Мы мафэхэм «Адыгэ макъэр» къызыдэкIырэр илъэси 100 мэхъу. Адыгэхэм ялъэпкъ гъэзет мэхьэнэ куоу иIэм, апэ адыгабзэкIэ еджэнхэм, нэужым ащ икъэухъумэнкIэ пшъэрылъэу ыгъэцэкIагъэхэм, гъогу хьылъэу гъэзетым къыкIугъэр зыфэдагъэм мы тхыгъэр афэгъэхьыгъ.

Анахь IофыгъошIоу цIыфлъэп­къым къыугупшысыгъэхэм ащыщ тхылъыр, ащ зэман зэфэшъхьаф­хэр, хъугъэ-шIэгъэшхохэр зэрепхых. Адрэ лъэпкъхэм афэдэу, адыгэмэ яныдэлъфыбзэ, яшэн-хабзэхэр, яжэрыIо-народнэ творчествэ хаутырэ гущыIэмкIэ къа­гъэнэжьын алъэкIыгъ.

Адыгэ тхыбзэм епхыгъэ апэ­рэ IофшIагъэхэр я 19-рэ лIэшIэгъум иапэрэ кIэлъэныкъо щыIэ хъугъэх. СултIан Адыл-Джэрые къызэритхыжьыгъэмкIэ, Черкесием щызэлъашIэрэ усакIоу, шIэныгъэлэжьэу ШэрэлIыкъо Натыкъо илъэсыбэрэ адыгэ элфыбэм игъэпсын ыкIи адыгэ тхыбзэм изэхэгъэуцон адэлэ­жьагъ, а Iофыр дэгъоу къыдэ­хъугъ, ау динлэжьхэм яунашъокIэ иIофшIагъэ машIом пидзэжьыгъагъ. 1829-рэ илъэсым Петербург дэт университетым икIэлэегъаджэу И. Грацилевскэм урыс графическэ лъапсэ зиIэ черкес алфавитыр зэхегъэуцо, ар къызфагъэфедэзэ кавказ- къушъхьэ эскадроным къулыкъу щызыхьырэ адыгэхэр зэфэтхэ­жьыщтыгъэх. А уахътэм тефэу зэлъашIэрэ СултIан Хъан-Джэрые урыс графикэм тетэу гъэпсыгъэ адыгэ алфавитыр зэхегъэуцо.

Адыгэ тхыбзэм игъэпсын къыкIэлъыкIорэ едзыгъоу хъугъэ «Черкесыбзэм и Хьарыфылъ» зыфиIоу зэлъашIэрэ шIэныгъэ­лэжьэу Бэрсэй Умар зэхигъэуцуагъэр. 1853-рэ илъэсым, ки­рил­лицэр иIэубытыпIэу Бэрсэим адыгэ хьарыфылъэр ыгъэпсыгъ ыкIи ар лъапсэ фэхъугъ джырэ­кIэ лъэпкъым ыгъэфедэрэ тхыбзэм. Ащ къыхэкIэу, хьарыфы­лъэр къызщыдэкIыгъэ мафэр — гъэт­хапэм и 14-р адыгэ тхы­бзэм и Мафэу адыгэ дунаим щыхагъэунэфыкIы. Ащ ыуж адыгэ тхыбзэм изэхэгъэуцон дэлэжьагъэхэри щыIэх, ау ащ зетымыгъэушъомбгъоу, ар шIэны­гъэ тхыгъэ шъхьафэу хъущт, тэ хэутын Iофым зыфэдгъэзэжьыщт.

Адыгэ (Черкес) автоном хэкур щыIэ зэхъум урысыбзэкIэ ыкIи адыгабзэкIэ гъэзетхэр къы­дэгъэкIыгъэнхэмкIэ упчIэ къэуцугъ. Адыгеим щыIэ РКП(б)-м игъэцэкIэкIо бюро ащ ыуж ихьагъ, а Iофым фагъэзагъ Голо­дович Казимир Янов ыкъор, революцием ыпэкIэ австрийскэ поданнэу щытыгъ, 1917-рэ илъэ­сым ыуж советскэ гражданствэр ыштагъ, 1913-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу РКП(б)-м хэтыгъ. Ар кооперативым ипечатникэу, политическэ IофшIакIоу щытыгъ. Дзэ Плъыжьым зыхахьэм отрядым ипащэу ригъэжьэгъагъ, политотделым ипэщэ IэнатIэм нэсыгъагъ. 1922-рэ илъэсым иIоныгъо мазэ Адыгеим щыIэ РКП(б)-м игъэцэкIэкIо бюро ипащэу Казимир агъэнафэ.

