Фэбагъэр, гукIэгъур зыхэкIутэгъэ поэзиер

Инэплъэгъу мыкIыжь зэIухыгъэкIэ къысIоплъэ, къыздэгущыIэ, къысщэгугъы… ИсэнэхьаткIэ кIэлэегъэджагъ, игъэ­псыкIэ-шIыкIэкIэ, къызэрыкIо хьалэлыгъ, гумэкIылагъ, гукIэгъушIагъ. ИкIэсагъ цIыфхэр — нахьыжъхэр, сабыйхэр, кIэлэ­цIыкIухэр, ныбжьыкIэхэр, илъэпIагъэх илъэпкъ, илIакъо, икъуаджэ, ибын-­унагъо, ишэныгъ шIушIэныр, адыгэ лъэп­къым идахэ ыIотэныр. Фэшъып-къагъ гъунэнчъэу бзылъфыгъэр гъашIэм, фэгуIагъ гупшысэм — гушъхьэлэжьыгъэ къабзэм. ПшIэнэп, зыгорэ шIогъэшIэгъонэу Ситхыгъэ тхьапэ нэкIэ рычъэнкIи. ШIулъэгъу къабзэр ижьыкъэщэгъоу ГумэкI макIэр гум къышIуечъэнкIи. Хьауми ситхыгъэ зышIуигъэнэщта, Псалъэр щэрыуа, ихьылъэ екъуа? Мэхьанэ къикIэу къэIуагъэ хъугъа? Хьауми ерагъэу ар зэгъэкIугъа? — МэгумэкIы усакIор. ЕтIанэ гу къызIэпешIыхьажьышъ, къыпегъэщэжьы: Хьау! Сыгу цIыкIу ымыгъэшIуагъэу Гупшысэ закъуи бгъапэм дэлъыгъэп. «ПшIэхэнэп» Зымакъэ тыкIэдэIукIыгъэр адыгэ тхы­гъэ литературэр иусэхэмкIэ, ирассказ­хэмкIэ, игупшысэ щэрыохэмкIэ зыгъэбаи­гъэ тхакIоу, икIыгъэ лIэшIэгъум ­иаужырэ илъэси 10 фэдизым чанэу, зафэу зиакъыл зыгъэлэжьагъэу Ацумыжъ Ра­зыет ары. Иусэн-тхэн зырегъажьэм, ныбжь чъэпхъыгъэ дахэм итыгъ. Иилъэсхэм, игъашIэ гукIэ ыкIи нэкIэ арыкIожьызэ, зымыгъэгупсэфырэ зэхэшIабэу къетэкъох­хэрэр зэрилъэкIэу зэхигъэушъхьафыкIыхэзэ, «уты ышIыхэзэ», усагъэ, тхагъэ. Ацумыжъ-Къумыкъу Разыет жъоныгъуакIэм и 4-м, 1933-рэ илъэсым Тэ­хъутэмыкъое районым ит къуаджэу Афыпсыпэ къыщыхъугъ, мэкъумэщышIэ унэгъо гупсэф щапIугъ, зэшиплIымэ ашыпхъу цIыкIу гъэшIогъагъ. Сыкъихъухьагъ сэ бын Iужъум сыцIэнтхъуафэу, ГушIубзыум изы Iулъхьэ къысIуфагъэу, Сшынахьыжъмэ тэмэрысэу сыкъырахьакIэу, Сыщытхъагъ сэ IаплI фабэм сырихьакIэу. «Сыкъихъухьагъ сэ бын Iужъум» Разыет ыгу сабыигъор сурэт дахэу, гукъэкIыжь фабэу къинагъэми, лъэхъанэу къызыхэхъухьагъэр тхъэгъуагъэп. Зэ­фэ­дэкIэ адыгэ шъолъырым гъаблэр щызе­кIуагъ, заор етIанэ къыщыетагъ. ЛэжьэкIо цIыфым ичIыгу къимыкIэмэ, иунагъо нэкIы, мэщыр щымыIэмэ, лъэп­къыр Iэ­нэкI-гунэкI. А зэкIэ, зэкIэ зэхи­шIагъэр зэриусэижьызэ, шIур ем нахь зэрэлъэшыр кIигъэтхъызэ, Разыет усагъэ. КъаIотэжьы гъэблэ уахътэм сыкъэхъугъэу, НэхъоиIэу хьэблэ ныор