Ижъырэ лъэпкъхэм афэдэу адыгэхэм сыдигъокIи чIыопсым илIэужыгъо пстэуми мэхьэнэ гъэнэфагъэ аратэу яхэбзагъ. Мыжъо лIэшIэгъум тхьабэхэм афэлажьэхэу зэрэщытыгъэхэм дакIоу зэрылажьэщтыгъэхэ Iэмэ-псымэхэр зыхашIыкIыщтыгъэхэр мыжъор, джэрзыр ыкIи гъучIыр ары. Ахэм зэкIэми укъатегущыIэныр атефэ, ау зигугъу къэтшIымэ тшIоигъор мыжъомэ афэгъэхьыгъэу зэрахьэщтыгъэ Iофыгъо­мэ ащыщ заул.

[caption id="attachment_131352" align="aligncenter" width="800"] Шыблэ (нэтемыфэ) мыжъохэр.
ПсэупIэжъэу Пхъэгъугъапэр, къу. Тэуйхьабл.[/caption]

Пэсэрэ цIыфхэр мэхъэшалэщтыгъэх, ары Iэмэ-псымэхэм апае агъэфедэщтыгъэ штаукIым е мыжъом кIуачIэ хэлъэу, яшIуа­гъэ е яягъэ къыуагъэкIын алъэ­кIыщтэу къызкIащыхъущтыгъэр. Ащ елъытыгъэу а пкъыгъохэм нахь федэ къызфарагъэхьынэу тхьэлъэIухэр ашIыщтыгъэх.

Тхьэмадэхэм (жрецы) фэIо-фа­шIэхэм хьадэIусхэм е нэмыкI­хэм ащагъэфедэхэу, арахьылIэхэу яIэщтыгъэх мыжъо зэмылIэу­жы­гъо­хэр. Ахэр ощым, уатэм, умэм фэдэу шIыгъэхэу пхъэкIыхэр апылъыгъэх. Археологхэм ахэм «жезл» араIо. ТиIуашъхьэмэ, къэхэлъэжъмэ къащачIэтхыжьырэмэ ахэр загъорэ къахэфэх.

ТхьэчIэгъ, тхьэщым чылэм итхьэлъэIупIэ гъэнэфэгъагъэ, мы­жъом хэхъукIыгъэ шыкъухэр ащаIыгъыщтыгъэх. ТIыщэм щау­кIыщтыгъэ былым пIашъэм къы­кIэчъырэ лъыр чIым хамыгъэлъа­дэу ахэм араугъуаещтыгъ. ГущыIэм пае, зэрэчылэу гъэтхапэм и 21-м, илъэсыкIэм зыщыпэгъо­кIыхэрэ мафэм, а шыкъухэм арыт лъым хъулъфыгъэмэ яцые къуапэхэр хагъаощтыгъэх, бзылъфыгъэмэ шэкI бзыхьафхэр хагъэбыхэти лъыкIэ агъэшъокIыщтыгъэх ыкIи ядэжь зыдахьыжьыщтыгъэх. Ар илъэсым къыкIоцI бын-унагъом зыпари хэмыфыкъукIыным, уз къемыкIуным пае унэм рагъэлъыщтыгъ.

[caption id="attachment_131353" align="aligncenter" width="800"] МыжъоупцIэ, мыжъуашхъо, протомыутIэ ­культур, тиэрэ ыпэкIэ я VII-рэ лIэшIэгъу. Къэ­хэлъэжъэу КIышкыр, къу. Тэуйхьабл.[/caption]

НэбгыритIу тхьэрыIо зэда­шIы­нэу, ау шыхьат щымыIэ зыхъукIэ, штаукI мыжъуашхъо кIанэ аIэмы­чIэ чIаубытэти, ащкIэ тхьэрыIо ашIыщтыгъ. ЯгущыIи епцIыжьыщтыгъэхэп. Адыгэ хабзэм елъы­тыгъэу гущыIэ пытэ ащкIэ тыгъэ хъущтыгъэ.

