Темыр Кавказым икъохьапIэ нэр пIэпихэу чIыпIэ дах, ичIыопс зэкIужь: иуашъо къаргъо, икъушъхьэхэр лъагэх, ипсыхъохэр чъэрых, имэзхэр кIырых, игубгъо хъоо-пщаухэр чIыпцIэ къат Iужъух, сыдрэ лэжьыгъи ащыбагъоу чIыгу хьалэмэтых. ХъупIэ къашхъохэмрэ мэкъупIэ уц зэхакIэхэмрэ хъоеу итых. ЧIыналъэр тхыпхъэ хъырахъишъэу псыхъуабэмэ зэхаухъытыхьэ. Илъэс мин пчъагъэхэм мы дунай джэнэтым адыгэхэр лъэпкъы ихъухьагъэх.

Тятэжъ-тянэжъ пIашъэмэ ду­нэееплъыкIэу, дунэезэхашIэу яIа­гъэмкIэ, къэзыуцухьэрэ чIыопсэу зыщыпсэухэрэм исыд­рэ лIэужыгъуи псэ пытэу алъы­тэщтыгъ, ащ щыщыбэхэр тхьэпапкIэу агъэнэфэгъагъэх, агъэлъапIэщтыгъэх, къаухъумэщтыгъэх. ЕгъэшIэрэ хабзэ афэхъугъэу, амыгъэфедэщтмэ, чъыгыр раупкIыныр хэгъэкIыри, къутамэ пакIыкIыщтыгъэп, тхьапи пачыщтгъагъэп. КIэлэцIыкIухэм уцхэр ратхъы зыхъукIэ, «шъуятэжъмэ ажакIэхэр ишъумыч» араIо­щтыгъэ.

Джырэ лъэхъаным чIыопсым икъэухъумэнрэ игъэкъэбзэнрэ гумэкIыгъо мыухыжь хъугъэ. ИжъыкIэ адыгэхэм анахь ­лъэпкъ шынкI щыIагъэп пIоми ухэмыукъонкIи хъун. ЕгъашIэм унэгъо байи, унэгъо тхьамыкIи ищагу хэкIыр къыдихыщтыгъэп. ХапIэм икъопэ зэгъокI горэм щаугъоищтыгъ, стын зылъэкIыщтхэр агъэстыщтыгъэх, чIыгъэшIу хъу­щтыр хатэм ахьыщтыгъ, къа­нэрэр чIатIэжьыщтыгъ.

Илъэсым къыкIоцI мэзитIу ныIэп зышакIощтыгъэхэр: шэ­кIогъу мазэмрэ тыгъэгъазэмрэ е тыгъэгъазэмрэ щылэ мазэмрэ. Адрэ мэзипшIым чIыопсым хэс лъэпкъ яягъэ рагъэкIыщтыгъэп.

Псэушъхьэ нэжъхэу, къолэбзыухэу щыр къызкIэхъощтхэмрэ зыкIэсхэмрэ аукIыщтыгъэхэп, псэ зыпыт амыгъэфедэщтмэ, хьаулыеу къаушэкIущтыгъэп.

БэшIэгъэ дэдэу тилъэпкъ къыгурыIогъагъ цIыфыр дунаим ренэу тетынэу къызэрэтемы­хъорэр. Ащ елъытыгъэу, хъулъфыгъэнкIи бзылъфыгъэнкIи фит, щэIэфэ пшъэрылъ шъхьаIэу зы­филъытэжьыщтыгъэр къызтехъогъэ дунаим иягъэ римыгъэкIэу щыпсэуныр ыкIи щэIэфэ ар нахьышIу ышIыгъэу, ялъфыгъэхэмрэ къакIахъохэрэмрэ къы­зэрафигъэнэжьыщтыр ары.

Дунаим тет лъэпкъ пэпчъ ежь зыщыпсэурэ чIыналъэм инэшанэмэ адиштэу, зычIэсыщт унэхэри, щагу псэуалъэхэри ыгъэпсыхэу ихабз. МыщкIэ адыгэхэм сэнаущыгъэшхо ахэлъыгъ ыкIи ахэлъ.

ЦIыфыр ренэу зэрэщымыIэщтыр зэрашIэрэм елъытыгъэу, мыжъо лIэшIэгъум ыуж, гъочIэгъ­хэм къачIэкIыжьхи, бгъагъэхэр ашIыхэу зырагъэжьагъэм къыщыублагъэу я XX-рэ лIэшIэгъум къынэсыжьэу, илъэс 5000 — 6000-м зычIэсыщт унэхэмрэ бгъагъэхэмрэ чыифыпкъ яIэу, чIым хэкIодэжьыщт закI зыхашIыкIыщтыгъэхэр: пхъэ, чы, ятIэ, бгъэны е къамыл. Чыиф унэр анахьыбэу зэрэщытыщтыр илъэсишъ, цIыфым инахьыбэрэ гъашIэ фэдиз.