къыстеIагъ. КIэлэхъуиплIым ауж кIэкIэу сыкъифагъэу, ГушIогъошхо тиунагъо къыфэкIуагъ. Гъунэгъу пэпчъ сэ ыкуашъо сытесыгъ. Псэлъэ зафэ, Iулъхьэ фабэу къызнэсыгъ. ГъашIэм зэкIэ шIугъэу щызэхишIа­гъэу, къыщынэсыгъэу, къыщыIукIагъэмкIэ ра­зэу, ищыIэныгъэ рыплъэжьызэ, игукъэ­кIыжь зэмышъогъубэ, чъыг бырэбэ инэу, гущыIэ-гупшысэкIэ ыфапэу тхагъэ Разыет. Бзылъфыгъэм анахьэу ыгу кIэсэн фэхъущт творчествэм ынэIу зыфигъэзэгъагъэр я 90-рэ илъэсхэр ары. Ащ дэжьым игухэлъыбэмэ гъогу агъотыгъ: илъфыгъэхэр — пхъуитIумрэ кIалэмрэ къызэкIэхъухьагъэх, ежьыми егъэджэн­пIуныгъэр дахэу ыгъэцэкIагъ, зыгъэпсэфыгъо-тIысыжьыгъом факIощтыгъ. Ау адыгэ бзылъфыгъэр зымыгъэгупсэфырэ зы лъэныкъо щыIагъ — гулъэчIэ «чIы­фэхэу» къегъухэрэр зытегъэкIыжьы­гъэнхэр. Дэгъоу къыгурыIощтыгъ, ахэр бгъэгум зэрашIоигъоу къызыдигъэкIы­хэкIэ, гухэхъо-Iотэжьыгъо гуапэ зэри­гъотыщтыр. ЗилъфыпIэ зипкIыхьэу, зыбзэ зышIоIэшIоу, зигупшысэ шIолIыкIэу, зигукъэкIыжь кIапсэ зыIэкIэзымытIупщыщтыгъэ Разыет джащыгъум гушIоу къэлэмым лъыIэбагъ, тхьапэр шIокъабылэу къыштагъ. Къэлэ унэм къыслъыIаби, Сигупшысэ сырихыгъ. ГукъэкIыжьэу къыслъысыгъэм Гум ихьылъэ тырихыгъ. «Гупшысэр уцурэп» ШIоигъом зэригъэжагъэп: зарисовкэ­хэр, очерк мыинхэр етхых, радиом, гъэзетым, телевидением гъусэныгъэ адешIы, къащэгущыIэ, итхыгъэхэр къатых, къыхаутых. Иусэ фабэхэу икъэхъукIэ, цIыф гукIэгъум, IофшIэкIэшIум, насып гъогум узэрэтыращэрэр къызщиIотыкIыгъэхэм аготхэу, ирассказхэу щыIэныгъэ гукIэгъу мыухыжьыр зыхэгощагъэхэри етхых, гъэзетэу «Адыгэ макъэм», журналэу «Зэкъошныгъэм» къарэхьэх, тхылъеджэхэр лъэшэу зыфащэх. Ауми Ацумыжъ Разыет иусэн-тхэн Iоф псым фэдэу зэу зэпыуцуагъэу зэрэщымытыр, къин зыпымылъ Iоф зэрэмыхъурэр, ау Iофыр шIэгъахэ зыхъукIэ, нэмыкI пстэур псынкIэу зэкIэ зэрэпщыгъупшэжьырэр къыщыIуагъ усэу «Бзылъфыгъэм шъу­фэсакъ» зыфиIорэм. Пчъэм ыкIыбы сызэрэхъоу, Телефоным теIункIагъ. Гуадзэу иIэм зэрэфэхъоу, Зыкъигъэцэу тырипчъагъ: «Мо отэрым ацIэлагъэр Iэгъо-блэгъум къишъумыхь. Гъэпсэфыгъор агъотыгъэмэ, Шъхьагъэузи къарэмыхь. Мо къэкIуагъэм сыда ытхырэр, Хэт еджэнэу зыщыгугъырэр, МакIа тхакIоу къытфэтэджырэр — КъыдэкIынэу къытщыгугъырэр,» — Лъэпкъы кIалэм игущыIэ Къэмысысэу