Адыгеим и ЛIышъхьэу КъумпIыл Мурат Адыгэ Республикэм иминистрэхэм я Кабинет икIыгъэ илъэсым Iофэу ышIагъэр игъэкIотыгъэу, лъэныкъо зэфэшъхьафыбэкIэ къыщыриIотыкIыгъ АР-м и Къэралыгъо Совет – Хасэм ия XXI-рэ зэхэсыгъо.

КъэралыгъомкIэ лъэхъэнэ мып-сынкIэм тиреспубликэ гъэхъагъэхэу ышIыгъэхэм, тапэкIэ ынаIэ зытырагъэтын фаехэм анахьэу къащыуцузэ, сурэтхэмкIэ къэгъэшъыпкъэжьыгъэу зэфэхьысыжьыр республикэм ипащэ къышIыгъ. Нахь игъэкIотыгъэу лъэныкъо пэпчъкIэ къыIуагъэм нэIуасэ шъуфэтшIын.

Бюджетыр

2022-рэ илъэсым икIэуххэм къызэрагъэлъэгъуагъэмкIэ, мы лъэныкъор дэгъоу гъэцэкIагъэ хъугъэ, федэу къызфэтхьыжьыгъэм хэхъуагъ ыкIи агъэнэфэгъагъэм проценти 6,6-кIэ нахьыбэу шIокIыгъэх. Ащ ыпэрэ илъэсым егъэпшагъэмэ, зынэсыгъэр проценти 117,3-рэ.

Зэхэт ыкIи республикэ бюджетхэм зэкIэмкIи проценти 9 ахэхъуагъ ыкIи апэрэр сомэ миллиард 44-рэ, ятIонэрэр — сомэ миллиард 38-рэ ныкъорэм нэсыгъэх. ИкIыгъэ илъэсым агъэфедагъэри нахьыб, федэм фэдиз хьазырэу —бюджет зэхэтымкIэ сомэ миллиард 44-рэ, республикэ бюджетымкIэ —сомэ миллиард 38-рэ.

Аущтэу щытми, къелыекIэу илъэсыр зэфашIыжьыгъ. Бюджет зэхэтым тегъэхъо IэпыIэгъоу къихьэрэр къаIэтыгъэп, икIыгъэ илъэсымкIэ къэгъэлъэгъоныр – процент 13.

Лъэпкъ проектхэм, федеральнэ ыкIи шъолъыр программэхэм япхырыщын сомэ миллиард 17-рэ ныкъорэм ехъу пэIуагъэхьагъ.

«Типшъэрылъ шъхьаIэхэр – щыIакIэм идэгъугъэ хэгъэхъогъэныр, гъэсэныгъэр, медицинэр, культурэр, спортыр Iэрыфэгъу афэшIыгъэнхэр, социальнэ ухъумэным ылъэныкъо хэгъэхъогъэныр, республикэм щыпсэурэ унагъо пэпчъ фэхъугъэ щыIакIэ егъэгъотыгъэныр арых», — къыIуагъ КъумпIыл Мурат.

Социальнэ ухъумэныр

ИкIыгъэ илъэсым мы лъэныкъом ихэхъоныгъэ сомэ миллиарди 5,5-м ехъу пэIуагъэхьагъ. Мы пчъагъэр сомэ миллион 700-кIэ ащ ыпэрэ илъэсым нахьыб. Унагъохэу сабыйхэр зэрысхэм IэпыIэгъу ягъэгъотыгъэным анахьэу анаIэ тырагъэтыгъ. Ахэм сомэ миллиардитIум нахьыбэ апэIуагъэхьагъ.

Ахъщэ тынэу апэрэ, ящэнэрэ ыкIи ахэм ауж къикIырэ сабыйхэр къызфэхъухэрэм, илъэсищым къыщыублагъэу илъэсибл зыныбжьхэм апае аратырэм анэмыкIэу унагъохэу илъэси 8 — 17 зыныбжь кIэлэцIыкIухэр зиIэхэм Пенсионнэ фондымкIэ мазэ къэс ахъщэ тынхэр аIэкIагъэхьагъэх. ЗэкIэмкIи тынэу афатIупщыгъэр сомэ миллиардрэ миллион 900-рэ.

Социальнэ контракт шIыкIэри республикэм чанэу щыпхыращы. Гъот макIэ зиIэхэм ежьхэм яIоф къызэIуахыным пае афатIупщырэр сомэ мин 350-рэ. ИкIыгъэ илъэсым Адыгеим социальнэ контрактыр унэгъо 735-мэ агъэпсыгъ, мылъкоу аратыгъэр сомэ миллиони 110,5-рэ.

Гъэмэфэ лъэхъаным сабый мини 7,5-мэ республикэм илагерьхэм, мафэрэ зыдэщыIэщтыгъэхэри ахэтхэу, защагъэпсэфыгъ. Джащ фэдэу Херсон хэкум и Геническэ районрэ Донецкэ Народнэ Республикэмрэ къарыкIыгъэ сабый 500-мэ тикъушъхьэ лагерьхэм языгъэпсэфыгъо ащагъэкIуагъ.

