Урысыем IофшIэнымкIэ и ЛIыхъужъэу, Адыгэ, Къэбэртэе-Бэлъкъар, Къэрэщэе-Щэрджэс республикэхэм ялъэпкъ тхакIоу МэщбэшIэ Исхьакъ иапэрэ тхылъ къызыдэкIыгъэр мы мафэхэм илъэс 70-рэ хъугъэ. Поэмэу «ЦIыф лъэшхэр» усэхэр игъусэу Адыгэ тхылътедзапIэм 1953-рэ илъэсым къыдигъэкIыгъагъ. Ащ фэгъэхьыгъэ гукъэкIыжьхэмкIэ тхакIор къыддэгощагъ.

Къэралыгъо премиехэм ялауреатэу, роман 20-м ехъу зикъэлэмыпэ къычIэкIыгъэу, тхылъи 100 фэдиз къыдэзыгъэкIыгъэ тхакIор непи, ыныбжь илъэс 93-м итэу, Нарт эпосым илIыхъужъэу Чэчаныкъо Чэчанэ фэгъэхьыгъэу матхэ. МэщбэшIэ Исхьакъ ыдэжь узычIахьэкIэ иIанэ хьарыф жъгъэйхэмкIэ тхыгъэу Iэпэрытхыхэр теплъэгъощтых. ТхакIом игупшысэхэр ащ щызэгъэкIугъэх. Непэрэ дунаим Тхьэм къыуитырэ мафэ пэпчъ узэрэщыгушIукIын фаем дакIоу, гумэкIыгъохэри хелъагъох. БлэкIыгъэ илъэс­хэм афэгъэхьыгъэу гум къыдихьыерэ гукъэкIыжьхэр непэрэ мафэм, джырэ лъэхъаным епхыгъэхэу къычIэкIы, Мэщ­бэшIэ Исхьакъ ипэублэ гущыIэхэм ар ахэтэлъагъо:

— КIэрэщэ Тембот, Хьаткъо Ахьмэд, Лъэустэн Юсыф… — лъэхъанэу зыхэтыгъэхэм фэлэжьагъэх, бэми, макIэми атхыгъэр, лъагъор пхыращыгъ, шъоф зэхэкIыхьагъэм лъэпкъ литературэр къыхащыгъ. Ар ищыкIэгъагъ а уахътэм. ЩыIэныгъэр лъэкIуатэ, илъэсхэр зэблэкIых. Непэ — ощхымэ, шыблэр мэгъуагъомэ, неущ — тыгъэ. ШIумрэ емрэ зэготых. Гугъэм уещэ. ЦIыфым шIошъхъуныгъэу иIэм кIуачIэ къыреты. Чыристан ыкIи ислъам динхэр, буддизмэр ыкIи иудаизмэр — анахь конфессие шъхьаIэхэр, дунаир охътиплIэу зэрэзэблэхъурэр, къопиплIэу зэрэгощыгъэр, унэм къопиплI зэриIэр – цIыфым ымышIэу а зэпстэуми зы мэхьанэ горэ яI… Мы дунэишхом тет цIыфхэр зэгурыIохэу зэдэпсэунхэ фае — джары анахь шъхьаIэр.

— «ЦIыф лъэшхэр» къызыдэкIыгъэр илъэс 70-рэ хъугъэми, заом пэуцугъэ, фырикъугъэ цIыфхэм афэгъэхьыгъэ тхыгъэр непэ къызыпштэрэм тилъэ­хъан илIыхъужъхэм, хъурэм­­шIэрэм емыгъэпшэн плъэкIырэп. Сыда ащ къежьапIэу фэ­хъугъэр, сыд фэдагъа апэрэ тхылъым игъогу?

— Ащи тарихъ гъэнэфагъэ пылъ. Сэ Шъхьащэфыжь сыкъыщыхъугъ. Тэ тикъэ­ралыгъо закъоп, IэкIыбым щыIэ адыгэхэми Шъхьащэфыжьыр щызэлъашIэ. ГущыIэм пае, тхэкIо нэбгыриплI тыхъоу 1969-рэ илъэсым Тыркуем тыкIогъагъ. Узбекистан, Татарстан, Дагъыстан ащыщ тхакIохэм сэри сахэтыгъ. Тыркуем тызехьэм, адыгэмэ саIукIэнэу лъэшэу сыфэягъ. Анкара пэмычыжьэу гъэстыныпхъэ зыщырагъахъорэ чIыпIэм тызыIохьэм, ащ Iутхэм «черкесхэр шъошIэха?» сIуи сяупчIыгъ. КузэкIэт горэу щытыгъэм Iапэ фашIи, «ащ еупчI» къы­саIуагъ. СызэкIолIагъэр адыгэу къы­чIэкIыгъ, мыщ фэдэу къысиIуагъ: «Сычеркес, километрэ заулэкIэ мыщ пэ­чыжьэу щыт къуаджэу Шъхьащэфыжь сыщыщ». Зэхэсхыгъэр сшIогъэшIэгъо­ныгъ. Сигъусагъэхэм сялъэIуи, тигъогу тыдэхи тыкIуагъ Тыркуем ит къуаджэу Шъхьащэфыжь. Джыри ит а чылэр, ау дэсыр нахь макIэ хъугъэ. Адыгэ къуа­джэхэм тыркухэр бэу адэтIысхьэхэ хъугъэ. Шъхьащэфыжь щыщ Кавказ хасэхэм я Федерациеу Тыркуем щызэхэщагъэм итхьамэтагъэу Рахъо (Черкеси) Елдыз. Джы Адыгеим къызыкIокIэ ти Шъхьащэфыжь сщэни езгъэлъэгъущт. ЗэкIэмкIи унэгъо 400 фэдиз мыщ дэс.

