«Адыгэ макъэм» иIофышIэхэм ягукъэкIыкIэ, республикэ Адыгэ Хасэр яIэпыIэгъоу, гъэзетыр мыгъэ илъэси 100 зэрэхъугъэм фэгъэшъошагъэу зэхатщэрэ хьакIэщхэм яя 3-рэ зэIукIэгъу археологие ыкIи тарихъ мэхьанэ зиIэ лъэпкъ кIэнэу тиIэхэм афэгъэхьыгъагъ.

АР-м и Лъэпкъ музей иIофышIэхэр, АР-м икультурнэ кIэн къэухъумэгъэнымкIэ ыкIи гъэфедэгъэнымкIэ и ГъэIорышIапIэ ипащэу ЦIыпIынэ Рустем, АР-м зекIонымкIэ ыкIи зыгъэпсэфыпIэхэмкIэ комитетым ипащэ игуадзэу Джарымэ Беллэ, Адыгэ къэралыгъо университетым тарихъымкIэ ифакультет ипащэу ПэкIэшхо Нурбый, Мыекъопэ къэралыгъо технологическэ университетым иполитехническэ колледж икIэлэегъаджэу Къудаикъо Нуриет, зэлъашIэрэ IэпэIасэу СтIашъу Юрэ, «Адыгэ макъэм» иIофышIэхэр, Адыгэ Хасэм хэтхэр, адыгэ филологиемрэ культурэмрэ ыкIи тари­хъымкIэ факультетхэм (АКъУ) ястудентхэр хьакIэщым иIофшIэн хэлэжьагъэх. КъэбарлъыгъэIэсынымкIэ «Адыгэ макъэм» ихьакIэщхэм яIэпыIэгъур Къэралыгъо телерадиокомпаниеу «Адыгеяр» ары.

Археолог цIэрыIоу, экспедицие пчъагъэхэм ащылэжьагъэу, зиIэшъхьитIукIэ лъэпкъ кIэныр къэзыугъоигъэу, АР-м и Лъэпкъ музей инаучнэ IофышIэ шъхьа­Iэу Тэу Аслъан археологие ыкIи тарихъ мэхьанэ зиIэ чIыпIэхэу адыгэ чIыналъэм итхэм къатегущыIагъ. Ахэр къэтхыхьагъэу, екIолIапIэу иIэхэр гъэнэфагъэу, IофшIэнэу щызэшIуахыгъэхэр зэхэфыгъэу, къыщычIахыгъэ пкъыгъохэр ушэтыгъэу — а зэпстэум икъэбар игъэкIотыгъэ сурэтхэр игъусэжьэу Тэу Ас­лъан пчэгум къырилъхьагъэх.