Зыныбжь имыкъугъэхэу чIыпIэ къин ифагъэхэм, япсауныгъэкIэ щыкIагъэ зиIэхэм IэпыIэгъу ягъэгъотыгъэныр лъэныкъо хэхыгъэхэу зыдэлажьэхэрэм ащыщ. Социальнэ шъхьэегъэзыпIэу «Джэныкъомрэ» социальнэ-зэтегъэуцожьын гупчэу «Доверие» зыфиIорэмрэ ащ фэдэ сабый 900 фэдизмэ IэпыIэгъу ащагъотыгъ.

Ныбжь хэкIотагъэ ыкIи сэкъатныгъэ зиIэхэми адэIэпыIэх. Адыгеим икIыгъэ илъэсым мы лъэныкъомкIэ нэбгырэ 6300-мэ фэIо-фэшIэ миллионих фэдиз арагъэгъотыгъ, яунэхэм арысхэу афагъэцэкIагъэхэри зэрахэтхэу.

«Зы шъхьаныгъупчъэкIэ» фэIо-фашIэхэр зыгъотыхэрэм япчъагъи хэхъо. 2022-рэ илъэсымкIэ аухэсыгъэм нахьыбэ зэшIуахыгъ, мыр зыфагъэцакIэхэрэр процент 95-м нэсыгъ. «Федеральнэ пшъэрылъхэм социальнэ IэпыIэгъур ахэт зэпыт ыкIи шъхьаIэхэм ащыщэу къэнэжьы, — къыхигъэщыгъ КъумпIыл Мурат, — джырэ охътэ къинхэм ялъытыгъэу ащ имэхьанэ нахь лъэшэуи зыкъыIэтыгъ».

Федеральнэ ЗэIукIэм Президентым къыщишIыгъэ псалъэм анахьэу ынаIэ зыщытыригъэтыгъэр хэушъхьафыкIыгъэ дзэ операцием къулыкъу щызыхьыхэрэм, иветеранхэм ыкIи хэкIодагъэхэм яунагъохэм IэпыIэгъу ягъэгъотыгъэныр ары. Къэралыгъом ипащэ хэушъхьафыкIыгъэ къэралыгъо фонд зэхэщэгъэным иIофыгъо ащ къыщиIэтыгъ. Пшъэрылъыр – зигугъу къэтшIыгъэ пэпчъ адэIэпыIэгъэныр ары. Мы илъэсым фондым иIофшIэн шъолъырхэм ащырагъэжьэнэу щыт.

ИкIыгъэ илъэсым къыщыублагъэу хэушъхьафыкIыгъэ операцием хэлажьэхэрэмрэ ахэм яунагъохэмрэ IэпыIэгъу ягъэгъотыгъэным Адыгеим сомэ миллион 352-рэ щыпэIуагъэхьагъ, мыр республикэ бюджетыр ары къызэрыкIыгъэр. Социальнэ IофышIэхэу дзэ къулыкъушIэхэм яунагъохэмрэ ветеранхэмрэ афэгъэзагъэхэм гумэкIыгъо пстэоу къэтэджыхэрэмкIэ анаIэ атырагъэты. Мы IофшIэныр джыри зэрэлъагъэкIотэщтыр КъумпIыл Мурат къыIуагъ.

Псауныгъэм икъэухъумэн

2022-рэ илъэсым икIэуххэм къызэрагъэлъэгъуагъэмкIэ, республикэм щыпсэухэрэм къагъашIэрэр нахьыбэ хъугъэ – илъэс 73,1-рэ. 2021-м — а пчъагъэр 71,2- рэ зэрэхъущтыгъэр. Ащ нэмыкIэу дунаим ехыжьыхэрэми япчъагъэ гъэрекIо къыщыкIагъ процент 15,3-кIэ.

Псауныгъэм икъэухъумэн ылъэныкъо икIыгъэ илъэсым зэкIэмкIи сомэ миллиарди 8,5-м ехъу пэIуагъэхьагъ – республикэм имедицинэ учреждениехэм ачIэт Iэмэ-псымэхэр зэблахъугъэх, инфраструктурэр нахьышIу ашIыгъ, цIыфхэм зэряIазэхэрэм зэхъокIыныгъэ- шIухэр фашIыгъэх, гу-лъынтфэ узхэм, адэбзым алъэныкъокIи, кIэлэцIыкIухэм япсауныгъэ икъэухъумэни хэхъоныгъэхэр ышIыгъэх.

ЦIыфхэр зэкIэми апэ зэуалIэхэрэ IэзапIэхэр зэтегъэпсыхьэгъэнхэм къыхиубытэу район сымэджэщхэмрэ къэлэ IэзапIэхэмрэ апае машинэ 14, IэпыIэгъу псынкIэм итранспортэу «В» классым хахьэрэм фэдэу 12 ыкIи ящыкIэгъэ медицинэ оборудование ащэфыгъэх.