Сятэ идунай зехъожьым, илъэси 7 — 8 горэ сыныбжьыгъ, сянэ ятэу Дэунэжъ Бакъ тыкъыщэжьи, зэшиплIырэ зы пшъэшъэжъыерэ тыхъоу, тапэкIэ къэхъугъэ шыпхъуитIум ядунай ахъожьыгъагъ цIыкIухэзэ, тыкъызэрищэлIэжьыгъ, джащ ихапIэ джынэс тыщэпсэу. Джащ тыщапIугъ, тыщалэжьыгъ, сятэжъ хьакIэщ джащ щыриIэщтыгъ. Гъунэгъу лIыжъхэр къакIощтыгъэх, радио, телевизор щыIагъэп. ХьакIэ къызыкIокIэ ифэIо-фашIэ хьакIэщым щызэшIуахыщтыгъ, «хьакIэу къэкIуагъэр зэдгъэлъэгъунэу тыкъэ­кIуагъ», — аIоти гъунэгъухэр къихьэщтыгъэх. А хьакIэщыр сянэ сыригъусэу згъэкъабзэщтыгъ, сятэжъ къыIорэр згъэцэкIэнэу сыхьазырэу ситыщтыгъ. Дунаим щыхъурэ къэбархэр ащ щызэ­хэсхыщтыгъ. Ахэм ахэкIыхэти пшысэжъхэр, нарт къэбархэр къыщаIуатэщтыгъэх. СшIогъэшIэгъонэу сядэIущтыгъ ыкIи ащ ишIуагъэкIэ пшысабэ сшIэщтыгъ. М.Горькэм хигъэунэфыкIыгъагъ пшы­сэ­хэм сыдигъокIи шIур ем зэращытекIорэм лъэпкъыр зэрэпсэпытэр къыушыхьатэу. Сшынахьыжъхэу Мыхьамэт, Мыхьамод, Мухътар — ахэм сэри сахэтэу пшысэ къэIотэнымкIэ тызэнэкъокъоу хъущтыгъ. Адыгэ мэкъамэр, адыгэ пщыналъэхэр апэу зыщызэхэсхыгъэр сятэжъ ихьакIэщ. ГущыIэм пае, Саусэрыкъо фэгъэхьы­гъэр:

«Саусэрыкъоу тикъан, Саусэрыкъоу тинэф, ПчэмыIуфэр зиашъу, Ашъори зиджэнэкIокI, ПчыкIэр зипэIошыгу, Ешыгуаор зичат, Пызыкъутрэр зипчышъхь…»

Ар сшIогъэшIэгъоныгъ. Ау непэрэ усэ тхыныр, усэ зэхэлъыкIэр сэзгъэшIагъэр Хьаткъо Ахьмэд. Сятэжъ ихьакIэщ апэу щызэхэсхыгъ ащ иусэ зэхэлъыкIэ имэкъамэ. Апэрэ кIэлэегъаджэу сфэхъу­гъэр ПщыунэлI Юсыф. Ар гъэсэгъэшхоу щытыгъ, Каир щеджагъ. Арапыбзэр, хьисапыр, чIыопсыр зэрэзэхэлъыр аригъэ­хьыщтыгъ. Ащ упчIэу къытитыщтыгъэхэм тигулъытэ къагъэущыщтыгъ, дунаим зызэрэзэрихъокIырэм тылъыплъэнэу тыфигъасэщтыгъ, чъыгхэм пкIашъэхэр къызэрятэкъохырэм нэсэу. Джащ фэдэу, чIыопсым хэслъагъорэр сшIогъэшIэгъонэу я 3-рэ классым сисэу сиапэрэ усэ стхы­гъагъэ. Ау усэ шъыпкъэу слъытэрэр 1945-рэ илъэсым заор заухым стхыгъэр ары. Илъэс 15 сыныбжьыгъэр. Сянэу МыIуминат зеджэм «КъэбарышIу — гушIогъошху» цIэу фишIыгъагъ. Заор къызежьэм илъэс 11 сыныбжьыгъэр. ЦIыфхэм митинг зашIым ащ сятэжъ къыщыгущыIагъ. Сэри ащ гушхуагъэ горэ къысхилъхьагъэу сыщытызэ, сянэ бзылъфыгъэхэм ахэтэу зэрэгъырэр къэслъэгъугъ. Заом ер къызэрэздихьыщтыр а чIыпIэм къыщызгурыIуагъ.