Мыжъошхъо тхьэрыIом нэмыкIэу мыжъо къызэрыкIоми кIочIэшхо хэлъэу гугъэщтыгъэх. Чылэм щыщ горэм мыхъо-мышIэ ышIагъэу загъэунэфкIэ, къоджэ тхьа­матэр ащ ищагу дахьэти, унап­чъэм мыжъошхо IуигъэтIысхьэщтыгъ. БзэджашIэри, унагъом щыщ нэбгыри а мыжъом къелъэ­бакъоу къикIыщтыгъэп, къикIыни фитыгъэхэп. Ар адыгэ хабзэм амыукъощтыгъэу изы нэшэнагъ. Мэзахэм хэтэу зыгорэм кIощтым мыжъошхъо кIанэми е мыжъуакIэми ыIэмычIэ чIилъхьэ­щтыгъ. Тышъэожъыезэ, пчыхьэшъхьэ мэзахэм тызаIофытэкIэ, «умыщтэным пае» ыIоти, тянэжъ мыжъуакIэ тIэгучIэ чIытигъэубытэщтыгъ. ТыкъызыкIожьыкIэ, лIэхъупхъэу зыфаер зэрэфэдгъэ­цэкIагъэмкIэ къызэрэтфэразэр къытиIозэ, тIихыжьыщтыгъ.

Эпосэу «Нартхэм» Саусэ­рыкъо икъэхъукIэрэ икIодыкIэрэ мыжъом зэрепхыгъэр дэгъу шъыпкъэу ахэтэлъагъо. Дунаим къызэрэтехъуагъэр ямышIыкI — машIор пылъэлъэу Лъэпшъ мыжъом къыкIоцIихыгъ. Саусэрыкъо лIыпкъым иуцуи, зытемы­кIорэ ыпэкIэ къимыкIы зэхъум, нартхэр ыгъащтэхи, гъэкIодыкIэу фэхъущтым еусэгъагъэх, ау сыд аухэсыгъэми аукIышъунэу амал яIагъэп: Лъэпшъ ыпсыхьэгъэ ыпкъышъол Iашэр хахьэщтыгъэп. Мыжъо джанщэрэхъыр (чанэу щэрэхъ) Хьэрам Iуашъхьэ къыра­гъэчъэхи, хъоршэрыгъэкIэ, ылъэ­гуанджэу цIыфыпкъ къызэрыкIор зэпырагъэупкIыгъ. ЗэрэхъурэмкIэ, икъэхъукIи икIодыкIи мы­жъом епхыгъэ шъыпкъ.

[caption id="attachment_131354" align="aligncenter" width="800"] ТIыщэм щагъэфедэрэ мыжъо шыкъу. Лъэпкъ музеим ифонд щыщ.[/caption]

Лъыр къыкIэчъызэ, зэрэпсаоу чIатIагъ. Саусэрыкъо иIуашъхьэ Тэхъутэмыкъуае икъокIыпIэкIэ шъофым ит. КъызэраIуатэрэмкIэ, гъатхэ къэс, дунаир къэкIэжьэу, къызыкъэгъагъэрэм Саусэрыкъо игурым макъэ чIым къычIэIукIы.

Нартхэу Iуашъхьэхэм ачIэлъхэм апсэмэ кIочIэ лые ахэлъэу алъытэ. Къэгъэсэим етIэ Iэбжыб е мыжъо къытырахышъ, тхьэ­лъэIум щагъэфедэ. Огъу зыхъукIэ ахэр уцIынынхэу псым халъхьэх, Тхьэм елъэIух ыкIи къещхы. Сэт Iуашъхьэхэм тхьэлъэIу ащыпшIы­мэ, хьаджэшI Чабэм укIоным пеIэу аIо.

ИжъыкIэ мыжъом хэшIыкIыгъэхэм мэхьанэшхо зэраратыщтыгъэр зыкIэ дэгъоу къегъэ­лъагъо нарт Орзэмэджы мыжъоу­пцIищыр зэритыгъэгъэ шIыкIэм. Апэрэ мыжъор зыфигъэшъошагъэр анахь лIыгъэ зышIагъэу, шыуишъэ къызыпэгъокIым, къыз­лъыригъажьэхи, зэкIэкIищыхи, къытыригъэзэжьи, зырызэу ыукIы­хэзэ, атекIогъэ нарт Пэтэрэз. ЯтIонэрэр ныбэкIэ щэIагъэ ин къызхэфагъэу, ешхэ-­ешъом чэщ-мэфиблырэ хэсэу, Iанэм зэрэтеIабэрэм нахьи купыр нахьыбэрэ зыгъэчэфыщтыгъэ Пэтэрэз ритыгъ. Ящэнэ­рэри ишъузы гукIэгъушхо фызиIэу, анахь лIы дэгъоу къычIэ­кIыгъэ Пэтэрэз дэдэм рипэсыгъ. ЗэрэхъурэмкIэ, ижъыкIэ анахь тын лъапIэу щыIагъэр мыжъоуп­цIэр ары.