Амбулаториехэр, фельдшер-мамыку IэзапIэхэр къоджэ псэупIэхэм ащыщхэм кIэу къадэуцуагъэх, джыри IэзэпIи 4 ашIы. Ахэр Инэм, Мыекъуапэ, Джэджэхьаблэ ыкIи поселкэу Дружбэм ащагъэпсых.

Уц Iэзэгъухэм ятыни анаIэ зытырагъэтыхэрэм ащыщ. ФэгъэкIотэн зиIэхэм апае икIыгъэ илъэсым сомэ миллион 600 ауасэ Iэзэгъу уц ащэфыгъ. Мыщ ызыныкъо шъоущыгъу уз зиIэхэм афатIупщыгъ, 2021-рэ илъэсым аIэкIэхьагъэм нахьи ар фэдитIукIэ нахьыб. Сабыйхэу мы узыр зиIэхэм зэкIэми, нэбгыри 132-мэ, шъоущыгъоу лъым хэлъыр зэпымыоу зэрауплъэкIурэ Iэмэ-псымэхэр аIэкIагъэхьагъ. Ащ пае республикэ бюджетым сомэ миллион 19 къыхагъэкIыгъ.

Медицинэм иIофышIэхэр зэримыкъухэрэм иIофыгъуи ЛIышъхьэм къыIэтыгъ. Джырэ уахътэм Адыгеир врач 300 фэдизмэ ыкIи гурыт медицинэ IофышIэ 700-м ехъумэ ащэкIэ. Ахэр игъэкъугъэнхэм пае апшъэрэ еджапIэхэм Iофыгъо зэфэшъхьафхэр адызэрахьэх, республикэм Iоф щашIэнэу къинэщтхэм зэзэгъыныгъэхэр адашIыхэзэ рагъаджэх, бюджет чIыпIэхэр къафыхагъэкIых.

«Земский доктор» зыфиIорэ программэм иIофшIэн лъагъэкIуатэ. Ащ ишIуагъэкIэ къоджэ IэзапIэхэм врач 45-рэ ыкIи фельдшер 16-рэ аIуагъэхьагъ.

Медицинэм иIофышIэхэм ялэжьапкIэ икъэIэтыни, ясоциальнэ ухъумэни Президентым ижъоныгъокIэ унашъохэм къахиубытэу зэрагъэцакIэрэр ЛIышъхьэм къыхигъэщыгъ.

Гъэсэныгъэр

Федеральнэ IэпыIэгъум ишIуагъэкIэ гъэсэныгъэм ылъэныкъокIэ Адыгеим зэхъокIыныгъэшIухэр фэхъугъэх. ИкIыгъэ илъэсым мыщ пэIуагъэхьагъэр сомэ миллиарди 7-м ехъу. КIэлэцIыкIу IыгъыпIищ икIыгъэ илъэсым ашIыгъ, мы илъэсым ыкIэ нэс джыри 3 ашIыщт ыкIи кIэлэцIыкIу пстэури, процентишъэу, IыгъыпIэ щыкIэщтхэп.

Джащ фэдэу, зэрагъэнафэщтыгъэу, Тэхъутэмыкъое районым еджэпIищмэ яшIын щырагъэжьагъ: АдыгеякIэмрэ Яблоновскэмрэ нэбгырэ 1100-рэ шъхьаджи ателъытэгъэ еджэпIитIу, еджэкIо 250-рэ чIэфэнэу — Бжыхьэкъоежъым.

ЕджапIэхэм ащыщыбэ агъэцэкIэжьыгъ, лъэхъаным диштэу ашIыжьыгъэх. Илъэситфым ателъытэгъэ федеральнэ программэм къыдыхэлъытагъэу икIыгъэ илъэсым гъэцэкIэжьын куухэр еджэпIи 9-мэ ащашIыгъэх, мыгъэ агъэцэкIэжьырэр 7. Джырэ уахътэм Урысыем просвещениемкIэ и Министерствэ республикэм илъэIоу еджэпIэ 42-мэ гъэцэкIэжьын куухэр ащышIыгъэнхэм фэгъэхьыгъэр чIэлъ. Ар илъэситIум телъытагъ.

ЕджапIэхэм яспорт псэуалъэхэми язытет нахьышIу шIыгъэныр лъагъэкIуатэ, цифрэ амалхэри щапхыращых, гъэсэныгъэ тедзэми зырагъэушъомбгъу, сэнаущыгъэ зыхэлъ ныбжьыкIэхэм якъызэIухыни чанэу дэлажьэх. Непэрэ мафэм ехъулIэу илъэси 5 – 18 зыныбжь- хэм ащыщэу гъэсэныгъэ тедзэ зыгъотыхэрэр процент 78-рэ.

«ИкIыгъэ илъэсым зыфэдэ къэмыхъугъэ шIыкIэ сэнаущыгъэ зыхэлъ кIэлэцIыкIухэм якъыхэгъэщын ыкIи IэпыIэгъу ягъэгъотыгъэным пае къыхэтхыгъ — еджакIохэм яурысые олимпиадэ икIэух уцугъо къизыхыгъэхэм ахъщэ шIухьафтынэу сомэ мин 200, атекIуагъэхэм – сомэ мин 400 ятэты», — къыIуагъ КъумпIыл Мурат.

