Урысые наукэм и Мафэ ехъулIэу филологие шIэныгъэхэмкIэ докторэу, Адыгэ къэралыгъо университетым адыгэ лъэпкъ шIэныгъэмкIэ и Гупчэ ипащэу Унэрэкъо Рае гущыIэгъу тыфэхъугъ, яIофшIэн зэрэзэхащэрэр, гъэхъагъэу яIэхэр къедгъэIотагъэх.

— Аужырэ илъэс заулэм зэхапшIэу тиIофшIэн зэблэхъу­гъэ хъугъэ, хэхъоныгъэхэр тэшIых, ыпэкIэ тылъэкIуатэ. Егъэ­джэн Iофымрэ шIэныгъэмрэ джы нахь къыхэщэу зэголъ хъугъэх. Джырэ технологиехэр къызфэтэгъэфедэх. Тигъэхъагъэхэм ащыщэу анахьэу зигугъу къэсшIы сшIоигъор Москва дэт лъэпкъ ушэтыпIэ университетэу «Высшая школа экономики» зыфиIорэм тыригъусэу зэхэтщэгъэ проектышхор ары. КъыткIэхъухьэрэ лIэужхэм бзэр ашIэнымкIэ ащ мэхьанэшхо иI. ЯтIонэрэ илъэс хъугъэ мыщ тызыдэлажьэрэр. 2018-рэ илъэ­сым къыщегъэжьагъэу мы апшъэрэ еджапIэм адыгабзэм икорпус щызэхащагъ. Ыпэрап­шIэу илъэс зэкIэлъыкIохэм гъэ­зетэу «Адыгэ макъэм» къыхиутыгъэ тхыгъэхэр ащ къырагъэ­хьагъэх, нэужым художественнэ литературэм къыхэхыгъэ пычыгъохэри хагъэхъуагъэх. Пхъонтэшхо горэм фэдэу адыгэ гущыIэ миллиони 8 ащ итыгъ. Адыгабзэм икорпус зигукъэкIыр ыкIи Iоф дэзышIагъэр бзэшIэныгъэм лъэшэу пылъэу, адыгэ грамматикэр дэгъоу зышIэрэ Юрий Ландер. Ащ игъус бзэшIэныгъэм иинститутэу Москва дэтым щылажьэу, филологие кандидатэу Бэгъырэкъо Иринэ. Ар Мыекъуапэ щыщ. Аспирантхэр ягъусэхэу мыхэр Адыгеим бэрэ къэкIуагъэх, тхылъи къыдагъэкIыгъ, — къыт­феIуатэ Унэрэкъо Рае.

Мы корпусым изэхэщэн мэхьанэшхо иI. ТапэкIэ бзэм дэлажьэ зышIоигъохэмкIэ IэпыIэгъу хъущт, корпусым ит гущыIэ миллион пчъагъэр нэбгырэ пэпчъ ыгъэфедэн амал иI. «Адыгейский корпус» зыпIокIэ, къыхедзы. Узыфэе гущыIэр зиптхэкIэ, нэгъэупIэпIэгъукIэ ащ епхыгъэхэр уегъэлъэгъу. Гущы­Iэм пае, «нэ» зыфиIорэ лъапсэм епхыгъэ гущыIэ шъэ пчъагъэ къегъоты. Мэзэ пчъагъэрэ уз­пылъын плъэкIыщт Iофыгъохэр зы такъикъкIэ зэшIоохы.

— ГъэрекIо грант сомэ миллионэу къытфагъэшъошагъэм ишIуагъэкIэ мы проектым тыдэ­лэжьэнэу едгъэжьагъ. Юрий Ландер тиIэшъхьэтетэу Iоф тэшIэ. Корпусым бэ къыубытырэр. Ащ изы шIэныгъэ къутамэу бзэмрэ IорIуатэмрэ зэголъэу идгъэуцуагъэх, ащ нэмыкIэу адыгабзэкIэ тхыгъэ монографиехэр хэдгъэуцуагъэх. Художественнэ литературэу итыр ма­кIэти Къуекъо Налбый, Цуекъо Юныс ятхыгъэхэм ащыщхэр, пшысэхэр электроннэ шIыкIэм тетэу идгъэхьагъэх. Адыгэ гущыIэ миллиони 8 итыгъэмэ, миллион 11-м джы нэсыгъ. Миллиони 3 кIэу хэдгъэхъуагъ. Джы ахэр къызфэдгъэфедэхэзэ, Урысыем къыщыдагъэкIырэ журнал зэфэшъхьафхэм адэхьан, дунэе платформэхэм арагъэхьан алъэкIынэу статьяхэр ттхынэу пшъэрылъ къытфагъэуцугъ. Ар IэшIэхэп, зы статьяр нэкIубгъо 25-рэ хъунэу щыт, журнал пэпчъ ежь ишапхъэхэр къызфэбгъэфедэхэзэ птхын фае, — къытфеIуатэ тигущыIэгъу.

