«Адыгэ макъэм» изичэзыу хьакIэщ лIыгъэм фэгъэхьыгъэ адыгэ ижъырэ орэдхэм афэдгъэшъошагъ. Пэсэрэ шIыкIэм тетэу адыгэ орэдыжъхэр къэзыIорэ лъэпкъ ансамблэу «Джэныкъор» къедгъэблэгъагъ.

ЛIэуж зэкIэлъыкIохэм ялъэпкъ гупчэу Шэуджэн районым итым епхыгъэу купыр мэлажьэ. Ансамблэм ипащэу Юсып Заур къаIорэ орэдыжъхэм къэбарэу апылъхэр пэублэм къыIуатэзэ блэкIыгъэ тарихъ зэманхэр нэм къыкIигъэуцощтыгъэх, хьакIэщым къекIолIагъэхэр лIыгъэм ишапхъэхэр зыфэдэхэм арыгущыIагъэх.

Адыгэ Хасэр тиIэпыIэгъоу, апэрэ зэIукIэгъум фэдэу, хьакIэщ пчыхьэзэхахьэр Хасэм иунэ щыкIуагъ. Хэгъэгум иухъумакIо и Мафэу хэдгъэунэфыкIы­гъэм, непэрэ зэманым илIыгъэшIэпIэ-ушэтыпIэу тызэрытым елъытыгъэу, лIыгъэм фэгъэ­хьыгъэ ижъырэ орэдхэм тарыгущыIэнэу, тядэIунэу хэтхыгъ. Адыгэ Хасэм итхьаматэу ЛIымыщэкъо Рэмэзан хьакIэщым къекIолIагъэхэм шIуфэс къарихыгъ ыкIи Шам къикIыгъэ хьакIэу къэкIуагъэм пстэури нэIуасэ фишIыгъэх — Чапай Алаудин, Шам иуIэшыгъэ кIуачIэхэм ягенерал. ХьакIэщым къыщызэрэугъоигъэхэм шIуфэс гущыIэхэр ащи афигъэза­гъэх. Мыщ фэдэ зэхахьэхэр шIум, зекIокIэ тэрэзым, зэгурыIоныгъэм якъэкIуапIэ хъунхэу къэзэрэугъоигъэхэм афиIуагъ.

«Джэныкъом» ипащэу Юсып Заур нэужым гущыIэр ыштагъ. 2014-рэ илъэсым Нэгъэрэкъо Казбек якIэщакIоу зэхащэнэу хъугъэ ансамблэм илъэсибгъу гъогоу къыкIугъэм ар къытегущыIагъ. Анахь гъэхъэгъэ инэу яIэр лъэпкъ ансамбль зыфиIорэ цIэр «Джэныкъом» къызэрэфагъэшъошагъэр ары. Юсып Заур купым хэтхэ Быщтэкъо Адам, Мерэм Аскэр, ПашIо Айдэмыр, Тутарыщ Заур пчыхьэзэхахьэм къекIолIагъэхэм нэIуасэ афишIыгъэх. Зыхэлэжьэхэрэ Iофтхьабзэм ифэшъошэ шъыпкъэу «ХьакIэщ орэдыр» зэкIэмэ апэу къыхадзагъ.

Лъэпкъ IэпэIасэу ГъукIэ Замудин «ХьакIэщ орэдыр» 1931-рэ илъэсым Григорий Концевичрэ Цэй Ибрахьимэрэ зэгъусэхэу зэратхыжьыгъагъэр, Шыу Щэбанэ ар къызэрэдигъэкIыжьыгъэр кIэкIэу къыIотагъ.

Саусэрыкъо нартмэ машIор къазэрэфихьыжьыгъагъэм иорэд ащ къыкIэлъыкIуагъ. ШIэныгъэлэжьэу, журналистэу, нарт къэбархэм якъэIотэкIо бэлахьэу Къуекъо Асфар нарт Саусэрыкъорэ Шэбатныкъорэ зэрахьэгъэ лIыхъужъныгъэм икъэбар хьалэмэтхэр хьакIэщым къыщиIотагъэх. Адыгеим игерб — икъэралыгъо тамыгъэ шъхьаIэ Саусэрыкъо тет нахь мышIэми, Шэбатныкъо илIыгъэ упекIонэу зэрэщымытыгъэр Асфар къыкIигъэтхъыгъ. КIуай Зэфэс фэдэ къэIотакIохэм, Саусэрыкъо хъор- шэрыгъэхэр къызэрэхафэщтыгъэхэм къыхэкIэу, ащ нахьи, Шэбатныкъо нахь шIу зэралъэгъу­щтыгъэр къаушыхьатыгъ.