Джащ фэдэу ЛIышъхьэм къыхигъэщыгъ: «Сыд фэдизэу лъэхъаным диштэу еджапIэхэр щытхэми, анахь мэхьанэ зиIэр кIэлэегъаджэхэр арых. 2023-р егъэджакIомрэ гъэсакIомрэ я Илъэсэу Урысыем щагъэнэфагъ. ТкIуачIэ мы лъэныкъомкIэ зытегъэпсыхьагъэр сэнэхьатым уасэу фашIырэр хэгъэхъогъэныр, амалыкIэхэу нахьышIоу егъэджэныр зэрэзэхащэщтымрэ сабыйхэр зэрапIущтхэмрэкIэ къафэфедэщтхэр ягъэгъотыгъэнхэр ары. «Илъэсым икIэлэегъадж» зыфиIорэ зэнэкъокъум ахъщэ шIухьафтынэу илъым гъэрекIо республикэм щыхэдгъэхъогъагъ: сомэ мин 200 раты текIоныгъэр къыдэзыхыгъэм, сомэ мин 75-рэ – къыхагъэщыгъэхэм».

Культурэр

Мы лъэныкъом хэхъоныгъэ егъэшIыгъэным пае аужырэ лъэсхэм ахъщэшхо зэрэфатIупщырэр республикэм ипащэ къыIуагъ. ИкIыгъэ илъэсым — сомэ миллиардитIум ехъу. Муниципальнэ псэупIэ пэпчъ культурэм иунэу дэтыр агъэкIэжьыным, Iэмэ-псымакIэхэр чIагъэуцонхэм, цифрэ шIыкIэм тырагъэхьаным пылъых, ятворческэ купхэм Iэпы- Iэгъу арагъэгъоты.

ИкIыгъэ илъэсым джащ фэдэу культурэм иунитIу кIэу ашIыгъ, 9-мэ игъэкIотыгъэ гъэцэкIэжьынхэр арашIылIагъэх. Модельнэ тхылъеджэпIитIу ашIыгъ, культурэм иуни 10-у муниципальнэ псэупIи 5-мэ адэтхэм лъэхъаным диштэрэ Iэмэ-псымэхэр ачIагъэуцуагъэх, ящыкIэгъэ псэуалъэхэр къафащэфыгъэх.

Культурэм икъэралыгъо учреждениехэу Мыекъуапэ дэтхэри, Инэмрэ Яблоновскэмрэ культурэм иунэшхохэу Iоф ащызышIэхэрэри куоу агъэкIэжьыгъэх, федеральнэ IэпыIэгъоу къыфэкIуагъэм ишIуагъэкIэ Лъэпкъ музейми зэхъокIыныгъэшхохэр фашIыгъэх.

«ТичIыгогъухэу гъэхъагъэхэр зышIыгъэхэм ацIэхэри гъашIэм къыхэнэнхэм тыпылъ, — къыхигъэщыгъ КъумпIыл Мурат. – Адыгеим икъэралыгъо гъэпсыкIэ илъэсишъэ зыщыхъугъэм апэрэу Мыекъуапэ саугъэт къыщыфызэIутхыгъ Адыгэ автоном хэкум иапэрэ пащэу, тиреспубликэ игъэпсынрэ ылъэ теуцонымрэ зиIахьышIу хэзылъхьэгъэ Хьахъу- рэтэ Шыхьанчэрые».

Гухэлъ благъэхэм ащыщ тиреспубликэ итарихъкIэ апэрэу, шъолъыр каналэу чэщи мафи Iоф зышIэщтыр. Ащ пае ищыкIэгъэщтым джырэ уахътэм дэлажьэх — «Мыекъопэ телевидениеу» муниципальнэ мылъкоу щытыгъэр республикэм къыратыжьыгъ. Джырэ уахътэм мы телевидением исыджхэр «я 21-рэ кнопкэкIэ» заджэхэрэм фетIупщы. ТапэкIэ мыщ щылажьэхэрэм япчъагъэ хагъэхъонэу рахъухьэ, лъэхъаным диштэрэ Iэмэ-псымэхэр чIагъэуцощтых. «Шъолъыр телеканал икъоу «Триколорым» исистемэ хэхьащтым иуцункIэ ищыкIэгъэ пстэури зэшIотхыщт», — къыкIигъэтхъыгъ ЛIышъхьэм. Апэрэ уцугъомкIэ зэшIуахыщтым пэIуагъэхьанэу сомэ миллион 50 республикэ бюджетым къытIупщыгъ. Проектым ишIуагъэкIэ къэралыгъом икъэбарлъыгъэIэс шъолъыр Адыгеир хэхьащт, нахь дэгъоу пстэуми ашIэщт, лъытэныгъэу къыфашIырэм хэхъощт.