1922-рэ илъэсым тыгъэгъазэм Адыгеим инароднэ депутатхэм я Совет иапэрэ зэфэс къуаджэу Хьакурынэхьаблэ щыкIогъагъ, ащ РСФСР-м ишъолъырыкIэу Адыгэ (Черкес) автоном хэкур щызэхащагъ ыкIи хэку гъэцэкIэ­кIо комитетым иапэрэ тхьаматэу Хьахъурэтэ Шыхьанчэрые щыха­дзыгъ. Ар мыхъузэ, 1922-рэ илъэ­сым иIоныгъо мазэ, РКП(б)-м игъэцэкIэкIо бюро изэхэсыгъо гъэзетхэр урысыбзэкIэ ыкIи адыгабзэкIэ къыдагъэкIыхэзэ ашIынэу щырахъухьэгъагъ: гъэзетэу «Черкесская правда» урысыбзэкIэ тхьамафэм щэ къыхаутынэу ыкIи IэкIэ тхыгъэ литографированнэ гъэзетэу «Адыгэ макъэр» адыгабзэкIэ (араб шрифтым илъэу) къыдагъэкIынэу. Апэрэр 1922-рэ илъэ­сым ичъэпыогъу мазэ и 13-м къыхаутыгъ, «Адыгэ макъэр» 1923-рэ илъэсым гъэтхапэм и 8-м къыдагъэкIыгъ.

Адыгэ автоном хэкум игъэцэкIэкIо комитет игъэзетэу «Чер­­кесская правда» зыфиIорэр политикэ-экономическэ ыкIи общественнэ-литературнэ гъэзе­тэу ары зэрагъэнэфэгъагъэр. Иредакционнэ коллегие хэты­гъэх Наврузовыр, Сихъур, Хьахъура­тэр, Мишуриер ыкIи Голодович.

АдыгабзэкIэ хаутынэу агъэнэ­фэгъэгъэ гъэзетэу «Адыгэ ма­къэр» хьазыр зыхъугъагъэр 1923-рэ илъэсым игъэтхэпэ маз. Гъэзет номерий къызыдэкIым ыуж ащ ихэутын зэпагъэугъагъ.

ПшъэдэкIыжь зыхьырэ редакторэу «Адыгэ макъэм» иIагъэр Мишурие Казбек ары, къыдэзыгъэкIыщтыгъэхэр КIэрэщэ Темботрэ С. Мироненкэмрэ.

Мыщ дэжьым къыхэгъэщыгъэн фае зы хъугъэ-шIэгъэ гъэшIэгъонэу тарихъым хэхьагъэр. Краснодар дэт вокзалым КIэрэщэ Тембот зычIахьэм пкъэушхуи­тIумэ къяхъухыгъэ шэкIым про­летариатым игимнэу «Интернационалым» итекст тетхагъэу ылъэгъугъ. Илъэс тIокI зыныбжь кIэлакIэм ар лъэшэу ыгъэшIэ­гъуагъ, къызэджэгъэ гущыIэхэр ыгу хэтIысхьагъэх, ахэр игуп­шысэкIэ пэблагъэхэу щытыгъ. Вокзалым зэрэчIэтэу Тембот гимным игущыIэхэм атыритхыкIыгъ, мэфэ заулэкIэ ар адыгабзэкIэ зэридзэкIыжьыгъ. Казимир Голодовичым къэбарыр зылъэIэсым, партийнэ бюром хэтхэр къыугъоигъэх, Хьахъурэтэ Шыхьанчэрыи зэхахьэм хэлэжьагъ, КIэращэм адыгабзэкIэ «Интернационалыр» къырагъэ­Iонэу елъэIугъэх, мэкъэ дэгъу зиIэгъэ Тембот ар афигъэцэ­кIагъ. Дэх имыIэу, зы гущыIэ химыгъэзэу гимныр ащ зэрэзэри­дзэкIыгъэм зэкIэми гу лъатагъ ыкIи хагъэунэфыкIыгъ, ащ лъыпытэу унашъо ашIыгъ «Адыгэ макъэм» иапэрэ номер «ИнтернационалымкIэ» къызэIуахынэу.

ПшъэдэкIыжь зыхьырэ апэрэ редакторэу «Адыгэ макъэм» иIагъэр РКП(б)-м ихэку гъэцэ­кIэкIо комитет иотдел ипащэщтыгъэу Мишурие Казбек ары. (Мишурис Григорий Львов ыкъоу зэрытхэгъэ документхэри щыIэх). ГухэкI нахь мышIэми, Мишурием хэкум ыпашъхьэкIэ гъэхъагъэу щыриIэм джы къызнэсыгъэми осэ тэрэз фашIыгъэп.