Зэо илъэсхэм ятарихъ къыхэкIыгъ «ЦIыф лъэшхэм» ясюжет. Пыим колхоз былымхэр IэкIамыгъэхьаным пае чылэм къыдэнэгъэ хъулъфыгъэхэм ахэр къушъхьэм афыгъагъэх ыкIи заом ыуж къафыжьыгъагъэх. Поэмэр 1946-рэ илъэсым стхынэу езгъэжьэгъагъ, сатырэ мин фэдиз хъущтыгъэ. Къэрэщэе-Щэрджэсым сыщеджэнэу сызэкIом зыдэсхьыгъагъ. Ащ нэIуасэ сызщыфэхъугъэ нэгъой тхакIоу Абдулджалиловым Охътэ Абдулахь поэмэр езгъэлъэгъунэу сытегу­шIухьагъ. Абдулахь пычыгъо горэм сыкъызфеджэм, «Адыгеим кIожьи шъуи­тхакIохэм ягъэлъэгъу» къысиIуагъ.

…Яшъыпкъэу ащ титхакIохэр хэплъэн­хэу зыхъугъэр Литературнэ институтэу Москва дэтым сыщеджэ зэхъу лъэхъаныр ары. Р.Рождественскэм сыдеджагъ, Е.Евтушенкэр, Б.Ахмадулинар зы курскIэ тауж итыгъэх. ЗэдзэкIынхэр фэшIыгъэхэу поэмэм къыздеджэхэрэр щыгъозагъэх, уаси къыфашIыгъ. Ау гъэзетэу «Социалистическэ Адыгеим» культурэмрэ литературэмрэкIэ иотдел ипащэу Пэрэныкъо Мурат ситхыгъэхэр къыхиутын ымыдэу къызэкIигъэкIожьыгъагъэх. А уахътэм IэпыIэгъу къысфэхъугъэр ХьэдэгъэлIэ Аскэр. Москва сыщеджэфэ, ащ щыпсэурэ Еутых Аскэр нэIуасэ сшIынэу уахътэ симыфагъэми, ХьэдэгъалIэм Мыекъуапэ ащ нэIуасэ сыщыфишIы­жьыгъ. Еутыхым поэмэм сымакъэ Iоу сыкъыри­гъэджагъ, къысэдэIугъ, поэмэр къыфэзгъани, гъэтэрэзыжьын горэхэр къыфишIыжьыгъэх. Адыгэ тхылъ тедзапIэм сыздищи, ащ ипащэщтыгъэу Шэуджэн Махьмудэ поэмэр ритыгъ. Мэфэ заулэ тешIагъэу, 1953-рэ илъэсым, Еутых Аскэр ихьатыркIэ сиапэрэ тхылъэу «ЦIыф лъэшхэр» къыдэкIынэу хъугъэ. Ащ къыкIэкIогъэ гонорарыр «сиапэрэ лэжьапкIэр зытефэрэр оры» сIуи сянэ естыгъагъ. ЗэшиплIым джэнэ зырызырэ, зэнысэгъуищым, ежьыри ахэтэу, нэпэ­еплъ шъхьатехъо зырызрэ, Iахьыл-благъэхэм IэшIу-IушIухэр къырищэфыгъа­гъэх.

— «ЦIыф лъэшхэм» яджэрпэджэжь непи къыднэсы, уитхыгъэ кIуачIэ, мэхьанэ иI, лIыгъэм ищысэтехыпI… Адыгэ Хасэм изэфэхьысыжь зэхэсыгъо укъызыщэгущыIэм къэпIогъагъ уикъорэлъф хэушъхьафыкIыгъэ дзэ операцием зэрэхэлажьэрэр. Ащ сыд икъэбар?

— Сикъорэлъфэу МэщбэшIэ Артем Росгрвардием хэт, капитан. ХэушъхьафыкIыгъэ дзэ операциер зырагъажьэм садэжь къэкIогъагъ ыкIи ащ кIомэ зэрэшIоигъом сыщигъэгъозагъ. «Хэгъэгум ыпашъхьэ сипшъэдэкIыжь згъэцакIэмэ сшIоигъу, ащ фэдэу, тат, тыбгъэсагъэба! Уитхылъхэри ары зыфэгъэхьыгъэхэр», — къысиIуагъ. «Сырэпагэ уизекIуакIэ! Тхьэм уигухэлъхэр къыбдегъэхъу!» — джэуап естыжьыгъ. КъауIагъэу мазэрэ ныкъорэ госпиталым чIэлъыгъ, зыгъэ­псэфыгъо уахътэ къыратыгъагъ, джыри ыгъэзэжьын гухэлъ иI. Илъэс 31-рэ ыныбжь, сабыитIу епIу.

Зэфагъэм уфэбэнэным, уихэгъэгу къэбгъэгъунэным, мыхъо-мышIэрэ бзэ­джагъэрэ зышIэхэрэм уапэуцуным апае цIыф лъэшхэр ищыкIагъэх.

Тэу Замир.