МыжъоупцIэхэр лъэшэу зэрагъэлъапIэщтыгъэхэр протомыутIэ къэхалъэхэм къащычIэтхыжьырэ хъулъфыгъэ пэпчъ къызэрапыкIырэм дэгъу дэдэу къарытэшIэ. МыутIэхэм, зыхыхэм, касогхэм яхьадэхэм апылъхэу бэрэ тарехьылIэ. Адыгеим мыжъоупцIэ жъы дэдэу, анахь инэу къырагъотагъэм илъэс 4500-рэ фэдиз ыныбжь. Ар Ошъадэ иIуашъхьэ къычIахыгъ.

МыжъоупцIэхэм арыIазэхэу зэрэщытыгъэр пшысэхэм, тхыдэхэм, нарт пщыналъэхэм бэрэ къахэфэ. Мыщ фэдэ щысэхэр къэпхьынхэ плъэкIыщт: «Рамфытэ ишъузы мыжъоупцIэм псыр ригъэчъэхымэ, лIы уIагъэм тыри­гъэлъадэзэ псау къышIы­жьыгъ». «Шэф зэщэкIыгъэ мыжъоупцIэр пIыгъы зыхъукIэ узыфаер къыб­дэхъу». «Лъэгуц-ЖакIэм …уIагъэу телъыгъэм гощэ зигъор къыгъащти, мыжъоупцIэр шIэхэу къышти, зэфэдэкIэ ащифи, уIагъэр къэкIыжьыгъ». «Псыхъо Гуащэм мыжъоупцIэр пхъотэжъ шIуцIэм къыдихи Чэмыдэжъ екIэси ежьагъ».

Джырэ тилъэхъанэ хъулъфыгъэ тыжьын бгырыпхымэ, шхомэ, джэрышIэмэ апылъ тыжьын е нэмыкI пIокIэ кIыхьэмэ «мы­жъоупцIап» араIо.

Саусэрыкъо иш Тхъожъые мэ­къуи зэнтхъи ымышхэу, ­штаукI мыжъо щэхъу ымышхыщтыгъэу нарт пщыналъэхэм къащаIуатэ.

Адыгэ пшысэхэм мыжъохэм афэгъэхьыгъэу гъэшIэгъонхэм уащаIокIэ. ЦIыфхэр мыжъосынэу чъыхэу, етIанэ псэ къапыкIэ­жьэу. Ахэр мэгущыIэх, цIыфым изэхашIэхэр къахэфэх, шIулъэгъуи, гукIэгъуи яI, зэфагъэм фэбанэх. Тилъэпкъ ипшысэхэм ахэт цIыфыр сыны хъугъэу егъа­шIэм щытынэу е уахътэ тешIэмэ, цIыфы къэхъужьэу.

НэмыкI лъэпкъхэм яхъишъэмэ цIыфыр мыжъо зэрэхъурэр бэрэ къахэфэ: урымхэм я Зевс емыдэIурэр сынэу егъэчъы, Медузэу Горгонэм, «Горгонэжъ», занкIэу Iуплъэрэр мыжъо ешIы. Ятфэ­нэрэ Улэпэ Iуашъхьэу 1982-рэ илъэсым тызэтIэгъагъэм заом итхьэ фагъэпсыгъэгъэ щэтыр къычIэдгъэщыгъагъ. Ащ ыкIоцIы чатэ зыхэIугъэ пкъэу лъхъанчэу щычIатIэгъагъэм дышъэм хэшIыкIыгъэу Медузэу Горгонэ зыте­шIыхьэгъэгъэ тенэчыр теIулIэгъагъ. ИхьапIэмкIэ ащ ынэIу гъэзэгъагъ. Енэгуягъо хъункIа­кIо­хэр зыгорэкIэ мыщ зычIа­хьэхэкIэ, ащ занкIэу Iуплъэнхэу, ягухэлъхэр къадимыгъэхъунэу, чIэлъ пкъыгъохэр къыухъумэнхэу, зылъэгъурэр мыжъо хъунэу е екIодылIэнэу щыгугъхэу, ар мыутIэхэм тыраIулIэгъагъэкIэ.