1927-рэ илъэсым итыгъэгъазэ и 18-м Италием щыIэгъэ Максим Горькэр письмэкIэ къыкIэлъэIугъагъ Казбек итхылъэу «Калым» зыцIэм. Террорышхом илъэхъан апэрэ «адыгэ IофкIэ» зэджэгъа­гъэхэм елъытыгъэу Ми­шурие Казбек аумысыгъ ыкIи аукIыгъ.

1925-рэ илъэсым шэкIогъум и 12 — 16-м Адыгэ (Черкес) автоном хэкум ипартийнэ конференциеу рагъэкIокIыгъэм лIыкIоу БжьэшIо Юныс щыхигъэу­нэфыкIыгъагъ: «Гъэзетхэм якъыдэгъэ­кIын фэгъэхьыгъэ Iофыр тихэку щызэшIотхыгъ, ау джы къызнэсыгъэми хэутын къулыкъу Адыгеим иIэп».

Ащ щырахъухьагъ зы гъэзет зэхэтэу «Адыгейская жизнь» — «Адыгэ псэукI» зыцIэр къыдагъэкIызэ ашIынэу. Къызыщыхаутыщтыр къалэу Краснодар. Апэрэ номерыр мэзаем и 3-м 1926-рэ илъэсым къыдэкIыгъ, гъэзет нэкIубгъи 4 хъущтыгъ. Апэрэ ыкIи ятIонэрэ нэкIубгъо­хэр урысыбзэкIэ къыхауты­щтыгъ, ящэнэрэ ыкIи яплIэнэрэхэр адыгабзэкIэ (апэ араб шрифтым илъэу, 1929-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу латин графическэ лъапсэр иIэу). ПшъэдэкIыжь зыхьырэ редакторэу гъэзетым иIагъэхэр: Б. Пономаренкэр, Г. Цуамыкъор. АдыгабзэкIэ тхыгъэхэр илъэс зэфэшъхьафхэм зыгъэхьазырыщтыгъэхэр: А. Хьа­тIанэр, А. Лъэбыщэр, М. Тра­хъор, М. Хъуажъыр, Т. КIэ­ращэр, А. Хьаткъор. Пчъа­гъэр зэрэхъу­щтыгъэр 800. Лэ­жьакIохэр зыгъэгумэкIырэ лъэныкъоу щыIэныгъэм хэхъухьэ­хэрэр зэкIэ гъэ­зетым кууоу къыщыраIотыкIыщтыгъ.

Ар къаушыхьаты мыщ фэдэ рубрикэхэу гъэзетым иIагъэхэм: «Хэдзынхэр зэрэкIохэрэр зэ­кIэмэ арэшI», «Гъэтхасэхэм яеутын — партийнэ организациехэмкIэ ушэтын», «Тихэхъо­ныгъэ­хэр», «КъэкIощт илъэситф благъэм лъапсэ фэтшIын», «Социалистическэ зэнэкъокъу», «Адыгеим зыкъеIэты», «Советскэ республикэмкIэ», «Капиталым ихэгъэгухэр» ыкIи нэмыкIхэр. ЕджапIэхэм якъызэIухын, гъэсэ­ныгъэм зэрэфэбанэхэрэм, гумэкIыгъоу автоном хэкум ыпашъхьэ итхэм афэгъэхьыгъэ тхыгъэ­хэр ащ къыщыхаутыщтыгъэх.

АдыгабзэкIэ хаутырэ Iахьэу гъэзетым иIэм иредакторыщтыгъэу Цуамыкъо Хъусен Ибрахьим ыкъор къуаджэу Къэбэхьаблэ 1898-рэ илъэсым къыщыхъугъ. КIэлэегъэджэ курсхэр Краснодар къызыщеухым ыуж, къоджэ еджа­пIэм щылэжьагъ. 1922 — 23-рэ илъэсхэм къуаджэу Хьа­тыгъужъы­къуае игъэцэкIэкIо комитет итхьаматэ игуадзэу щытыгъ, ащ къыкIэлъыкIоу Адыгэ хэкум игъэцэкIэкIо комитет ичIыпIэ финансхэм яотдел ипащэу агъэ­нафэ, нэмыкI партийнэ IэнатIэхэми ар аIутыгъ. 1926 — 1929-рэ илъэсхэм гъэзетэу «Адыгэ псэ­укIэм» иредакторыгъ.