Адыгэмэ ядунэееплъыкIэкIэ, ыпэкIэ къызэрэтIуагъэу, чIыо­псым исыдрэ лIэужыгъуи псэ пыт. Ащ фэшI, чIыналъэм лыягъэ рамыхынэу, чырбыщ уни, мыжъо уни ежьхэм зыфашIыщтыгъэп. ЗыкIэ пый мыухыжьхэм унэ шIыгъо рагъафэщтыгъэхэп, етIани ижъыкIэ хъулъфыгъэм мыжъо е чырбыщ унэ зыфишIыжьмэ, илIыгъэкIэ зыщымыгугъыжьэу, ежьыри иунагъуи фэмыухъу­мэнхэу, къэрабгъэу алъытэщт­гъагъэ.

Ижъым-ижъыжьым тятэжъ пIашъэхэр фэIэпэIасэу мыжъо испунэхэр, дольменхэр ашIыщтыгъэх, дэгъу шъыпкъэу зэхагъэуцощтыгъэх, ау ахэр зыфа­шIыщтыгъэхэр зидунай зы­хъо­жьыгъэхэр ары. Хьадрыхэм гъу­нэ иIэп, ары лIагъэхэм мы­жъо унэхэр, испунэхэр, зыкIафашIыщтыгъэхэр. Ахэм яна­хьыбэм Iуашъхьэхэр атыра­шIы­хьэщтыгъэх. Ащ цIыф бзаджэ емыкIуалIэу, ятIэр тыримытхъоу хьэдэ унэр ымыкъутэмэ е иягъэ римыгъэкIымэ, егъашIэм щы­тыщт, ау ахэми ашъхьасыгъэхэп.

Илъэс 3000 — 5500-кIэ узэ­кIэIэбэжьымэ, а уахътэм къы­диубытэрэм, испунэ 10000-м ехъу пэсэрэ адыгэхэмрэ абхъаз­хэмрэ ячIыналъэхэм арашIы­хьэгъагъэхэу шIэныгъэлэжьхэм къаушыхьаты. Я XIX-рэ лIэ­шIэгъум Кавказым икъохьапIэ испунэ 2500-рэ фэдиз ныIэп къыщалъытэжьыгъагъэр.

Апэ ашIыщтыгъэхэр иныгъэ­хэп, мыжъобгъу тешъо пIуа­кIэхэу плIы зэхагъэуцощтыгъ, ащ хьадэр рагъэтIысхьэти, ятфэ­нэрэр шъхьэу тырапIо­жьыщтыгъ. ЛIагъэр рамылъхьэу зэрэрагъэтIысхьэщтыгъэр арын фае «исыпIэ ун», испун, араIонэу къызхэкIыгъэр. Нэ­ужым дольменхэр мыжъобгъу инхэм ахашIыкIыщтыгъэх. Яна­хьыбэр зы пэщ (комната) ныIэп зэрашIыщтыгъэр. Агупэхэм блынкIэхэр афашIыщтыгъэх, аIупэхэм гъуанэхэр ахахы­щтыгъэх, IукокIэ агъэпытэжьыщтыгъэх. Гъэнэфагъэу ахэм тхьэлъэIупIэхэр ахэтыгъэх ыкIи лIакъомэ яхьэдэ гъэтIылъыжьыпIагъэх. Зидунай зыхъожьыгъэ зытIущ ащ зыралъхьажькIэ, Iукор Iуалъхьажьыти, ятIэрэ мыжъошхохэмрэ атыралъхьэхэти Iуа­шъхьэ атырашIыхьэщтыгъ. Исп­унэхэр куп-купэу, шъэрышъэ-­шъэрышъэхэу зэхэтхэу, къэха­лъэхэу ашIыгъагъэх. Енэгуягъо ахэр абдзахэхэм, шапсыгъэхэм, нэтхъуаехэм, бжъэдыгъу­хэм — лъэпкъыбэ хъущтыгъэ адыгэхэмрэ абхъазхэмрэ хэу­шъхьафыкIыгъэхэу ялъэпкъ къэ­хэлъагъэхэкIэ.

