БэмышIэу шIэныгъэлэжь горэм тимузей гущыIэгъу сыщыфэхъугъ. Лъэпкъым къырыкIуагъэхэм тарыгущыIэзэ, кIэлэхьхэр зэрэщыIагъэхэм ыкIи цIыфхэмкIэ сатыу ашIэу зэрэщытыгъэм, хы Iушъомрэ къушъхьэхэмрэ гъэрхэр ащащэхэу бэдзэрхэр зэращыIэщтыгъэхэм танэсыгъ.

Мыщ дэжьым сыздэгущыIэрэм есIогъагъ Адыгэ Республикэм и Лъэпкъ музей ифондыжъ кIэ­лэхьхэм ясурэт тетэу пIуаблэ зэрэхэлъыгъэр. ТиIофышIэ на­хьыжъхэм къызэраIуатэрэмкIэ, Хэгъэгу зэошхом илъэхъан нэмыц фашистхэм тимузей загъэстым, а экспонат хьаламэтыр хэкIодагъ. Къэбарэу пы­лъым­кIэ, а пкъыгъо ямышIыкIэр 1839-рэ илъэсым Тхьаркъуа­хъохэм яунагъоу Нэчэрэзые дэсыгъэм щашIыгъагъ. Зыблэгъэгъэ бзылъфыгъэр лIакъом инысагъэмэ е ыпхъугъэмэ тыщыгъуазэп.

ПIуаблэм исурэт альбомэу «Адыгэ тхыпхъэхэр» зышъхьэу Азэмат Мин-Къутас 1960-рэ илъэсым Мыекъуапэ къыщыдигъэкIыгъэм дэт. Уахътэм гъо­жьышэ ышIыгъэ тхьапэм те­шIыхьагъэхэр нахь хэплъэгъукIы хъуным пае компьютерым датлъхьи, Iоф дэтшIагъ. ТыкъызэрэтегущыIэщтым имызакъоу, ар зылъэгъурэм бэкIэ нахь шIогъэ­шIэгъонынэу тэгугъэ. ПIуаблэр зыхэшIыкIыгъэр IутIэн къызэрыкIоми, сурэт хьаламэтэу тетымкIэ тилъэпкъ икультурэ IэшIагъэу чIинагъэмэ зыкIэ зэращыщыр гъэнэфагъэ.

ПIуаблэм ыпкъ плIэмый, итеплъэ дахэ, ышъхьашъо тхыпхъэхэмкIэ баеу гъэкIэрэкIагъэ. Налъэ-налъэхэу, зэкIужьхэу зэдиштэхэу зыблагъэр сэнаущыгъэшхо зыIэкIэлъыгъэ бзылъфыгъ. IэшIагъэм икIыхьагъэкIэ ыбгъухэм сатыритIоу тхыпхъэ щэнэбзыхэмрэ плIэмыехэмрэ атешIыхьагъэх. Адрэ пэкIэ бгъу­зитIур, зэпэчIынатIэу, зэфэдэу шIыгъэ тхыпхъэхэмкIэ гъэдэхагъэх. Сурэтыр ахэм плIэмыеу «къагъэгъунэ». ТешIыхьагъэхэр уинэплъэгъу къызэрэридзэу узIэпащэ, уатеплъэхъукIын плъэ­кIырэп. КIэлэхь шыум сабыеу рихьыжьагъэр ишыплIэ зэрэдилъхьагъэр тэлъэгъу. Зыкъы­IэкIиутыжьы шIоигъоу мэлъэ­къуао, мэпцIымамэ, зимышIэ­жьэу, щтагъэу мэгъы. Езыхьы­жьагъэм пэIожьаоу (шляпэу) щыгъымкIэ зэрэмыадыгэр гъэ­нэфагъэ. ХъункIакIом шыу лъе­жьагъ. Хъурышъо паIоу щы­гъымкIэ — чылэм щыщ хъулъфыгъ. Джабгъу къуачIэм къотэ­лъагъо ны тхьамыкIэу зыIитIу щэигъэу, ошIэ-дэмышIэу къыфыкъокIыгъэ насыпынчъагъэм амалынчъэ ышIыгъэу, илъфыгъэ гупсэу IэкIахыгъэм лъыбанэрэр. Бзылъфыгъэм угу емыгъэгъун плъэкIырэп. Тхьэм ышIэн ащ фэдэ тхьамыкIагъо къызфахьыгъэ адыгэ нэу агъэпцIымэма­гъэмрэ ыгу хагъэIэжьыгъэмрэ япчъагъэ зыфэдизыр.