Типшысэхэм ахэт зэш тIолъфэныкъомэ зы пшъашъэ шIу зэдалъэгъугъэу. Псэлъыхъохэм агу химыгъэкIэу зыдэкIощтыр къахихыным пае зэригъэнэ­къокъугъэх. Пшъэшъэ Iушыр мэкъупIэм иуцуи кIэлитIумэ язэу уцыр ыупкIэзэ апэ ыIапэ нэ­сырэм дэкIонэу Iуагъэ адишIыгъагъ. Зэнэкъокъухэзэ, нэбгыритIури зэдынэсыхи, якъэщэн ыIэ зэдеIагъэх. Ащ лъыпытэу тIури мыжъо хъугъэх. Мыжъохэмрэ ащ хэшIыкIы­гъэхэмрэ лъэпкъыбэмэ агъэлъа­пIэу тхьэлъэIупIэ ашIых е тхьэлъэIум щагъэфедэх. ИжъыкIи Адыгэ чIыгум ахэм афэдэхэр итыгъэх — исп унэхэр, тхьэнэшъухэр (статуи), къэнэтIэхэсхэр (менгиры), тIыщэм щагъэфедэщтыгъэ мыжъо шыкъухэу аукIырэ былым пIашъэм ылъ зэраугъуаещтыгъэхэр, шъхьафэу щылъ абрэ мыжъохэр, чIы гъунапкъэ­хэр къэзыгъэнафэщтыгъэхэр ыкIи нэмыкIхэр. ШакIомэ мыжъо хэхыгъэхэр чIыпIэ гъэнэфагъэ­хэм ащыряIэщтыгъэх.

Мыжъохэр уашъом къехыгъэ­хэу зэралъытэщтыгъэм къыхэкIэу шыблэр зэогъэ мыжъохэр хэу­шъхьафыкIыгъэхэу тхьэлъэIупIэ ашIыщтыгъэх. Ахэм шхыныгъо хэшыкIыгъэ упщэрыхьагъэхэр арахьылIэщтыгъэх, тIыщэ (къурмэн) зашIыкIэ агъэхьазырыгъэм щыщ Iахьхэр, нахьыбэрэм лы гъэжъагъэмрэ гъэжъуагъэмрэ, атыралъхьэщтыгъэх.

Къэхалъэхэу къэнэтIэхэсыбэ зыдэтхэр джынэ, шэйтан, цIыф бзэджэ тIысыпIэу алъытэщты­гъэх. Ахэм яягъэ къарамыгъэ­кIынэу щэбзащэхэр, шэкI кусэхэр, ахъщэжъгъэйхэр, нэмыкI пкъыгъохэр къэнэтIэхэсхэм аты­ралъхьэщтыгъэх.

Унэ ашIы зыхъукIэ, апэрап­шIэу унэлъачIэм ыкъуапэмэ мыжъуакIэхэр ачIатакъощтыгъ. Мыжъохэр зэуутэкIымэ шIоп аIощтыгъ. Тышъэожъыезэ, ахэр зэтыутэкIыхэу тянэжъ зилъэгъу­кIэ, къытиIощтыгъ: «А нынэ, мы­жъохэр зэшъумыутэкI — огъу къэжъугъэхъущт».

Къушъхьэ лъагэхэм тхьэхэр ащыпсэухэу ашIошъ хъущтыгъэ. Мыекъопэ районым итых къушъхьэхэу ТхьачIышхомрэ ТхьачIы­жъыемрэ (Большой и Малый Тхач). ИжъыкIэ ахэм ашыгу тешъохэм тхьэлъэIухэр зэраща­шIыщтыгъэр гъэнэфагъэ. Нарт къэбарыжъмэ зэрахэтымкIэ, бжыхьэ къэс Тхьэшхор зыщы­псэурэ Iошъхьэмафэ тхьэпапкIэхэр (божества) щызэрэугъоищтыгъэх ыкIи сэнэхашъо ашIыщтыгъ. Ащ нарт лъэпкъым щыщэу илъэсым къыкIоцI цIыфхэм анахь шIуагъэ къафэзыхьыгъэр рагъэ­благъэщтыгъ ыкIи сэнэф домбаибжъэ къыфырагъахъощтыгъ. Саусэрыкъо Iошъхьэмафэ дащэягъэу зы бжъэ къызыратым, ыгу рихьыгъэу ятIонэрэр къыфырагъэхъонэу ялъэIугъ. ЦIыф къызэрыкIомэ зы нахь зэрэ­рамытырэр къызыраIом, санэр зэрыз кIадэу щытым елъэпэкIауи риутыгъ. ИкIутыгъэр Iошъхьэмафэ къечъэхыгъ, сэнашъхьа- кIэу хэлъхэр Адыгэ чIыгум щы­зэбгырихыхи, къэкIыгъэх, бжа­лэмэ задзыгъ, сэнашъхьэр апиз хъугъэ. Сэтэнай гуащэ зы­фахьым, санэ афишIыгъ. Джащ щыублагъэу адыгэхэм санэ­шъо­ныр къахэхьагъ.