«Мыжъо лIэшIэгъум къыщегъэжьагъэу джэрз, мыутIэ— скиф лъэхъанхэм, гурыт лIэ­шIэ­гъухэми — зэкIэ тарихъ лъэхъанэу тшIэхэрэм ясаугъэт­хэу тичIыналъэ итхэр мин пчъагъэм нэсы. Археологие саугъэтэу тиIэр бэдэд, зы­тIынрэ зэзыгъэшIэнрэ тиIэп. НыбжьыкIэхэр фэдгъэчэфынхэ фае. Тилъэпкъ итарихъ, тикIэн зэгъэфагъэу къэзытхыжьын, зэфэзыхьысыжьын тызфэныкъор. Тятэжъ пIашъэ­мэ къакIэныгъэхэр къэдгъотыжьырэ пкъыгъохэм нэры­лъэгъу къытфашIы. ЗекIохэр тишъолъыр къызихьэхэкIэ, ашIогъэшIэгъонын ылъэкIыщт закъоу къытщыхъурэр Мые­къопэ районым ит къушъхьэ­хэр ары. Ау ахэм язакъоп, Кощхьаблэ, Красногвардейскэ, Теуцожь, Тэхъутэмыкъое рай­онхэми археологие ыкIи тарихъ чIыпIэ хьалэмэтхэр ары­тых, макIэу зэгъэшIагъэх, икъу фэдизэу къэтхыхьагъэ­хэп. Мары ЦIыпIынэ Рустем щыс. Тызэгъусэу ахэм пчъагъэрэ тякIолIагъ. Ау Iофым нэмыкI екIолIапIэ ищыкIагъ. Тарихъ чIыпIэхэр, культурнэ кIэным исаугъэтхэр гъэунэфыгъэнхэ, ахэр гъэкъэбзэгъэн­хэ, екIолIапIэхэр афэшIыгъэнхэ, зекIо кIуапIэ шIыгъэнхэ фае. КъычIатIыкIыгъэ пкъыгъохэм дунэе мэхьанэ яIэу, къэралыгъоми ишIэ хэлъэу аужырэу тишъолъыр щытIагъэр Александр Лесковыр ары. Ащ ыуж илъэс 41-рэ хъугъэ дунэе мэхьанэ яIэу археологие IофшIэн инхэр тишъолъыр зыщымыкIуагъэ­хэр. Уитарихъ зэмыгъашIэ, лъымыгъэкIуатэ хъумэ, нэ­мыкI лъэпкъым итарихъ мэхъужьы. Ащ фэдэ щысэхэри тэшIэх», — гумэкIыгъо шъхьаIэу щыIэхэм Тэу Аслъан ягугъу къышIыгъ.

Шъолъырым икультурнэ кIэн ухъумэгъэнымкIэ ыкIи гъэфедэгъэнымкIэ ГъэIорышIапIэм ипащэу ЦIыпIынэ Рустем археолог сэнэхьатыр зышIогъэшIэгъон ныбжьыкIэхэр зэрэтимакIэхэр, специалист хэхыгъэ­хэр, шIэныгъэлэжьхэр а лъэныкъомкIэ зэрэтимыIэхэр къы­Iуагъ: «Илъэс 15 хъугъэу тарихъымкIэ факультетым сыдэлажьэ, икомиссиехэм сахэт. А уахътэм къыкIоцI археологэу нэбгыри 4 къычIигъэкIыгъ. Ахэм ащыщэу зыр къэралыгъом икIыжьыгъ, ятIонэрэ пшъэшъэжъыер Ростов кIожьыгъэ, джыри нэбгыритIур КъокIыпIэм щыпсэурэ лъэпкъхэм яискусствэкIэ къэралыгъо музеим и Темыр-Кавказ къутамэ щэлажьэх. Археологием дэлэжьэн шIэныгъэлэжьхэр тиIэ­хэп. Аслъан къызэриIуагъэу, тызэIокIэ, тарихъ чIыпIэхэр къэтэкIухьэх, ахэр тэшIэх, ау тадэлэжьэнэу цIыфхэр тищыкIагъэх, тыфырикъурэп. ТырэгущыIэшъ, тызэбгырэкIыжьы, Iофыр лъыкIотэным пае общественностым илIыкIохэри, Адыгэ Хасэри, къулыкъухэм ащылажьэхэрэри, Аслъан фэдэу тинахьыжъхэу шIэныгъэ зыIэ­кIэлъхэри тызэгъусэу унашъохэр зэхэдгъэуцон, ахэм язэшIохын тызэгъусэу тадэлэжьэн фае».

Археологхэр зыкIэмакIэм, тарихъымкIэ факультетым ще­джэрэ студентхэм археологиер зышIогъэшIэгъонхэр къахэкIынэу щытхэмэ афэгъэхьыгъэ упчIэхэр фэдгъэзагъэх факультетым ипащэу ПэкIэшхо Нурбый. Ащ къызэриIуагъэмкIэ, археологиер ныбжьыкIэхэм жъугъэу къыхахыжьырэп, ащ фэщагъэу къа­хэкIырэр зырыз. Ау ежь факультетми нахьыпэм ыпкIэ зыхэмылъ, бюджет чIыпIэ 60 иIэщтыгъэмэ, джы ащ фэдэу къэнэжьырэр чIыпIэ 12 — 14, адрэхэм зэкIэми ыпкIэ апылъ факультетым ущеджэным пае. Уасэр илъэс еджэгъум сомэ мини 100-м нэсы. Ащ фэдэ шапхъэхэр университетым къы­фырагъэхы, ахэм адиштэу мэлажьэх.