Экономикэр

ИкIыгъэ илъэсым илъэхъэнэ къинхэм Адыгеим иэкономикэ къэгъэлъэгъон шъхьаIэхэм ахигъэхъоныр фызэшIокIыгъ. ЗэкIэмкIи шъолъырым къыщахьыжьы- гъэм ихэхъоныгъэ проценти 101,6-рэ (2022-рэ илъ. уасэу фашIыгъэмкIэ). Промышленнэ къыдэгъэкIыжьыным ииндекс проценти 112,5-м нэсыгъ. Процент 11-кIэ хэхъуагъ ыкIи сомэ мин 40-м нэсыгъ гурытымкIэ къафалъытэгъэ лэжьапкIэм. IофшIэн зимыIэхэм япчъагъэ нахьыбэ хъугъэп – IофышIэ кIуачIэу щыIэм ипроцент 0,7-рэ IофшIэпIэ чIыпIэ щыкIэу атхыгъэр.

Уасэхэм ахэмыгъэхъогъэным ыкIи социальнэ мэхьанэ зиIэ товархэр зэращэфышъущт пчъагъэхэм атетынхэм республикэм щалъыплъагъэх. АщкIэ зишIуагъэ къэкIуагъэхэм ащыщых ермэлыкъхэр, къоджэ псэупIэхэм къащагъэкIырэр зыщыIуагъэкIырэ чIыпIэхэм якъызэIухын.

Сатыу цIыкIумрэ гурытымрэ IэпыIэгъу ягъэгъотыгъэным тегъэпсыхьэгъэ IофшIэнри агъэлъэшыгъ. ЗэкIэмкIи икIыгъэ илъэсым ахъщэ IэпыIэгъоу арагъэгъотыгъэр сомэ миллион 600. Ащ ишIуагъэкIэ IофшIэпIэ чIыпIэхэр къызэтырагъэнагъэх, кIэу 100-м нахьыбэ къызэIуахыгъ.

«Инвестициехэр нахьыбэ шIыгъэнымкIэ шIыкIэу дгъэфедэхэрэм ахэтэгъэхъо зэпыт. ИкIыгъэ илъэсым изэфэхьысыжьхэмкIэ, Адыгеим я 13-рэ чIыпIэр щиIыгъ шъолъырхэм яинвестиционнэ климат изытеткIэ Лъэпкъ рейтингым», — къыкIигъэтхъыгъ КъумпIыл Мурат.

ИкIыгъэ илъэсым мылъку шъхьаIэм инвестициеу къыхалъхьагъэр уасэ зэрэфашIыгъэмкIэ, сомэ миллиард 46,5-рэ, е проценти 114,3-рэ ащ ыпэрэ илъэсым егъэпшагъэу. Адыгеим инвестпроект 40 щагъэцэкIагъ зэкIэмкIи сомэ миллиард 82-рэ атефэу. Ахэм ащыщэу 31-р мы илъэсым телъытагъэх сомэ миллиард 80 зэкIэмкIи ахалъхьанэу. Аужырэ илъэсхэм аублагъэхэу тишъо- лъыр иэкономикэ хэхъоныгъэшхо ышIынымкIэ зыщыгугъыхэрэм ащыщ Инэм щашIырэ промышленнэ шъолъырыр. Тэхъутэмыкъое районым щыпсэухэрэм яшIоигъоныгъэ къыдыхэлъытагъэу ащ фаусыщтыр «Инэм». Апэрэ уцугъомкIэ чIыпIэу ыубытыщтыр гектар 200. ТапэкIэ ащ фэдищэу зырагъэушъомбгъущт ыкIи Урысыем икъыблэкIэ анахь инэу хъун ылъэкIыщт. 2030-рэ илъэсым нэс IофшIэпIэ чIыпIэ мини 10 къыщызэIуахынэу агъэнафэ. Проектышхоу республикэм джыри къыщызэIуахырэр интернет-тучанэу OZON-м игъэтIылъыпIэу Теуцожь районым щагъэпсырэр ары. Инвестициехэр зэкIэмкIи сомэ миллиарди 6 мэхъу. Ар мыгъэ атыщт, IофшIэпIэ чIыпIэ мини 2-м ехъу къыщызэIуахыщт.

Инвестпроектхэр гъэцэкIагъэ хъунхэм пае ахэм ящыкIэгъэщт къэкIуапIэхэр — электроэнергиер ыкIи гъэстыныпхъэ шхъуантIэр — аращалIэх. УФ-м энергетикэмкIэ и Министерствэ мы лъэныкъомкIэ къулыкъухэу шъолъырым итхэр иIэпыIэгъухэу подстанции 9 агъэкIэжьы, сомэ миллиарди 5,5-рэ ащапэIухьащт. Гъэстыныпхъэ шхъуантIэм иIофыгъуи чанэу дэлажьэх. Непэ ехъулIэу ар процент 94,6-у республикэм щыпсэухэрэм яI.