Iазэхэм узхэр мыжъохэмкIэ агъэхъужьхэу хэбзагъэ. Къэ­барыжъэу «Къоласыжъ ыкъорэ Псыхъо гуащэмрэ» къыщеIо а бзылъфыгъэм шIогъэшхо хэлъэу мыжъо шIуцIэ лъапIэ иIагъэу. АщкIэ нэшъум ынэхэр зыпIотыкIэ ылъэгъу къэхъужьыщтыгъ. Сыдрэ узи, сыдрэ уIагъи а мыжъом уащиухъумэн ылъэкIыщтыгъ. Псыхъо гуащэм илI пыйхэм хъоу куу горэм дадзэ­жьыгъэу, ныкъуалIэу къызагъотыжьым, а мыжъомкIэ еIазэзэ ыгъэхъужьыгъагъ. Щэр пкъы­шъолым къызыхахыжьыкIэ уIагъэу фэхъурэр шIэхэу рагъэ­кIыжьыщтыгъ.

Нэтемыфэ мыжъохэр игъэкIотыгъэу агъэфедэщтыгъэх. Ахэр къулэджэ мыжъо пIуакIэхэу гъуанэ зиIэхэр ары. Сабыим икушъэ, унэ гупэм, къэлапчъэм, унапчъэм, пхъэшъхьэ-мышъхьэ чъыгхэм апашIэхэу е апалъэхэу хэбзагъэ. Абхъазхэми мыр яшэн-хабз.

Мыжъо лIэшIэгъум къыще­гъэжьагъэу, бэмэ гу лъамытэу, непэ къызынэсыгъэм джыри тилъэпкъ зы Iэмэ-псымэ егъэфедэ — лэжьыгъэр ижъыкIэ зэрахьаджыщтыгъэ мыжъобгъум­рэ убэлъашъхьэмрэ. Джыри чылэ унагъомэ яIэх шхыныгъохэр гохьы къэзышIырэ бжьыныф­щыгъур ащаубэу.

Мыжъохэр зэрагъэфедэщтыгъэ шIыкIэхэр бэ мэхъух. Зигугъу къэтшIыгъэхэр заул ныIэп. Адыгэхэр лъэпкъыжъых — культурэ ин, культурэ игъэкIотыгъэ тиI. ЗыкIэ, адрэ лъэпкъхэм афэ­дэу, мыжъом япэсэрэ щыIэкIэ­-псэукIэ чIыпIэшхо щиубыты­щтыгъ, щыIэныгъэм илъэныкъуа­бэмэ анэсыщтыгъ. Ахэм яхьы­лIагъэми, афэгъэхьыгъэми фэ­Iо­-фашIэхэр зэрахьэхэу зэряхэ­бзагъэм нэIуасэ шъуфэтшIыгъ. Мыщ дэжьым къыхэдгъэщы тшIоигъу мы темэмкIэ джыри игъэкIотыгъэу тхыгъэхэр зэрэщымыIэхэр — тишIэныгъэлэжьхэр икъу фэдизэу ащ джыри дэлэжьагъэхэп. Шъыпкъэ, статья гъэшIэгъонхэр къыхау­тыгъэх. МыщкIэ ушэтынхэм уафежьэу, уплъэкIунхэм уишъып­къэу уапылъмэ, титарихъ, тиэтнографие, тикультурэ ишъэфыбэмэ уанэсыщт ыкIи къычIэб­гъэщыжьыщтых. Ахэм яшIуагъэ­кIэ тилъэпкъ къырыкIуагъэм инэ­кIубгъо пчъагъэ къызэIупхын плъэкIыщт.

Тэу Аслъан. АР-м и Лъэпкъ музей инаучнэ IофышIэ шъхьаI.