Чылэм дэт бгъагъэхэр пIуаб­лэм къыхэщых. Ошъуапщэхэри къэлъагъох. Сэмэгубгъум ычIэгъ­кIэ шъхьандэхэр тешIыхьа­гъэх. Шыпэхэр зыдэгъэзагъэхэмкIэ бгышъхьэ къэлъагъо. Ащ нэчэрэзые Iошъхьэшхор угу къегъэкIы. Бзылъфыгъэм ыпашъхьэ кушъэ ит, ащ пэчыжьэхэп адыгэ Iа­нэмрэ къумгъанымрэ. Iэнэ кIы­шъом тхыпхъэхэр тешIыхьагъэх.

СурэтышI IэпэIасэхэм мыщ фэдэу сюжетхэр лэч зэмышъо­гъухэмкIэ (краскэхэмкIэ) зэрагъэкIунхэр IэшIэхэу къадэ­хъурэп, пчъагъэрэ кIашIыкIы­жьы. ГъэшIэгъоны, пIуаблэм тешIыхьагъэ­хэр зиIитIу къычIэ­кIыгъэр адыгэ бзылъфыгъэ къызэрыкIу. ЗэраIо хабзэу, еджагъэп, епщагъэп, хьисыпми, сурэтшIынми зыми фигъэсагъэп, къыгъэшIагъэм ягъунэгъу чылэ нахь чыжьэ мы­кIогъэнкIи хъун, ау IутIэныр зэ­рэбблэщтым, пIуаблэ зэрэпшIыщтым хэшIыкIышхо зэрафыриIагъэр гъэнэфагъэ. Игукъаорэ игукIаерэ нэрылъэгъу къытфа­шIэу, тхьамыкIэгъошхоу къыщы­шIыгъэр пIуаблэм тыришIыхьаныр, къыщигъэлъэгъоныр фызэшIокIыгъ. Мыщ дэжьым къэIо­гъэн фае пкъыгъо цIыкIухэм анэсы­жьэу ятеплъэхэр зэхэугуфыкIыгъэу къызэрэхигъэщыгъэхэр: анэгу­хэр, шыIапIэхэр, шъуа­шэхэр, чыжьэу щыт унэм ишъхьаныгъуп­чъэхэр ыкIи нэмыкIхэр. «Уису­рэт хэсэу сшIынба» адыгэмэ зэраIорэр гущыIэ къодыеу зэрэщымытыр, ижъыкIэ тицIыф­хэм сэнаущыгъэрэ къу­лайныгъэ­шхорэ зэрахэлъыгъэр мы бзылъфыгъэм иIэшIагъэ нафэ къытфешIы. ИIэпэIэсагъэкIэ я XIX-рэ лIэшIэгъум щыIэгъэ сурэтышIхэм акъогъу зэрэкъомыхьащтыгъэм тицыхьэ телъ.

Бжъэдыгъу чIыналъэм Краснодар псыубытыпIэм ычIэгъ хъугъэ чылагъохэм къапэIулъхэу темэнышхохэр иIэщтыгъэх. Ахэм къащашIыщтыгъэ IутIэнхэм, къамылхэм, псыуцхэм, шэбый­хэм, отэбэ чы уфэ-упцIэхэм лъэшэу къашъхьапэу, зэмылIэ­ужыгъоу бэ ахашIыкIыщтыгъэр. Пшъэшъэжъые Iэтахъохэм къащегъэжьагъэу ныбжьышхо зиIагъэхэм анэсыжьэу IэшIагъэхэмкIэ къулайныгъэрэ сэнаущыгъэ­рэ зыIэкIэмылъыгъэ бзылъфыгъэ сыдрэ чылагъуи дэсыгъэп.

Тэу Аслъан.