АР-м и Лъэпкъ тхылъеджапIэ ижъырэ адыгэ чIыпIацIэхэм афэгъэхьыгъэу Iэнэ хъурае щызэхащэгъагъ, ар ЕмыкI Нурджан имонографиеу «Историческая топонимика Западной Черкесии по материалам русских документов ХVIII — ХIХ веков. Абадзехия» зыфиIорэм ыкIи адыгабзэмрэ тхыбзэмрэ я Мафэ япхыгъагъ.

Мурадэу зэхэщакIохэм яIагъэр Адыгеим ичIыпIацIэхэр ыкIи итарихъ зэрагъашIэзэ, ныдэлъфыбзэр нахь Iэрыфэгъу, гурыIогъошIу лIэужхэм афэшIыгъэныр, лъэпкъ шэн-хабзэхэр ахэлъэу къыткIэхъухьэрэ ныбжьыкIэхэр пIугъэнхэр ары.

МэфэкI лъэтегъэуцор пэублэ гущыIэкIэ къызэIуихыгъ Лъэпкъ тхылъеджапIэм краеведческэ ыкIи лъэпкъ литературэмкIэ иотдел ибиблиограф шъхьаIэу Александр Данильченкэм. Ащ Iофтхьабзэм хэлажьэхэрэр ЕмыкI Нурджан ищыIэныгъэ ыкIи итворческэ гъогу кIэкIэу фигъэнэIосагъэх.

ЕмыкI Нурджан гуманитар ушэтынхэмкIэ Адыгэ республикэ институтэу Т. КIэращэм ыцIэ зыхьырэм инаучнэ IофышIэ шъхьаI. Гъэтхапэм и 1-м, 1956-рэ илъэсым къуаджэу Кощхьаблэ къыщыхъугъ. Московскэ къэралыгъо университетэу М. В. Ломоносовым ыцIэ зыхьырэм журналистикэмкIэ ифакультет ыкIи ащ хэт аспирантурэр къыухыгъэх.

Кощхьэблэ район гъэзетэу «Путь Ильичам» ижурналистыгъ, ащ ыужым Адыгэ хэкум ыкIи Краснодар краим ярадиокомитетхэм яIофышIагъ. ГТРК-у «Адыгеям» ижурналистыгъ, 2002 — 2003-рэ илъэсхэм ащ пэщэныгъэ дызэрихьагъ. Ащ ыуж илъэситIо Адыгэ къэралыгъо университетым адыговедениемкIэ и Гупчэ иIофышIагъ, 2005-рэ илъэсым къыщыублагъэу гуманитар ушэтынхэмкIэ Адыгэ республикэ институтым славян- адыгэ культурэ зэпхыныгъэхэмкIэ иотдел инаучнэ IофышIэ шъхьаI.

Данильченкэм игущыIэ къыщыхигъэщыгъ Нурджан научнэ лъэныкъоу зыдэ- лажьэхэрэр: славян-адыгэ культурэ зэпхыныгъэхэр, адыгэ тарихъ чIыпIацIэхэр я ХIХ-рэ лIэшIэгъум урыс документхэм къазэрахафэхэрэр, Адыгэ радиовещаниер лъэпкъ культурэм зэрэхэуцорэр. Джащ фэдэу ЕмыкI Нурджан мы темэхэмкIэ хэутыгъэ тхыгъабэ зэриIэр къыIуагъ, а зэкIэми Адыгеим имузыкэ фольклор ыкIи лъэпкъ тарихъыр пшIэнымкIэ яшIуагъэ къызэрэкIорэр кIигъэтхъыгъ. Ижъырэ адыгэ ыкIи славян чIыпIацIэхэм язэгъэшIэн шIогъэшIэгъонэу зэрэфежьагъэр, 2018-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу ар ушэтын проект инэу зэрэщытыр хигъэунэфыкIыгъ.

Нурджан иапэрэ монографиеу «Историческая топонимика Западной Черкесии по материалам русских документов ХVIII – ХIХ веков» зыфиIорэм иапэрэ Iахьэу «Абдзахэр» ижъырэ черкес чIыпIацIэхэу итыгъэхэм (къызэтенагъэхэм) афэгъэхьыгъ.

Лъэтегъэуцом хэлажьэхэрэр джащ фэдэу А. Данильченкэм тхылъ къэгъэлъэгъон инэу отделым къагъэхьазырыгъэм фигъэнэIосагъэх: топонимикэмкIэ апэрэ шIэныгъэ IофшIагъэхэу шIэныгъэ- лэжьхэу Мэрэтыкъо Къасимэ, КIуакIом, нэмыкIхэм къыдагъэкIыгъэхэм чIыпIацIэхэр зэхэпфынхэшъ, зэбгъэшIэнхэмкIэ IэпыIэгъу ин хъурэ картэ зэфэшъхьафхэр зэрахэлъхэр ыкIи джы непэ зытегущыIэхэрэ монографиеу ЕмыкIыр зиавторым осэшхо зэряIэр кIигъэтхъыгъ.

Тхылъым илъэтегъэуцо адыгабзэмрэ тхыбзэмрэ ямэфэкI къыдыхэлъытагъэу зэрэщытыр искусствэхэмкIэ Адыгэ республикэ колледжэу У. Тхьабысымэм ыцIэ зыхьырэм итеатрэ къутамэ щеджэхэрэм агъэгъощагъэп, IупкIэу, дахэу адыгэ усакIохэм атхыгъэхэм къяджагъэх, а къутамэм ипащэу, АР-м культурэмкIэ изаслуженнэ IофышIэу Ацумыжъ Сарэ адыгабзэкIэ МэщбэшIэ Исхьакъ иусэ заулэмэ къяджагъ.