Саусэрыкъорэ Тутарыщрэ зэрэзэзэуа­гъэхэм иорэд «Джэныкъо» купым хэтхэм нэужым къаIуагъ. Нарт пщыналъэм хэбгъэхъон е хэбгъэкIын плъэкIынэу щытыгъа, нарт къэбархэр непэ лъыбгъэ­кIотэшъущтха? ЗэлъашIэрэ сурэтышIэу Бырсыр Абдулахь, Адыгэ Хасэм итхьаматэу ЛIымыщэкъо Рэмэзан, Дунэе Адыгэ Хасэм и Хэсашъхьэ хэтэу Мэщ­фэшIу Нэдждэт, ежь Къуекъо Асфари яеплъыкIэхэр къыраIотыкIыгъэх. Угъоигъэ эпосым хэбгъэхъонэу е хэбгъэкIынэу зэрэщымытыр, ар блэкIыгъэ зэманхэм лъэпкъым хэлъыгъэ шэн-хабзэхэм яшы­хьатэу, яухъумапIэу зэрэщытыр Къуе­къо Асфар хигъэунэфыкIыгъ.

Нарт эпосыр бгъэфедэзэ ыпэкIэ искусствэр лъыбгъэкIотэн зэрэплъэкIыщтыр Бырсыр Абдулахь къыкIигъэтхыгъ. Иеп­лъыкIэ елъытыгъэу Саусэрыкъор «НЛО-м» пэуцоу сурэт зэришIыгъэр, тымышIэрэ цивилизациехэр зэхэхьанхэ зэралъэкIыщтыгъэм «иинтерпритацие» зэрэлъигъэ­кIотагъэр къыIотагъ. МэщфэшIу Нэдждэт «Илиадэрэ» «Одиссейрэ» къэзытхыжьыгъэ Гомер фэдэу, Нарт эпосым ипщы­налъэхэр зэтеIотыкIыгъэ мыхъунхэм пае, нарт пщыналъэхэм яжабзэ зы нэбгырэ ытхыжьымэ, ежь иеплъыкIэкIэ, зэрэнахь тэрэзыр къыIуагъ.

Нарт пщыналъэхэм къахэхыгъэ лIы­хъужъ орэдхэр «Шэбатныкъо иорэдкIэ» зэфашIыжьыгъ. ГъукIэ Замудин ыгъэсагъэхэм ащыщэу «Акуандэ» орэдыIо купым хэтэу Шъхьэбэцэ Маринэ пчэгум къыра­гъэблэгъагъ. Сатыришъэм къехъурэ орэ­дым зы гущыIэ химыгъэзэу ыкIи хэмыукъоу, ижъырэ адыгэ орэд къэIокIэ шъыпкъэм тетэу ар къыIуагъ. Пстэуми ашIогъэшIэгъонэу едэIугъэх, Маринэ щытхъур къылэжьыгъ. Орэдыжъхэр къэзы­Iощтыгъэ бзылъфыгъэ цIэрыIохэу Бэрэтэрэ Хьабидэт, Кобл Къадырхъан фэдэхэр лъэпкъым зэрэхэтыгъэхэр ГъукIэ Замудин къыIуагъ. ЗэрэхигъэунэфыкIыгъэмкIэ, лIыхъужъ орэдхэр къаIо зыхъукIэ хэукъо­щтыгъэхэп, зыгорэ зыщызэблахъун алъэ­кIыщтыгъэр сэмэркъэу орэдхэр ары ныIэп.

Замудин къызэриIуагъэмкIэ, ежь зэхищэгъэ фольклор-этнографическэ ансамблэу «Жъыум» Тыркуем къикIыжьыгъэ кIалэхэр къызхахьэхэкIэ, бзэр къа­штэжьыщтыгъ, къаIэкIэхьажьыщтыгъ. Орэдыжъыр къаIофэ бзэр щыIэщт.

Заохэм ащызэрахьэгъэ лIыгъэм афэгъэ­хьыгъэ орэдхэм, къэбархэм нэ­ужым зафагъэзагъ. «Джэныкъом» хэтхэм «Абдзахэмэ язекIо орэд», «Оз Мурад» иорэд къаIуагъ. ШIэныгъэлэжьэу Къуекъо Маринэ орэдыIо купым хэт кIалэхэм къащытхъугъ, ижъырэ орэд пчъагъэмэ ящыIэныгъэ лъагъэкIуатэу, зэрагъашIэу къызэраIорэм лъэпкъымкIэ мэхьанэшхо зэриIэр къыхигъэщыгъ. Орэд зыфаусыгъэ аужырэ лIыхъужъэу зыцIэ къетIон тлъэ­кIыщтым ар къыкIэупчIагъ. Советскэ Союзым и ЛIыхъужъэу Андырхъое Хъусен фэгъэхьыгъэ орэд зэрэщыIэр, Абхъа­зым и ЛIыхъужъэу Хъуадэ Адам фэгъэ­хьыгъэу Дэрбэ Тимур усэ зэритхыгъэр агу къэкIыжьыгъ.

Сыд фэдэрэ зэмани адыгэхэр зэрэдзэ­кIолI бэлахьыгъэхэм игугъу къышIыгъ телерадиокомпаниеу «Адыгеим» ижурналистэу ТIэшъу Светланэ. Зыдэлэжьэрэ телепроектэу «Лъапсэм», лIакъоу зыхахьэхэрэм къэбарэу къаIотэжьхэрэм яшIуагъэкIэ, тымышIэрэ лIыхъужъхэм ацIэхэр къыщычIэщыжьхэу зэрэхъурэр ащ къыIотагъ. Джащ фэдэу зыцIэ къыриIуагъэр Тэхъутэмыкъуае щыщыгъэу Шъхьэлэхъо Рэмэзан. Дзэ Iэлым хэтыгъ, зэокIо бэлахьыгъ, лIыблэнагъ. Лъэпкъым къырыкIуагъэм емылъытыгъэу, ищыкIагъэ зэхъум пачъыхьэм готхэу Урысыер къа­гъэгъунагъ.

