«Адыгэ макъэр» илъэси 100 зэрэхъугъэм епхыгъэу общественнэ движениеу «Адыгэ Хасэр» иIэпыIэгъоу хьакIэщхэм язэхэщэнэу ре­дакциер кIэщакIо зыфэхъугъэм изичэзыу зэхахьэ щыIагъ.

Дунаим щызэлъашIэрэ шIэныгъэлэжьэу Шэуджэн Асхьад 2022-рэ илъэсым къыдигъэкIыгъэ то­митIу хъурэ тхылъэу «Адыгэхэр» зыфиIорэм ар фэгъэхьыгъагъ, Адыгэ Хасэр зычIэт унэм зэIу­кIэр щыкIуагъ. ­­

Шэуджэн Асхьад игъусагъэх социологие шIэныгъэхэмкIэ докторэу, профессорэу Хьагъур Айтэч, Адыгеим пынджлэжьынымкIэ ишIэныгъэ-техническэ гупчэ ипащэу, мэкъумэщ шIэныгъэхэмкIэ докторэу Хъурмэ Хьазрэт. ХьакIэщ зэIукIэм хэлэжьагъэх Асхьад иныбджэгъу­шIэныгъэлэжьхэр, къыпэблэгъэ икъоджэгъухэр, игъэхъагъэхэм дэгъоу ащыгъуазэхэр.

Iофтхьабзэр къызэIуихыгъ ыкIи зэрищагъ «Адыгэ макъэм» иредактор шъхьаIэ игуадзэу Тэу Замирэ.

ШIэныгъэхэмкIэ Урысые академием иакадемикэу, биологие шIэныгъэхэмкIэ докторэу, профессорэу, Урысые Федерацием шIэныгъэмкIэ иIофышIэшхоу, Урысые Федерацием апшъэрэ профессиональнэ гъэсэныгъэмкIэ иIофышIэ гъэшIуагъэу, Пшызэ шъолъыр IофшIэнымкIэ и ЛIыхъужъэу ыкIи Адыгеим иапшъэрэ тынэу «Адыгеим и Щытхъузехь» зыфиIорэ медалыр къызфагъэшъошагъэу Шэу­джэн Асхьад щыIэныгъэ ыкIи творческэ гъогоу къыкIугъэм фэгъэхьыгъэ фильмэу Адыгэ телерадиокомпанием иIофы­шIэхэу Анцокъо Иринэрэ Гъазые Бирамхъанрэ тырахыгъэр пэублэм къагъэлъэгъуагъ. ШIэны­гъэлэжь цIэ­ры­Iор къызэ­рыкIоу зэрэщытыр ащ къы­щаIуатэзэ, ишэн, идунэететыкIэ уапашъхьэ къырагъэуцо.

Асхьад Теуцожь районымкIэ Апэрэ Едэпсыкъуае къыщыхъугъ, ятэ агрономыгъ, ащ епхыгъэнкIи хъун мэкъумэщ институтыр къызкIыхихыгъэр. Пшызэ мэкъумэщ институтыр къызеу­хым, Тульскэ хэкум агъакIошъ, Iоф къыщешIэ. ЕтIанэ пынджымкIэ Урысые шIэныгъэ-ушэтэкIо институтым иаспирантурэ щеджэ. Ар къызиухыгъэр илъэс мыхъузэ кандидатскэ диссертациер къегъэшъыпкъэжьы. Икандидатскэ ыкIи идокторскэ Iоф­шIагъэхэр пынджыр ары зыфэгъэхьыгъагъэхэр.

Илъэсыбэ хъугъэу Асхьад Пшызэ мэкъумэщ институтым щырегъаджэх, ащ дакIоу наукэм щэлажьэ. БиологиемкIэ, агрохимиемкIэ научнэ IофшIэгъабэ иI, ахэм ащыщхэр монографиех, апшъэрэ еджапIэм пае тхылъых. Шэуджэныр мэкъу-мэщымкIэ дунаим щызэлъашIэрэ шIэны­гъэлэжь. Ау ишIэныгъэ мэкъу­мэщ наукэм къыщыуцурэп — ащ тарихъым фэгъэхьыгъэ IофшIэгъэшхохэри иIэх, публицист IэпэIас, зэчыишхо зыхэлъ цIыф.