Физическэ культурэмрэ спортымрэ

Мы лъэныкъом Адыгеим щыпылъхэм япчъагъэ хэхъо зэпыт. ИкIыгъэ илъэсым процент 54,5-м нэсыгъ. Ар — нэбгырэ мин 236-рэ, мин 20,5-кIэ ыпэрэ илъэсым нахьи нахьыб. Спортым ылъэныкъокIэ республикэм щызэшIуахырэм инэпэеплъэу мыр щыт.

2022-рэ илъэсым зэкIэмкIи спортым хэхъоныгъэ егъэшIыгъэным сомэ миллион 750-м ехъу пэIуагъэхьагъ. Адыгеим щыпсэухэрэр спортивнэ объектхэмкIэ зэрэзэтегъэпсыхьагъэхэм ипчъагъи хэхъуагъ — процент 62,1-рэ. ГурытымкIэ Урысыем икъэгъэлъэгъонхэм анахьи мыр нахьыб.

Физкультурэ ыкIи псауныгъэм игъэпытэн фытегъэпсыхьэгъэ комплексыкIэхэр республикэм бэу къиуцуагъэх, джыри мыгъэ кIэу ашIыщтых. Къоджэ псэупIэхэми жъугъэу ахэр къадэуцох. Спорт псэуалъэхэмкIэ тишъолъыр зэрэзэтегъэпсыхьагъэм шэпхъэ лъагэхэм адиштэрэ зэнэкъокъухэр щашIынхэм къыфещэх, урысые мэхьанэ зиIэу щызэхащэхэрэр илъэс къэс нахьыбэ мэхъух.

Кобл Якъубэ ыцIэкIэ зэхащэхэрэ зэнэкъокъухэу тызэсагъэхэм икIыгъэ илъэсым дунэе статус яIэ хъугъэ. Мыгъэ апэрэу республикэм щыкIощтых атлетикэ хьылъэмкIэ Урысыем изэнэкъокъурэ олимпийскэ тхэквондомкIэ Урысыем ичемпионатрэ.

Адыгеим спортым илъэныкъуакIэхэр къыщызэIуахых – шъхьафит бэнэныр, хоккеир, фигурнэ катаниер, фехтованиер, зэдегъэштэ есыныр, спорт акробатикэр, фитнес-аэробикэр, зэхэгъэкIухьэгъэ зэкъобэнэныр (ММА). Мы зэпстэури цIыфхэр къызкIэлъэIухэу щытых.

Республикэм испортсменхэм гъэхъагъэхэр зэнэкъокъухэм ащашIых. ИкIыгъэ илъэсым дунаимрэ Европэмрэ язэнэкъо- къухэм Адыгеим щыщхэм дышъищырэ зы тыжьынрэ къащахьыгъ, атлетикэ псынкIэмкIэ, онтэгъумкIэ, самбэмкIэ, тхэквондомкIэ, дзюдомкIэ, кушъхьэфэчъэ спортымкIэ, урым-рим бэнэнымкIэ, адаптивнэ спорт лъэпкъхэмкIэ урысые зэнэкъокъухэм тиспортсменхэм дышъэ ыкIи тыжьын медаль 24-рэ, джэрзэу 17 къащыдахыгъ.

«Спортсменхэм ахъщэ IэпыIэгъу яттыным тыпылъ. Гъэхъэгъэ инхэр зышIыгъэхэмрэ ахэр зыгъасэхэрэмрэ кIэгъэгушIун тынхэр афэтэтIупщых. ИкIыгъэ илъэсым мы Iофыгъом сомэ миллион 14-м ехъу пэIудгъэхьагъ, — къыIуагъ КумпIыл Мурат ыкIи пстэуми анаIэ тыраригъэдзагъ зы лъэныкъо, — спорт лъэпкъ зэфэшъхьафхэм хэхъоныгъэ ягъэшIыгъэным мылъку хэтэлъхьэ, гущыIэм пае, футболым, гандболым, ау джэгокIо купхэм къагъэлъэгъорэ ешIакIэхэм уагъэрэзэпэнэу джыри щытэп. Тиспортсменхэмрэ ахэр зыгъасэхэрэмрэ нахь егугъынхэ фае. Тэ сыд фэдэ IофкIи тадэIэпыIэщт».

Мэкъумэщ къыдэгъэкIыжьыныр

Мы лъэныкъом щылажьэхэрэм IэпыIэгъу ягъэгъотыгъэным пае федеральнэ ыкIи республикэ бюджетхэм сомэ миллион 800-м нахьыбэ къахагъэкIыгъ. Ар, ыпэрэ илъэсым егъэпшагъэмэ, фэдизырэ ныкъорэкIэ нахьыб.

ИкIыгъэ илъэсым изэфэхьысыжьхэмкIэ, чъыгхэтэ къэгъэкIыным ылъэныкъо зиушъомбгъугъ. ЗэкIэмкIи пхъэшъхьэ-мышъхьэ-мэркIо къэгъэкIыгъэу аугъои- жьыгъэм процент 25-рэ хэхъуагъ ыкIи тонн мин 44-рэ хъугъэ. ХэтэрыкIэу, картофэу ыкIи нэшэ-къэпразэу аугъоижьыгъэр тонн мини 6.