лъегъэкIуатэ… Ары. ЛъэпэмыгъакIор хэткIи щыIэныгъэм сыдигъуи щыхъой, ау ахэр къызэунэкIын кIуачIэрэ амалрэ зыхэбгъо­тэжьыныр — лIыгъэ. Разыет итворче- скэ гугъэ епцIыжьыгъэп, игупшысэ фэшъыпкъагъ. ЧIым зэмыжэгъэхэ псынэ­кIэчъэу къыщыIуиутыгъэу, ыбзэ къытIэтагъэу, ыгу зэIухыгъэу, ыпсэ зэхишIэу зыфаблэрэр, етIупщыгъэу, гъэпсэфыгъо фимышIэу, тхьапэм регъэкIу. УсакIом инэплъэгъу бэ итыр: лъэпкъым ицIыф пэрытхэр — усакIохэр, тхакIохэр, орэдусхэр, IэпэIасэхэр, икъоджэгъу цIэры­Iохэр — пщынаоу Джамырзэ Ибрахьим, усакIоу Жэнэ Къырымыз, зэлъашIэрэ цIыфышIоу Шъэумэн Хьазрэт. ИлъапIэх зэкIэ адыгэм пае улэу зиIэхэр: адыгэ педучилищыр, ащ икIэлэегъаджэхэр, къычIитIупщыгъэхэу цIыфышIу хъугъэхэр, IэпэIасэу Еутых Асе, усакIоу Емыж МулиIэт ягушхоныгъэ-лъэгъупхъагъэ, адыгэ композиторэу Натхъо Джанхъот, ныбжьыкIэхэр спортым фэщэгъэнхэм, фэгъэсэгъэнхэм Iофышхо дэзышIэгъэ Кобл Якъуб. Ежь тхэным зыфежьагъэм къыщыкIэдзагъэу усакIоу Ацумыжъым хэпшIыкIэу зыкъиштагъ, игупшысэ къыгъэ­бжьы­шIоу зыкъиIэтыгъ, итхыгъэхэр еджэ­хэрэм агу нэсы. Зиакъыл уцугъэ бзылъфыгъэ Iушым инэплъэгъу бэ ифэу зынэсырэр. Анахь былымышхоу цIыфымкIэ уахътэр зэрэщытыр ыгъэунэфэу къеIо: Уахътэр, къэуцу, сызыкIэгъахь, Сыныбжьы пае къысщымыухь. Тхьапэ гъощагъэу сыземылъасэу, Гъэбэжъу тамэу о къыслъыIэс. «Уахътэр! Къэуцу» УсакIом игугъэ зэрэмыхьаулыягъэм, иIофшIагъэ гъэбэжъу къызэритыгъэм ишыхьатых философие ин зыхэлъ усэу иIэхэр: «Гупшысэм сефапэ», «Узщыгугъыжьыгъащ», «Гупшысэр уцурэп», «Гу­гъэ щалъ», «Сигугъ», нэмыкIхэри. Уцуи тIыси зимыIэ гумыпсэф тхакIом ищыIэныгъэ къиныпIэ-зэпычыгъохэу цIыф цIыкIур ыпсэ хэзыгъэIэжьыхэрэр итхыгъэхэм ащыгъэунэфыгъэх. Зэо мэхъаджэхэу лъыпсыр зыгъачъэ­хэрэр зэрилъэкIэу еумысых, ау лIыхъужъ­хэм ялIыгъэ кIигъэтхъэу, псэм нахьи адыгэмкIэ напэр зэрэнахь лъапIэр ахэм къащиIуагъ. Абхъазым, Чэчэным ащыкIогъэ зэо мыгъохэм ахэтыгъэ кIалэхэм афэусагъ. О, дунаеу, дунэе хьазаб. Гъогу псынкIэп орырэ сэрырэ тазыфагу, Зым еоты былымыр — шъхьэзакъу, Зым шIулъэгъур — инасып закъу. ЦIыф цIыкIум ебгъэщэчырэр бащэ, Зы щэчалъи къыгъэлъэгъошъунэп. Охътэ мыгъор гъэпщынэлъэ гуащэ, ИIулыджи чылапхъэу ыпхъынэп. «О, дунай!» * * * Заом имашIо ыхьыгъэ кIалэмэ ЛIыхъужъы гъыбзэр