2014-рэ илъэсым мэкъумэщ шIэныгъэхэмкIэ Урысые академием иакадемикыцIэр къегъэшъыпкъэжьы. Непэ академикыцIэр адыгэ лъэпкъымкIэ зыхьырэр Шэуджэн Асхьад закъу. А пстэумэ адакIоу IэнэтIэ зэфэшъхьафхэр ыгъэцэкIагъэх, ащыщ­хэр джыри лъегъэкIуатэх: пынджымкIэ Урысые шIэныгъэ­-ушэтэкIо институтым щэлажьэ, 2002-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу Пшызэ мэкъумэщ ин-ститу­тэу И. Т. Трубилиным ыцIэ зы­­хьырэм агрохимиемкIэ икафедрэ ипащ.

ШIэныгъэлэжьхэм зэралъы­тэрэмкIэ, чIыгъэшIухэм ягъэфедэнкIэ теорием ыкIи ащкIэ IофшIэным шIэныгъэлэжьым иIахьышхо ахишIыхьагъ, тапэкIэ щымыIагъэу агробиохимиемкIэ теорие къыугупшысыгъ. Шэу­джэным инаучнэ IофшIагъэхэм Урысые научнэ фондхэм мызэу, мытIоу къыдырагъэштагъ. Ащ патенти 10 иI. Агрохимиемрэ почвоведениемрэкIэ апшъэрэ еджапIэхэм зэращеджэхэрэ тхылъхэм ыкIи тхылъ IэпыIэ­гъухэм ар яавтор. ШIэныгъэлэжьым иIофшIагъэхэр бэрэ агъэфедэх, ахэр научнэ Iоф­шIагъэхэм гъогогъу 1593-рэ Iэу­бытыпIэ ащашIыгъэх.

ЫпшъэкIэ къызэрэщытIуагъэу, УФ-м мэкъу-мэщымкIэ и Ми­нистерствэ ыштагъэу хэгъэгум имэкъумэщ еджапIэхэм сту­дентхэр зэращеджэхэрэ тхылъ пчъагъэ Шэуджэным иI.

ШIэныгъэлэжьым иIофшIагъэ мызэу, мытIоу осэшхо Пшызэ шъолъыр ыкIи Адыгеим къащыфашIыгъ. Ащ фэдэу «Пшызэ шъолъыр гъэхъэгъэшхохэр зэ­рэщишIыгъэхэм пае» зыфиIорэ медальхэу а I-рэ, я II-рэ ыкIи я III-рэ шъуашэхэр зиIэхэр, «Адыге­им и Щытхъузехь» зыфиIорэ медалыр къыфагъэшъошагъэх.

Къыхэгъэщыгъэн фае, шIэ­ныгъэ IофшIагъэхэм анэмыкIэу публицистическэ тхылъхэми ар адэлажьэ. Мэкъумэщ наукэм щишIагъэр хэмытэу «Адыгэмэ ячIыгу» зыфиIорэ тхылъым щэхъу Асхьад дэмылэжьагъэми, адыгэхэм ятарихъ ащ ыцIэ къыхэнэныр къылэжьыгъ. Ар 1996-рэ илъэсым нэкIубгъо миным ехъоу къыдигъэкIыгъэ Iоф­шIагъ, ащ лъэпкъ тарихъымкIэ мэхьанэшхо иI, хъугъэ-шIэгъэ­шхоу лъэпкъымкIэ щыт.

КIэу къыхиутыгъэхэм ащыщ илъэпкъ фэгъэхьыгъэ томитIоу «Адыгэхэр» зыфиIорэр. Тхылъхэм Шэуджэн Асхьад илъэс 30-рэ адэлэжьагъ. Апэрэ нэкIубгъохэр 1992-м ыублэгъагъэх. А илъэсхэм къакIоцI иIофшIэн шъхьаIэ дыкIыгъоу лъэпкъым итарихъ щыщ пычыгъохэр зэригъэуIугъэх, хъарзынэщхэм къахихыгъэх. Хэутыныр зимыкIасэу, джы къызнэсыгъэм къэлэмкIэ Iоф зышIэрэ шIэныгъэлэжьым илъэсипшI пчъагъэм Iахь-Iахьэу ыугъоигъэ иIэпэрытххэр пхъонтиймэ адиз хъугъагъэ. Тхылъым изэгъэфэн Iоф дешIэфэ ащ щыщ пычыгъохэр гъэзетхэм, журналхэм къахиутыгъэх, джы зэгъэфагъэу, энциклопедическэ нэшанэ хэлъэу тхылъ инитIур къыдигъэкIыгъ. Адыгэр къыз­хэкIыгъэм, чIыналъэу зэлъаубытыщтыгъэм къащыублагъэу непэрэ мафэм нэсыжьэу ахэм къыраIотыкIы.