ФэгъэкIотэныгъэ зиIэ горэхэр ыпкIэ хэмылъэу рагъэджэшъумэ теупчIыгъ. ПэкIэшхо Нурбый джэуапэу къытыжьыгъэм нахь лъэшэу Iофым изытет уригъэгупшысэнэу щыт: «ЕджапIэм щыублагъэу тарихъыр зышIо­гъэшIэгъон сабыйхэр къахэ­кIымэ, ахэм апае бюджет чIыпIэ зытIущ, ыпкIэ хэмылъэу едгъэджэнхэ тлъэкIынэу тэгъэ­нафэ. Ау ахэм еджапIэр е нэмыкI организациехэу ныбжьыкIэм тарихъымкIэ факультетыр къызиухкIэ Iоф зыщишIэн ылъэкIыщт къулыкъухэр къакIэ­лъэIунхэ фае. Еджэныр къызиухыкIэ, кIэлъэIугъэ къулыкъум илъэсищым нахь мымакIэу Iоф щишIэн фаеу зэзэгъыныгъэмкIэ ипшъэрылъ. Ащ фэдэ чIыпIэу къатырэри зытIущым блэкIы хъущтэп. ЫпкIэ зыхэмылъ чIыпIэ бэу къыуатыщтэп. Тистудентхэр гъэмафэрэ шъоф практикэми тэгъакIох, тишъо­лъыр щыкIорэ экспедицие цIыкIухэм ахэлажьэх».

ХэгъэунэфыкIыгъэн фае экспедициехэм ахэтхэу ащ фэдэ Iофтхьабзэхэм гъэмафэрэ ахэлэжьэрэ студентхэм зы мафэм сомэ мини 3 — 4 къагъэхъэн зэралъэкIыщтыр.

Студентэу хьакIэщым къе­кIолIагъэхэм ащыщхэм гущыIэ яттымэ тшIоигъоу зафэдгъэзагъ. Мэфэхьаблэ щыщэу Якъуб Олыд гущыIэр ыштагъ:

«Сятэ IэкIыб къэрал къикIы­жьыгъ. СицIыкIугъом щегъэ­жьагъэу тарихъыр сикIасэу, ащ сыфеджэнэу къыхэсхыгъ. Апэрэ курсыр къызытэухым практикэ тиIагъ, апэрэу экспедицием сыхэфагъ. Археологэу Глушко тигъусагъ. Къо­шынхэр, урым амфорэ, джэрз гъэдэхалъэхэр ащыгъум къэд­гъотыгъэх. Ар сшIогъэшIэгъо­ныгъ. ЯтIонэрэ курсым ыуж ЦIыпIынэ Рустем тигъусэу Усть-Сахрай тыщыIагъ, исп унэхэм тахэхьагъ. Хьаджыкъо нэмыкIэу исп унэхэр зыгорэм итхэми сшIагъэп. Ар нэры­лъэгъу къысфэхъугъ, зыфэдэ къэмыхъугъэ опыт ин сиIэ хъугъэ. Сигуапэу ащ фэдэ дэкIыгъомэ сахэлажьэ ыкIи тапэкIи сахэлэжьэщт».

Ащ фэдэу къэгущыIэгъэ ныбжьыкIэм тигъэгушIуагъ, археологие сэнэхьатым фэщэгъэ студент зырызхэр зэрэщыIэхэр нэрылъэгъу къытфэхъугъ.