ИкIыгъэ илъэсым республикэм имэкъу-мэщышIэхэм фышъхьэ ыкIи джэнч лъэпкъ тонн мин 616-рэ аугъоижьыгъ, ыпэрэ илъэсым егъэпшагъэу проценти 6-кIэ нахь макI. Ом изытет уигъэрэзэнэу зэрэщымытыгъэм ар ыпкъ къикIыгъ. Джащ фэдэу чIыгулэжьхэм ащыщхэм тыгъэгъазэмрэ соемрэ якъэгъэкIын — эрэфагъэзагъэми ар къыпкъыры- кIыгъ ыкIи мыщ дэжьым дагъэ зыхашIыкIыхэрэм якъэгъэкIынкIэ пчъагъэхэм зыкъаIэтыгъ – процент 16, е тонн мини 156-рэ хахъоу афэхъугъэр.

Джащ фэдэу икIыгъэ илъэсым къуаем ыкIи щэм хэшIыкIыгъэ шхыныгъохэу республикэм къыщыдагъэкIыхэрэми процент 20 ахэхъуагъ — тонн мин 26-рэ хъугъэ. Мыщ дэжьым ЛIышъхьэм къыхигъэщыгъ щэр зэримыкъурэр. Щэ къэзытырэ былымхэм ахэгъэхъогъэным иIофыгъокIэ ащ фэгъэзэгъэ къулыкъухэм республикэм ипащэ пшъэрылъ гъэнэфагъэхэр афишIыгъэх.

Шхыныгъохэм ыкIи шъонхэм якъыдэгъэкIын процент 29-кIэ хэхъуагъ.

ПсэупIэхэм язэтегъэпсыхьан

ПсэолъэшIыным ылъэныкъокIэ икIыгъэ илъэсым сомэ миллиард 35,3-рэ зыосэ IофшIэнхэр зэшIуахыгъэх.

Унэхэм яшIынкIэ къэгъэлъэгъонхэм ахэхъуагъ – квадрат метрэ мин 470-рэ атыгъ, ащ ыпэрэ илъэсым егъэпшагъэмэ, пчъагъэр фэдизырэ ныкъорэкIэ нахьыб. Урысые къэгъэлъэгъонэу зы нэбгырэм квадрат метрэ 0,8-рэ телъытэу 2030-рэ илъэсым нэс шIыгъэн фаем Адыгеир шIокIыгъах – икIыгъэ илъэсым изэфэхьысыжьхэмкIэ, мы къэгъэлъэгъоныр зы квадрат метрэм республикэм щынэсыгъ.

УчIэсынкIэ щынагъоу алъытэгъэ псэупIэхэм цIыфхэр къачIэщыжьыгъэнымкIэ пшъэрылъыр джащ фэдэу тишъолъыр ыгъэцэкIэгъах, фэтэрыбэу зэхэт унэхэм ягъэцэкIэжьын анахьэу ынаIэ зытетхэм ащыщ. ИкIыгъэ илъэсым уни 178-рэ агъэкIэжьыгъ.

Республикэм имуниципальнэ псэупIэхэм язэтегъэпсыхьан чанэу ащызэшIуахы. ИкIыгъэ илъэсым щагу 32-рэ ыкIи общественнэ чIыпIэ 22-рэ зэтырагъэпсыхьагъ. Адыгеим икъэлэ шъхьаIи лъэшэу — эрехъокIы. Федеральнэ IэпыIэгъум ишIуагъэкIэ общественнэ чIыпIэхэмрэ къэлэ зыгъэпсэфыпIэхэмрэ зэхэтхэу зэтырагъэпсыхьэх. Къэлэ паркым итеплъи нахь дахэ мэхъу: Шъхьэгуащэ инэпкъэу километри 2,5-рэ зикIыхьа- гъэр агъэпытагъ, зыгъэпскIыпIэхэр агъэпсых, цIыфхэм къызщакIухьащтыр, джэгупIэхэр зэтырагъэпсыхьагъэх.

Федеральнэ хабзэм иIэпыIэгъукIэ Мыекъуапэ укъэбзыпIэхэр щагъэкIэжьых.

Пыдзэфэ пытэхэр зыщагъэкIодыжьыщтхэ чIыпIакIэу лъэхъаным диштэрэр ыкIи экологие шапхъэхэм атетыр икIыгъэ илъэсым щыублагъэу агъэпсы. ЗэкIэмкIи инвестициехэр сомэ миллиард фэдиз мэхъух. Мы илъэсым ыкIэ нэс проектыр аухыщт.

Гъогухэр

Гъогу псэолъэшIыным икIыгъэ илъэсым сомэ миллиарди 8,2-рэ пэIуа- гъэхьагъ.