ТомитIу хъурэ IофшIэгъэшхоу «Адыгэхэр» зыфиIорэр мэкъу­мэщ наукэм пылъ шIэныгъэлэжь цIэрыIом зэритхыгъэр умыгъэшIэгъон плъэкIырэп. «Зы лъэныкъокIэ сэнаущыгъэ зыхэлъ цIыфым лъэныкъуабэкIи хэлъын ылъэкIыщт» зыфаIорэр Шэуджэн Асхьад уемыхъырэ­хъышэу епхьылIэн плъэкIыщт. Адыгэ пэпчъ зыгъэгумэкIырэ упчIэхэм яджэуапхэр тхылъым дагъотэщтых. Адыгэхэр сыда зэкIэрычыгъэ зыкIэхъугъэхэр, а тхьамыкIагъом сыда лъапсэу иIэр? А упчIэхэм ыкIи нэ­мыкIхэм яджэуапхэр тхылъым дэтых.

СыхьатитIум ехъурэ кIогъэ хьакIэщ зэхэсыгъом зэлъашIэрэ цIыф гъэшIэгъоныбэ къы­щыгущыIагъ. ЛъэныкъуабэкIэ IофшIагъэм къекIуалIэхэзэ, гу­пшысэ зыхэлъ псэлъэ IупкIэхэр къашIыгъэх социологие шIэныгъэхэмкIэ докторэу, профессорэу Хьагъур Айтэч, гуманитар ушэтынхэмкIэ Адыгэ республикэ институтым ипащэу ЛIыIужъу Адам, Адыгэ Хасэм итхьаматэу ЛIымыщэкъо Рэмэзан, шIэныгъэлэжьхэу Хъурмэ Хьазрэт, Къуекъо Асфар, Пэнэшъу Аскэрбый, Пэрэныкъо Казбек, Iэшъынэ Юныс.

ЛIыIужъу Адам зэхахьэм теу­бытагъэ хэлъэу къыщиIуагъ тхылъыр зэрэIофшIэгъэ иныр, икъур, адыгэхэмкIэ егъэшIэрэ саугъэтэу ар зэрэщытыщтыр, ащкIэ Асхьад имурад зэрэзэ­шIуихыгъэр.

IофшIагъэм мэхьанэшхо зэри­Iэр, ар жъи кIи зэфэдэу къы­зэ-­рэшъхьапэщтыр къыIуагъ ЛIымы­щэкъо Рэмэзан. Шэуджэн Асхьад итхылъхэу «Адыгэхэм» АР-м и Къэралыгъо премие афэ­гъэшъо­шэгъэным Адыгэ Ха­сэр кIэлъэ­Iунэу хьакIэщым унашъо ща­шIыгъ. Джащ фэдэу Мые­къуапэ иурамхэм ащыщ Шэу­джэн Асхьад ыцIэ фаусыныр игъоу алъытагъ ыкIи а гухэ­лъым зэ­кIэми къыдырагъэштагъ.

Адыгэ лъэпкъым къырыкIуагъэм уфэтхэныр мыпсынкIэми, мы пшъэрылъ иныр авторым щытхъу хэлъэу зэригъэцэкIагъэр къэгущыIагъэхэм кIагъэтхъыгъ, адыгэ лъэпкъыр озыгъашIэу, лъытэныгъэ лъэпкъым фэозы­гъэшIэу ар зэрэщытыр ыкIи Асхьад итхылъыкIэ хэгъэгум итарихъ чIыпIэ зэрэщыриIэщтыр хагъэунэфыкIыгъ, авторым

«Тхьауегъэпсэу!» раIозэ, иIоф­шIагъэ осэшхо зэрэфашIырэм ыкIи щытхъушхо къызэрилэжьыгъэм дырагъэштагъ.

КIАРЭ Фатим.