АР-м зекIонымкIэ ыкIи зыгъэ­псэфыпIэхэмкIэ и Комитет ипащэ игуадзэу Джарымэ Беллэ пчэгум къедгъэблэгъагъ. Тарихъ чIыпIэхэр зекIоным хэгъэхьагъэхэмэ ишIуагъэ къызэрэкIощтыр, ащ игъэкIотыгъэу Iоф зэрэдашIэрэр къыIотагъ: «Пстэуми зэрэшъушIэрэмкIэ, зекIоныр къэралыгъом ыкIоцI нахь щызэхэщэгъэным джыдэдэм дэлажьэх. Этнографическэ зекIоным хэхьэх исп унэхэм, тарихъ ыкIи археологие кIэным ичIыпIэхэу тиIэхэм якIурэ гъогууанэхэр. 2023-рэ илъэсым ибэдзэогъу мазэ щыублагъэу Гъозэрыплъэ, Хьаджыкъо адэт исп унэхэр, «Богатырская поляна» зыфиIорэ зыгъэпсэфыпIэр зэхэдгъэуцогъэ зекIо гъогухэм ахэдгъэхьагъэх. Мыекъопэ районым изакъоп, Теуцожь, Тэхъутэмыкъое районхэми зафэтэгъазэ. ЗекIо гъогукIэ­хэм талъэхъу. Рустем зипэщэ гъэIорышIапIэми тыдэлажьэ, культурнэ кIэным исаугъэтхэм Iоф адэтшIэнэу тыхьазыр, а лъэныкъомкIэ тиIофшIэн нахь лъыдгъэкIотэщт».

ЗэлъашIэрэ лъэпкъ IэпэIасэу СтIашъу Юрэ ыгу хэкIэу зигугъу къышIыгъэр зекIохэр музейхэм макIэу ачIахьэхэ зэрэхъугъэр ары. Археологие ыкIи тарихъ кIэнэу тиIэхэм япхыгъэу арагъэ­шIыгъэ шъуашэхэу «Гъобэкъуае щыщ амазонкэр» ыкIи «Адыгеим иIуашъхьэхэр» зыфиIохэрэр иколлекцие хэтхэу КъокIыпIэм щыщ лъэпкъхэм яискусствэкIэ къэралыгъо музеим и Темыр-Кавказ къутамэ чIэлъых. Улугбек иобсерваториеу Самарканд пэблагъэу щытым икъэгъэ­лъэгъонхэм ащыщ гущыIэ пэублэу фашIыгъагъэхэу дзэкIолIэу Тимур къыIуагъэу тарихъым къыхэнагъэхэу гущыIэхэр СтIа­шъу Юрэ щысэу къыхьыгъэх. Ахэр тихьакIэщ зыфэгъэхьыгъэм къекIу шъыпкъэу Юрэ ылъы­тагъ ыкIи а гущыIэхэм къяджагъ: «Лъэпкъыбэхэм, тарихъ хъу­гъэ-шIэгъэ къинэу зыпхырыкIы­гъэхэм къахэкIэу, ижъырэ шэн-хабзэу ахэлъыгъэхэр къэзыушыхьатырэ осэнчъэ кIэным изы Iахь чIанагъэу хъугъэ. Ахэр гъэдэхалъэхэм е тхыпхъэхэм анахь лъапIэу щытыгъэх, лъэпкъым итарихъ, икультурэ ятамыгъэзехьэу тарихъым чIыпIэ щаубытыщтыгъ. Лъэпкъым ишIэжь изы Iахь ахэм адэкIодыгъ. ЦIыф лъэпкъым зишIэжьынымкIэ ыкIи нэмыкIхэм заригъэшIэнымкIэ ащ ишIуагъэ къызэрэкIощтыгъэм щэч хэлъэп». Мы гущыIэхэм мэхьэнэ куу ахэлъ. ТшIокIодыгъэр нахьыбэ мыхъуным пае тапэкIэ тызэ­дэлэжьэн зэрэфаер гъэнэфагъэ. А IофшIэным сыдигъокIи сыкъыхэлэжьэнэу сыхьазыр», — къыхигъэщыгъ СтIашъу Юрэ.