Мыщ дэжьым къэIогъэн фае Ижъырэ Адыгеим ыкIоцI къа­лэхэр зэримытыгъэхэр. Узы­чIэсыщт мыжъо е чырбыщ унэ умышIэу сыдэущтэу къалэ бгъэ­псыщта? Шъыпкъэ, тичIыналъэ­хэм къалэхэр арытыгъэх. Ахэр хы Iушъохэм аIутыгъэх. Урым щакIохэм нахь Iэрыфэгъоу сатыу адашIынэу хы Iушъомэ къызы­IуагъэтIысхьэхэм, мыжъо унэхэр ашIынхэр ялъэпкъ нэшэ­нагъэти, япсэупIэхэм ахагъа­хъозэ къалэ хъугъагъэх. Ахэм пэсэрэ адыгэхэр, мыутIэхэр ары лъэпкъ шъхьаIэу адэсыщтыгъэ­хэр. Советхэм ялъэхъан къырахьыжьагъэу тарихъ шIэныгъэ­лэжьхэм хы Iушъохэм урымхэм анэмыкI аIумысыгъэу къатхы.

Икультурэ щымыщым хэти шъхьасырэп, ары гуегъу афырямыIэу испунэхэм янахьыбэр зыкIагъэкIодыгъэр. Хьадэхэр зычIэлъхэм адыгэхэр егъашIи етIагъэхэп. Ежьхэм яехэми, хы­мэ лъэпкъ иехэми хьадэ зыдэлъ бэн агъэфыкъуагъэп.

Ижъым-ижъыжьым бгъагъэу ашIыщтыгъэхэр зыфэдагъэхэр тэ, археологхэм, тэгъэунэфы­жьы. Чыиф унэ шIыкIэу тэ къыднэсыжьыгъэхэр джэрз лIэшIэгъум икъежьапI ашIыхэу заублэгъагъэр. А унэ ыкIи бгъэ­гъэ шIыкIэхэр илъэс мин пчъа­гъэхэм, адыгэхэм яIагъэх.

Апэ агъэуцущтыгъэхэр, тиэрэ ыпэкIэ ящэнэрэ ыкIи яплIэнэрэ илъэс минхэм къыхиубытэхэрэр, тIоу е щэу зэпытыщтыгъэхэп, унэ зэкъуагъэх. ЯгъэпсыкIэкIэ хъурэягъэх, хъурэе IукIыхьагъэх е плIэмыягъэх. Ахэр дэгъоу къащыхэдгъэщыжьыгъэх Мые­къопэ культурэм хэхьэхэрэ псэу­пIэжъхэу КъэзэныкъоякIэм, Нэчэрэзыежъым, Ленинэхьаблэ зыдэщысыщтыгъэхэм, Пщыкъуй­хьаблэрэ Тэуйхьаблэрэ яхэгъуа­шъхьэхэм. ЯкIыхьэгъэ-яшъом­бгъуагъэхэмкIэ метри 4-м ще­гъэжьагъэу метри 6-м нэсы­щты­гъэх ныIэп. Унэпкъхэр чыи­фыгъэх, акIыIухэри акIоцIхэри ятIэкIэ игъагъэх. Унэ закъом ыкIоцI зэрэцIыкIум къыхэкIэу джэхашъом мэшищ щыратIыкIыщтыгъ. Джырэ фэдэу унэгъо IапIэхэр щыIагъэхэп. Зы машэм — шхыныгъохэр, адрэм — хьакъу-шыкъухэр, ящэнэрэм Iэмэ-псымэхэр аралъхьэщтыгъэх ыкIи чыйхэр атырахъо­жьыщтыгъ.

Мыекъопэ культурэм, джэрз пасэм, къыхиубытэрэ испунэ­хэмрэ зычIэсыщтыгъэхэ унэ­хэмрэ яинагъэкIи яшIыкIэкIи бэкIэ зэтекIыщтыгъэхэп.

Мыщ дэжьым къыкIэдгъэт­хъын фае адыгэхэми абхъаз­хэми яунэхэм блынкIэхэмрэ лъэ­гухэмрэ яIэхэу, илъэс мин пчъа­гъэхэм, джырэ къынэсы­жьэу, зэрашIыхэрэр.

Урысыем иархеологхэу Адыге­им къакIохэрэм дольмен культурэр адыгэхэм къарапэсырэп. Европэм къырахыгъэу къаушыхьатынэу фежьэх. Пшы­сэхэр IэубытыпIэ ашIых. Исп цIыкIухэм иныжъхэм хъоршэ­рыгъэкIэ мыжъо унэхэр ара­гъэшIыщтыгъэхэу, испхэр тхьа­кIумкIыхьэхэм атесхэу къачъы­хьэщтыгъэхэу къаIуатэ.

Адыгэ ыкIи абхъаз тятэжъ пIашъэмэ дольмен культурэр амылэжьыгъэмэ, ахэр япчъагъэ­кIэ 10000 ехъоу сыдэущтэу ячIыналъэмэ арытыщтгъагъэха?!

Тэу Аслъан. Археолог, АР-м и Лъэпкъ музей инаучнэ IофышIэ шъхьаI.