бэрэ къафаIо. Непэрэ мафэм имыгъоу кIодырэмэ, Уахътэр сыд фэдэу афэусэщт? «Заом имашIо сщыгъупшэрэп» Ау гумэхэ хъыбэеп усакIоу Ацумыжъ Разыет, игущыIэ лъэшкIэ гу минхэм анэсы, арэхьэ. Еумысы лъэхъаныр —къончагъэр, хьилагъэр. «Ным игумэкI», «Шъыпкъэ пстэури гохьэп», «Тыдэ ­ухъугъ, лIыгъэр?», нэмыкIхэми лыуз лъэпкъ лыуз-гуузыр икъу фэдизэу къащиIотыкIыгъ, охътэ жьы фыртынэхэм тыраутыпэным ищынагъо къызэрэттехьагъэр зэхыуагъашIэ. ПкIэнчъэу сыбгъашъо мэзибгъо, ЛIыгъэр, ущызгъэшIуагъа? Быдзыщэ IэшIоу псэпашIэр СыгуIэу къыпIузгъэфагъа? Сыда джы непэ къэхъугъэр — ЛIыгъэм ылъапсэ мэхыгъэу… Сибыдзыщэ ащ щэрэгъужь, ЛIыгъэ гъомылэ мыхъущтмэ, НыцIэ лъапIэр серэмыIэжь, ЛIыгъэ зиIэ къысфэмылъфыщтмэ. «Тыдэ ухъугъ, лIыгъэр?» Ау ешIэ усэкIо-гупшысакIом гъашIэмрэ цIыфымрэ зэфэшIу зышIырэ кIуачIэр, ар егъэшIэрэ шIулъэгъу мыупабжьэр ары. Мы дунэе нэфым тет тхьакъэгъэшIыгъэ пстэумэ — жьым, псым, тыгъэм, нэфым афэдэкъабзэу, зы фэныкъоныгъэ ин яI — шIулъэгъур. Арышъ, къытэджэ тэ зэкIэми тхакIоу Ацумыжъыр, шIу­лъэгъум и Фабэ тымыгъэплъыкъонэу, тыфэсакъынэу, тедэхэшIэнэу, хэти ыкIи сыдигъуи. ШIоигъу шIулъэгъум и Мафэ гъэунэфыгъэнэу, мэфэкI лъапIэу гъэпсыгъэнэу. Разыет ибзылъфыгъэгу къикIырэ гумин зэхашIэхэр зэфэшъхьаф-зэмышъогъухэу къытхэхьэх: Гъэтхэ мафэр, гугъэ махэу, ЛъэпэрыкIоу къэкIожьыгъ. Сыдэу лъапIэ, сыдэу дахэ — Сыгу зэ джыри слъэгъужьыгъ. СишIулъэгъу сикIэлэгъум Ситэмашъхьэ сыщыIокIэ. Сибгынагъэу, гукъэкIыжьыр Зэрэфаеу къысшIуекIокIы. «Гъэтхэ мафэр» Разыет изы усэ тхылъи «ШIулъэгъум и Маф» пкIэнчъэу цIэ фишIыгъэп. ШIу­лъэгъур зыщыпытэм, нафэба, псэри нахь щыгупсэф, щыIэныгъэри щыгушIу­бзыу. Итхылъ зэфэшъхьафхэу адыга­бзэкIэ ыкIи урысыбзэкIэ къыдигъэкIыгъэхэр сапашъхьэ илъых. Майя Яворовскаям урысыбзэм ригъэкIугъэхэр зы­дэт­хэри ахэлъ. «Открывайте сердца» ащ зэреджагъэр. Ацумыжъ Разыет усэкIо къодыягъэп, акъылыгъэ-Iушыгъэ ин зыхэ­лъыгъэ тхэкIуагъ. ЩыIагъэмэ, къызыхъугъэр илъэс 90-рэ хъущтыгъ. Илъэс 72-рэ къыгъэшIа­гъэр, ар бэп, ау шIагъэу иIэр макIэп. Илъэгъо-гъогу нэфын, зэныбжь. Иусэхэр, итхылъхэр, игупшысэ лэжьыгъэ щэIэфэ, Ацумыжъ-Къумыкъу Разыет ыпсэ ифабэ къытхэтыщт, игущыIэ зафэ лIэужхэр рыгъозэщтых. Мамырыкъо Нуриет.