Мыекъопэ къэралыгъо технологическэ университетым иполитехническэ колледж икIэлэегъаджэу Къудаикъо Нуриет культурнэ кIэнэу лъэпкъым иIэхэм ащыщэу адыгэ чъыгхатэхэм ацIэ къыриIуагъ. Пхъэ­шъхьэ-мышъхьэ чъыг лъэпкъхэу мыIэрысэр, къужъыр адыгэмэ зэрагъэтIысхьэщтыгъэхэр, ахэм афэдэ чъыгхэу илъэс 200 зыныбжьхэр зэрэщыIэхэр, джынэс пхъэшъхьэ-мышъэхьэхэр къазэрапыкIэхэрэр, ижъырэ адыгэ мыIэрысэ ыкIи къужъ лъэпкъхэм ацIэхэр къызэрагъотыжьыгъэхэр къыIотагъ. А зэпстэур зыдэт тхылъэу «В поисках староадыгских сортов яблони и груши» зыфиIоу ежь Къудаикъо Нуриетрэ Ирина Бандуркорэ къыдагъэкIыгъэр Тэу Аслъан шIухьафтынэу къыритыгъ.

АР-м и Лъэпкъ музей IэкIыбым щыIэ тилъэпкъэгъухэмкIэ иотдел ипащэу МэфэшIукъо Щангулэ Тэу Аслъан Лъэпкъ музеим ипкъэоу, икIэсэнэу зэрилъытэрэр, шIэныгъэ куоу иIэр къазэрашъхьапэрэр, Ас­лъан изакъоми къыугъоигъэ пкъы­гъохэр хъарзынэщым изы Iа­хьышIоу зэрэщытыр къыIотагъ ыкIи ащ ыцIэкIэ зекIо гъогууанэ зэхагъэуцонышъ, зекIохэр рагъэкIонхэу, ащ ежь Аслъани адытетэу, тарихъ кIэнэу тиIэхэм якъэбар къафиIуатэзэ ышIынэу къахилъхьагъ.

Тэу Аслъан хьакIэщым къыщигъэлъэгъуагъэхэм ащыщыгъ Теуцожь ыкIи Тэхъутэмыкъое районхэм ятарихъ чIыпIэхэр зыдэщытхэр зыщыгъэунэфыгъэ картэу ежь зэхигъэуцуагъэр. Тарихъ кIэным щыщэу ащ чIыпIэ хьалэмэт къыхеубытэ —Алэдж иунэу зикъэбар нарт пщыналъэхэм арытыр ары. Ижъырэ адыгэхэм яхэсэзэхэхьапIэу, тхьэлъэIупIэ чIыпIэу ар щытыгъ. Адыгэ хэгъэгум игупчэу ар алъытэщтыгъ, итыдэрэ чIыпIэ укъикIыгъэми, ащ къынэсырэ гъогухэр зэфэдизыгъэх. Джащ фэдэ чIыпIэхэр зышIэрэ шIэныгъэлэжь-ушэтакIом ишIэныгъэ гъэфедэгъэн зэрэфаем щэч хэлъэп. ЗекIонымкIэ ыкIи зыгъэпсэфыпIэхэмкIэ комитетым итхьаматэ игуадзэу Джарымэ Бэллэ Тэу Аслъан зекIо гъогоу зэхигъэуцуагъэр къарихьылIэнышъ, хигъэплъэнхэу комитетым къыригъэблэгъагъ. «Нартхэм ялъэуж тытетэу» — зекIо гъогукIэм Беллэ псынкIэу цIэ къы­фиусыгъ. Шъолъырым пхырыкIырэ зекIо гъогууанэхэм ар ахагъэуцон зэралъэкIыщтымкIэ зэхахьэм хэлажьэхэрэр къыгъэ­гугъагъэх. ХьакIэщым изэхэсыгъо кIэух шIагъо фэхъугъ.

Сурэтхэр: Iэшъынэ Аслъан.