Заом лIыгъэу щызэрахьэрэм нахь мымакIэу, лъэпкъыр къызэтенэным, хэ­хъоныгъэ ышIыным дэлажьэхэрэми лIыгъэ зэрэзэрахьэрэр къыIуагъ МэщфэшIу Нэдждэт. «Адыгэ бзылъфыгъэ зэдеIэжь хасэу» Истамбыл 1919-рэ илъэ­сым щызэхащэгъагъэм итхьамэтагъэу Хъайрие Мелек Хъундж игущыIэхэр щысэу къыхьыгъэх: «ЛIыгъэ анахь иныр зэуапIэм текIоныгъэу къыщыдахырэр арэу зэрэщымытыжьыр дунэе цивилизацием къыбгурегъаIо, нэмыкI IашэхэмкIэ заор лъегъэкIуатэ. Зыбзэ фэлажьэрэр, зитарихъ къэзыухъумэрэри лIыхъужъ». Лъэп­къым фэлэжьагъэхэу, гущыIэм пае, Сихъу Сэфэрбый, Цэй Ибрахьимэ, Хьахъурэтэ Шыхьанчэрые, Къалмыкъ Юрэ — ахэри лIыхъужъэу плъытэнхэ зэрэфаер Нэдждэт къыкIигъэтхъыгъ.

Адыгэ Хасэм и Хэсашъхьэ хэтэу, журналистэу ГъукIэлI Сусанэ «Джэны­къом» хэт кIалэхэми мафэ къэс лIыхъужъ­ныгъэ зэрахьэу плъытэ зэрэхъущтыр къы­Iуагъ. Лъэпкъ орэдыр къаухъумэ, лъагъэкIуатэ, непэрэ щыIэныгъэм щыщ ашIы. Купыр зызэхащагъэм щыублагъэу хэтхэр зэринэIуасэхэр, телевизионнэ къэтын пчъагъэ зэрафишIыгъэр къыIо­тагъ. ЗэкIэмэ анахь уасэ зыфишIэу къыхигъэ­щыгъэр къежьэгъэ электроннэ мэкъамэхэр амыгъэфедэу, ижъырэ адыгэ орэд къэIуакIэр къаухъумэзэ, ащ темыкIхэу ансамблэм хэтхэр зэрэлажьэхэрэр ары.

Журналистэу, тхакIоу МатIыжъ Аминэт ижъырэ орэдхэр ныбжьыкIэхэм нахьыбэрэ зэхягъэхыгъэным пае шIыкIэ-амалыкIэхэр къыхэгъэщыгъэнхэ зэрэфаер къыIуагъ. Лъэпкъэу зыщыщхэм фэшъыпкъэхэу ныбжьыкIэхэр пIугъэнхэм, тари­хъыр, шэн-хабзэхэр ашIэнхэм, агъэ­лъэпIэн­хэм мэхьанэшхо зэриIэм игугъу къышIыгъ. Аминэт ятэу МатIыжъ Ку­щыку Хэгъэгу Зэошхом лIыхъужъныгъэу щызэрихьагъэм фэшI Александр Невскэм иорден къызэрэфагъэшъошэгъагъэр, «Советскэ Союзым и Лiыхъужъ» зыфи­Iорэ щытхъуцIэр къыфагъэшъошэным пае итхылъхэр агъэхьазырхи, ау къызэрэрамытыжьыгъагъэр хьакIэщым къыщиIотагъ.

Аминэт зэмыжэгъэ шIухьафтын къе­жэщтыгъ. Ятэу МатIыжъ Кущыку илIыгъэ ишыхьатэу фагъэхьазырыгъэ тхылъым техыгъэ копиерэ исурэтрэ зыдэт шIэжь нэпэеплъыр Адыгэ Хасэм итхьаматэу ЛIымыщэкъо Рэмэзан хьакIэщым щыритыжьыгъ. ЛIыгъэр осэнчъ, лIыхъужъыцIэр зытефэрэм IумыкIэжьыгъэми, уахътэм ифэшъуашэр ригъэгъотыжьыгъ. Ыгу зэхэхьагъэу Аминэт ятэ ишIэжь зыгъэлъэпIагъэхэм зэрафэразэр къыIуагъ.

КIэухым «Шъэощэжь орэдыр» купым хэтхэм къаIуагъ. Лъэпкъым идышъэ кIэнэу ижъырэ адыгэ орэдхэр зыщыIугъэ пчыхьэзэхахьэр джащ щаухыгъ. «Адыгэ макъэм» изичэзыу хьакIэщ гъэтхапэм лъигъэкIо­тэщт.

Тэу Замир.