Лъэтегъэуцом итемэ инэу «Адыгэ чIыпIацIэхэм яшъэф» зыфиIорэмкIэ къэгущыIагъ монографием иавторэу ЕмыкI Нурджан. Адыгэ лъэпкъым итарихъ ухаплъэмэ, ащ къиныбэ зэрищэчыгъэр зэрэзэхапшIэрэр, зэо пчъагъэмэ лъэпкъыр зэрапхырыкIыгъэр, къинкIэ а зэкIэ къызэрэфекIугъэр, адыгэ чIыгухэу чIыпIэрыс лъэпкъыр егъэзыгъэкIэ зэрыкощыкIыгъэхэм нэмыкI лъэпкъхэм ащыщ-хэр бэу къызэрэрагъэтIысхьагъэхэр, мы зэкIэми ялъытыгъэу адыгэ ижъырэ чIыпIацIэхэр якъэIуакIэкIэ умышIэжьынхэу зэхэфыгъуае зэрэхъугъэхэм Нурджан къащыуцугъ, ауми, зэ уишъыпкъэу мы Iофым узыфежьэкIэ, узIэпищэу зэрэгъэшIэгъоныр къыIуагъ. ГущыIэм пае, Мыекъуапэ. Мы цIэм пкъырылъ мэхьанэр пчъагъэу зэрэзэтекIырэм, анахь шъы- пкъэр къыхэпхыныр, бгъэунэфыныр, къэбгъэшъыпкъэжьыныр имонографие ылъапсэу ылъытагъ. Джащ фэд чIыпIацIэ пэпчъкIэ. Уегупшысэмэ, уихэку, уиреспубликэ ятарихъ къыхэфэрэ цIэ зэфэшъхьафыбэр пшIэныр дэгъу нахь, дэеп, етIани чIыпIацIэхэр зэхэпфызэ, бзэми, тарихъми, лъэпкъ хабзэхэми хэшIыкIы- шхо афыуиIэ зэрэхъурэм, наукэу «топонимиер» лъэшэу тищыкIагъэу зэрэщытыр кIигъэтхъыгъ. Мы темэшхор зэрэлъигъэкIуатэрэр, ащкIэ иIофшIэгъу шIэныгъэлэжьхэм ащыщхэу Гъубжьэкъо Марат, Хъоткъо Самир угъоигъэ-зэIугъэкIагъэу чIыпIацIэхэмкIэ яIэхэр къызэрэратыгъэхэр, къызэрэдеIэхэрэр, «тхьауегъэпсэу» зэрариIорэр, непэ Iэнэ хъурэе - лъэтегъэуцом изэхэщакIохэу лъэпкъ тхылъеджапIэм иIофышIэхэм, ныбджэ- гъухэм зэрафэразэр къыIуагъ.

Монографием фэгъэ- хьыгъэ псалъэ къышIыгъ гуманитар ушэтынхэмкIэ Адыгэ республикэ ин- ститутым славян-адыгэ культурэ зэпхыныгъэхэмкIэ инаучнэ IофышIэ шъхьаIэу, педагогикэ шIэныгъэ- хэмкIэ кандидатэу Галина Луганскаям.

«КъохьэпIэ Черкесием итарихъ топонимикэ я ХVIII – ХIХ-рэ лIэшIэгъухэм урыс документхэм яматериалхэм къазэрахафэрэр» зыфиIоу къыдэкIыгъэмкIэ ар иIофшIэгъоу Нурджан фэгушIуагъ, ащ пыдзагъэу IофшIагъэр темэ ин къодыеу армырэу, лъэпкъ тарихъыр ыкIи хэгъэгу тарихъыр зыгъэбаищтэу, зыIэтыщтэу ылъытагъ. ЩысэхэмкIэ а зэкIэ къыриIотыкIыгъ. Мы мафэхэм ятIонэрэ тхылъым Нурджан Iоф зэрэдишIэрэр ыкIи ар къэкIорэ илъэсым къыдэкIынэу зэрэщытыр къыIуагъ, монографием лъэпэмафэ ышIынэу, ащ иавтор псауныгъэрэ гушъхьэ кIуачIэрэкIэ къыфэлъэIуагъ.

АР-м культурэмкIэ и Министерствэ испециалист шъхьаIэу Теуцожь Нуриет лъэтегъэуцом хэлэжьагъ ыкIи къыщыгущыIагъ. ЕмыкIым имонографие адыгэ лъэпкъ шIэныгъэмкIэ мэхьанэшхо зэриIэр хигъэунэфыкIыгъ.

ТхылъымкIэ лъэтегъэуцор зэрищагъ театроведэу, АР-м культурэмкIэ изаслуженнэ IофышIэу Шъхьэлэхъо Светэ.

Iофтхьабзэм хэлэжьагъэхэр лъэпкъ тарихъ гупшысэ орхэм зэфэдэу зэлъаштагъэх, ягуапэу монографием иавторэу ЕмыкI Нурджан гъэхъагъэхэр тапэкIи ышIынхэу фэлъэIуагъэх.

МАМЫРЫКЪО Нуриет. Сурэтхэр Iэшъынэ Аслъан тырихыгъэх.