1929-рэ илъэсым гъэзетым ыцIэ джыри зэблахъугъ, ащ «Гъупчъэ уатэкIэ» еджагъэх. ПшъэдэкIыжь зыхьырэ редакторэу фашIыгъэр Барцо Хьарун Борэ ыкъор ары. Коммунистхэм яапшъэрэ еджапIэу Ростов-на- Дону дэтыгъэр Барцом къыухыгъагъ. «Гъупчъэ уатэр» 1931-рэ илъэсым игъэтхапэ нэс къыдэ­кIыгъ, нэужым ащ ыцIэ джыри зэрахъокIыгъ, «Колхоз быракъ» фаусыгъ, а цIэр иIэу хэку гъэзетыр 1938-рэ илъэсым нэс къыдэкIыгъ. Къыхэгъэщыгъэн фае, гъэзетым иредакторэу щы­тыгъэ Барцо Хьаруни «террорышхокIэ» нэужым зэджэжьыгъэхэ лъэхъаным къызэремы­лыжьыгъэр, 1937-рэ илъэсым ар партием хагъэкIыгъ, ышэу лъэп­къым ипыим зэпхыныгъэ дыриIэу, революцием пэшIуекIорэ тхыгъэхэр «Колхоз быракъым» къыщыхиутыщтыгъэхэу алъыти, ар аумысыгъ. Ау 1956-рэ илъэсым иIоныгъо мазэ ар тыра­хыжьыгъагъ.

1938-рэ илъэсым имэлылъфэгъу мазэ къыщегъэжьагъэу гъэзетыр «Социалистическэ АдыгейкIэ» къыдэкIыгъ, а цIэр 1990-рэ илъэсым итыгъэгъазэ нэс иIагъ. Хэгъэгу зэошхом илъэхъан СССР-м игъэзет пэ­рыт­хэм ащыщыгъ, пыим пэшIуе­кIогъэнымкIэ гъэхъэгъэ макIэп иIагъэр.

Андырхъое Хъусен тхакIохэмкIэ ыкIи журналистхэмкIэ апэу Советскэ Союзым и ЛIыхъужъы­цIэ къыфагъэшъошагъ. «Урысхэм зыкъатырэп» зыфиIорэ гущыIэшхохэр къэзыIогъагъэр Андыр­хъуаер ары. Хъусен фэдэу Хэгъэгу зэошхом хэкIодагъэх Х. К. Гъыщыр, Я. С. Джанхъотыр, Г. З. Къадэр, С. И. Кощэкъор, Р. А. Меркицкэр, А. У. Салиевыр, Д. К. Тыгъужъыр, А. И. Уджыхъур, Х. Т. Уджыхъур, М. К. Цэир, М. Ш. Чэмышъор, Н. Е. Хьатитыр, Д. С. Хъаратэр.

Гъэзетэу «Социалистическэ Адыгеим», джащ фэдэу «Адыгейская правда» зыфиIорэм орденэу «Щытхъум и Тамыгъэ» къафагъэшъошагъ. Адыгэ Республикэр загъэпсым лъэпкъ гъэзетым апэрэ цIэу иIа­гъэр ратыжьыгъ. 1991-рэ илъэсым щылэ мазэм и 1-м къыщегъэжьагъэу мафэ къэс къыдэкIырэ общественнэ-политическэ гъэзетым джы «Адыгэ макъэр» ыцIэу къыхауты.

«Адыгэ макъэр» егъэджэн тхылъэу плъытэми хъущт, ащ адыгабзэр къеухъумэ, хегъахъо ыкIи мыкIодыжьыным дэлажьэ. Адыгэ Республикэм икъэралыгъо гъэпсыкIэ иIахьышхо хишIыхьагъ, лъэпкъым икультурэ хэхъоныгъэ ышIынымкIэ, лъэпкъ зэфэшъхьаф­хэр зэгурыIохэу, мамырэу зэды­щыIэнхэмкIэ ишIогъэшхо къэ­кIуагъ. Сыд фэдэрэ лъэхъани гъэзетым зыпкъитыныгъэ иIагъ, ипшъэрылъхэм адэхыгъэп.

Гъэзетэу «Адыгэ макъэм» ыныбжь илъэси 100-м зыщынэсыгъэми, а хабзэу иIэ хъугъэм темыкIэу мэлажьэ.

Ацумыжъ Казбек. Тарихъ шIэныгъэхэмкIэ доктор.