Шапхъэхэм адиштэу шъолъыр ыкIи чIыпIэ мэхьанэ зиIэ гъогу километрэ 95-рэ ашIыжьыгъ, илъэсэу итымкIэ аухэсыгъагъэм къыхиубытэрэ объект 69-рэ агъэцэкIэжьыгъ. ИкIыгъэ илъэсым кIэу зэтырагъэпсыхьагъэр 4, Мыекъуапэ къэзыухьэрэр ахэм ащыщ. Джырэ уахътэм ащ икIыхьагъэ километрэ 28-рэ мэхъу. Ащ джыри километрэ 11,14-рэ хагъэхъонэу щыт. Ар аухымэ, республикэм икъэлэ шъхьаIэ пхырыкIыщтыгъэхэ хьылъэзещэ машинэхэр къыдэ- хьажьыщтхэп, зекIохэу къушъхьэм къакIохэрэри нахь гъогу кIакокIэ зыдежьагъэхэм нэсыщтых.

Мы илъэсым агъэцэкIэжьынэу рахъухьагъ автомобиль гъогоу «Дахъо — Лэгъонэкъэ тешъор» зыфиIоу Кавказ къэралыгъо биосфернэ заповедникым къыпэIулъыр. Гъогухэр щынэгъончъэнхэм пае видеокамерэхэр атегъэуцогъэнхэм иIофыгъуи Адыгеим чанэу щыпылъых. Республикэм игъогухэм сурэт ыкIи видео ащытезыхыщт камери 132-рэ атырагъэуцуагъ, мыгъэ джыри 18 хагъэхъощт.

«Адыгеим мы аужырэ уахътэм щызэшIотхырэ Iофыгъохэу гъогухэм ядэгъугъэрэ ящынэгъончъагъэрэ атегъэпсыхьагъэхэм яшIуагъэ зэхэтэшIэ, гъогу хъугъэ-шIагъэу республикэм къыщыхъугъэхэм япчъагъэ къыщыкIагъ, ахэкIодагъэхэри нахь макIэ хъугъэ», — къы Iуагъ КъумпIыл Мурат.

ЗекIоныр

Аужырэ илъэсищым Адыгеим къихьэрэ зекIохэм япчъагъэ миллионныкъом нахь макIэп. Мыщ дэжьым зэрэщыIэхэрэм ибагъи, къыздикIыхэрэ чIыпIэхэми ахэхъо. ТичIыопс икъэбзагъэ, идэхагъэ, тилъэпкъ мэфэкIхэм, тишэн-хабзэхэм зекIохэр къыращалIэх.

Тишъолъыр зекIохэм къагъэзэжьыным пае тизыгъэпсэфыпIэхэр нахь зэтегъэпсыхьэгъэнхэ зэрэфаер ЛIышъхьэм къыхигъэщыгъ. Мы Iофыгъом изэшIохын аужырэ илъэсхэм пылъых. Ащ пае федеральнэ IэпыIэгъу пстэури агъэфедэ, ахэм ащыщ мы лъэныкъом тегъэпсыхьэгъэ лъэпкъ проектыр, джащ фэдэу корпорациеу «Туризм.РФ» зыфиIорэм дэлажьэх.

«Лъэпкъ проектым къыхиубытэу экокурортэу Лэгъонакъэ иинфраструктурэ зэтетэгъэпсыхьэ. Инвесторым проект IофшIэнхэр джырэ уахътэм зэшIуехых. ЗыгъэпсэфыпIэм ишIын инвестициеу сомэ миллиард 60-м ехъу пэIухьащт, хьакIэщ номер 2500-рэ ашIыщт ыкIи нэбгырэ 2000 IофышIэ аштэщт», — къыIотагъ КъумпIыл Мурат. Апэрэ чэзыумкIэ хьакIэщхэмрэ, номер 642-рэ, кIэпсэ гъогу кIэшIагъэхэмрэ, километрэ 25-рэ хъухэу къушъхьэ пцыкъохэм атегъэпсыхьагъэхэмрэ ашIыщтых. Мы проектым къыхиубытэу икIыгъэ илъэсым гъогухэр ыкIи электро- энергием, гъэстыныпхъэ шхъуантIэм ярыкIуапIэхэм яшIын, псыдэчъыпIэхэм ягъэпсын сомэ миллион 206-рэ федеральнэ мылъкоу апэIуагъэхьагъ. Мы- гъэкIэ агъэнафэрэр сомэ миллиарди 3,8-рэ. IофшIэнхэм ячэзыу пэпчъ инвес- торым зэрэдэIэпыIэщтхэр ЛIышъхьэм къыхигъэщыгъ ыкIи экологие щынэгъончъэным ишапхъэхэм атетэу пстэури зэрэзэшIуахыщтым къыкIигъэтхъыгъ.

Лъэныкъо пэпчъкIэ шIэгъэн фаехэм афэгъэхьыгъэу КъумпIыл Мурат къу- лыкъу зэфэшъхьафхэм пшъэрылъхэр афишIыгъэх.

АР-м и ЛIышъхьэ ипресс-къулыкъу Сурэтхэр: А.Гусев.