iоф ешIэфэкIэ театрэм ехьылIагъэу тхыгъи 150-м ехъу къыдигъэкIыгъ. Ахэм янахьыбэр адыгабз зэрэтхы­гъэр. Мыхэм ащыщхэр театрэ журналхэу «Страстной бульвар» (М.) ыкIи «Южный театральный вестник» (Ростов-на-Дону), театрэм ехьылIэгъэ тхылъэу «Годы. Спектакли. Судьбы» (Майкоп), журналхэу «Зэкъошныгъэм» ыкIи «Литературная Адыгея» зыфиIохэрэм ыкIи республикэ, район гъэзетхэм къарыхьагъэх.

Къэсэй театрэр ягъэшIэгъэнымкIэ радиом ыкIи Адыгэ телевидением агъэхьазырырэ къэтынхэми бэрэ ахэлажьэу къыхэкIыгъ. Театроведэу Шъхьа­п­лъэкъор театрэм иIофыгъохэмкIэ ыкIи лъэпкъ драматургиемкIэ зэхэгущыIэгъухэм, конференциехэм, Iэнэ хъураехэм кIэщакIо афэхъоу ыкIи Адыгеим иеджапIэхэм ащызэхащэрэ Iофтхьабзэхэм арагъэ­благъэу къыхэкIыгъ.

Илъэс зыкIэлъыкIохэм Къэсэй театрэ фестивальхэм, творческэ зэнэкъокъухэм яосэшI куп хэтыгъ. Шъолъыр фестивалэу адыгэ-абхъаз театрэхэмкIэ «Наш кавказский меловой круг» зыфиIорэм московскэ критикхэм ахэтэу, театрэхэу мы Iоф­тхьабзэм хэлэжьагъэхэм уасэ щафашIыгъ. КъэIогъэн фаер мыхэм IэкIыб къэралхэм къарыкIыгъэ артистхэри зэрахэтыгъэхэр ары. Джащ фэдагъэх кIэлэцIыкIу театрэхэмкIэ шъо­лъыр фестивалэу «Зазеркалье» ыкIи мыхэм анэмыкIхэри.

Къ.А. Шъхьаплъэкъом культу­рэм ыкIи искусствэм афэгъэ­хьыгъэ IофхэмкIэ ушэтакIоу зыкъигъэлъэгъуагъ ыкIи наукэмкIэ, литературэмкIэ, искусствэмкIэ Къэралыгъо премиехэр афэгъэшъошэгъэнхэмкIэ комиссиеу АР-м и ЛIышъхьэ дэжь щызэхащагъэм хагъахьэу хъугъэ. АР-м культурэмкIэ и Министерствэ и Общественнэ совет итхьаматэу аужырэ илъэс­хэм къыхэкIыгъ.

Шъхьаплъэкъо Къэсэй Ал­къэс ыкъом медалэу «За доблестный труд», икъэралыгъо щытхъу тхылъхэр, рэзэныгъэ тхыпъхэр къыратыгъэх, медалэу «Адыгеим и Щытхъузехь» къыфагъэшъошагъ, Урысыем ижурналистхэм я Союз хэт.

Сэ сшъхьэкIэ сэнэхьатыр къы­хэсхынымкIэ ыкIи зэзгъэ­гъотынымкIэ Къэсэй ирекомендациеу къыситыгъэм ишIуагъэ къысэкIыгъ, Ленинград театрэ институтым итеатроведческэ факультет сычIэхьагъ ыкIи къэ­сыухыгъ. Зы лIэужым игъогу ащ къыкIэлъыкIорэ лIэужым лъегъэкIуатэ, ар хабзэу щыIэныгъэм хэлъ. Джащ фэд непэ зимэфэкI ин хэзыгъэунэфы-­ кIырэ IофшIэкIошхоу, театрэр зикIасэу Шъхьаплъэкъо Къэсэй. ЛIы гъэсагъэм шъхьэкIафи лъы­тэныгъи ыгъотыгъ, иунагъуи щэгупсэфы, татэр икъорэлъф­-пхъорэлъфхэм лъэшэу якIас, шIу алъэгъу. Ыпхъоу Марзет педагогие шIэныгъэхэмкIэ кандидат, МКъТУ-м научнэ IофшIэнымкIэ игъэIорышIапIэ ипащ.

Шъхьаплъэкъо Къэсэй Ал­къэс ыкъор шIэныгъэ ыкIи IэпэIэ­сэныгъэ ин зыIэкIэлъ цIыф, непи зэрэфэлъэкIэу республикэм ищы­Iэныгъэ (анахьэу культурэмкIэ гъэзагъэу) хэлажьэ, театровед IофшIэнышхор ежь иадыгабзэкIэ ылэжьыгъ.

Непэ Къэсэй ыныбжьыкIи, шIагъэу иIэмкIи тефэ шъыпкъэу гъэпсэфыгъом нэсыгъ, щыс. ИмэфэкI мафэкIэ тыгу къыддеIэу тыфэгушIо! Псауныгъэрэ тхъагъорэ щымыкIэнэу фэтэIо.

Шъхьэлэхъо Светлан. Театровед. АР-м искусствэ­хэмкIэ изаслуженнэ Iофы­шIэшху.