БзэшIэныгъэм пылъхэр зэде­Iэжьхэзэ мы Iоф мыпсынкIэр агъэцакIэ. Унэрэкъо Рае игъусэх тарихъ шIэныгъэхэмкIэ кандидатэу Цэй Заремэ, филологие шIэныгъэхэмкIэ кандидатэу Хьа­къунэ Эльзэ, апшъэрэ еджа­пIэм иаспирантхэр, истудентхэр. Джащ фэдэу бзэшIэныгъэмкIэ докторэу ХьакIмэфэ Зайнет, музыковедэу Алла Соколовам, нэмыкIхэми яIахьышIу къыхалъхьэ. — ШIэныгъэ-ушэтын Iофэу тшIэрэмкIэ мы проектым лъэ­бэкъу инкIэ тылъигъэкIотагъ. КъыткIэхъухьэрэ лIэужхэр бзэм дэлэжьэнхэмкIэ Iэрыфэгъу ар фэхъущт. Илъэс заулэкIэ узэкIэ­Iэбэжьмэ адыгэ энциклопедие гущыIалъэ электроннэ шIыкIэм тетэу дгъэхьазырынэу тыфежьэгъагъ, ащ Iофыбэ къыпыкIыгъ. Зэрифэшъуашэу, уеплъынкIи нэм къыкIидзэу, къэгъотыгъошIу хъу­ным пае джыри нахь игъэ­кIо­тыгъэу тыдэлажьэ, — еIо Рае.

Аужырэ технологиехэр къызфагъэфедэзэ бзэм изэгъэшIэнкIэ екIолIэкIэ гъэнэфагъэхэр къагъо­тых, ныбжьыкIэхэр нахьыбэу къызэрэхагъэлэжьэщтым ыуж итых. Аспирантэу Темзэкъо Маринэ лъэпкъ гупшысэшхо зэпхыгъэ гущыIэу «бзылъфыгъ» зыфиIорэр IорIуатэмрэ джырэ адыгабзэмрэ зэращылажьэрэм фэгъэхьыгъэ IофшIэн гъэшIэ­гъон ыгъэцэкIагъ. Бэ а гущыIэм къыу­бытырэр, ащ епхыгъэх «пшъэшъэжъыери», «нысэри», «ныри», ахэр IорIуатэм зэрэщылажьэ­хэрэр къыриIотыкIыгъ. Журналэу «Псалъэм» ар къыщыхаутыгъ. Джащ фэдэу «нэ» зыфиIорэм гущыIэ 300-м ехъу къытекIыгъэу агъэунэфыгъ. Нысэм гущыIи 150-рэ епхыгъ, ахэм гущыIэ зэгъусэхэр джыри къагъэпсыжьы. ИкIыгъэ илъэсым аспирантурэр къэзыухыгъэ Нэгэрэкъо Казбек IорIуатэм фэгъэхьыгъэ IофшIэгъэ пчъагъэ ыгъэхьазырыгъ ыкIи диссертациеу ыгъэхьазырыгъэмкIэ зиушэтыжьыгъ.

Лъэпкъ шIэныгъэм и Гупчэ шъхьафэу укъытегущыIэныр къы­тефэ. 2000-рэ илъэсым къы­щегъэжьагъэу Адыгэ лъэпкъ факультетым ар щызэхащагъ, лъэны­къуитIумэ афэгъэзагъэу Iоф ашIэ. Унэрэкъо Мирэ адыгэу чIыгужъым ыкIи IэкIыбым ащыпсэухэрэм афэгъэхьыгъэу IофшIэнышхо ыгъэцэкIагъ. Непэрэ мафэм Iоф ымышIэжьырэми, ыугъоигъэ материалхэм, къыдигъэкIыгъэ тхылъхэм адыгэ тарихъымкIэ осэ ин яI, ныб­жьыкIэхэм яIэубытыпIэщтых. ЯтIо­нэрэ лъэныкъоу гупчэр зы­фэгъэ­загъэр адыгэ IорIуатэр ары. Унэрэкъо Рае иIофшIэгъу­хэр игъусэу ыугъоигъэ хъарзынэщым рыгушхозэ къытегъэлъэгъу, кассетэ 500 зэгъэзэфагъэу дэгъэчъ­мэ адэлъ, тхыгъэ хъарзынэщ яI.

Илъэс зэкIэлъыкIохэм осэ ин зыфэпшIын тхылъ пчъагъэ къы­дагъэкIыгъ. Ащ нэмыкIэу адыгагъэм, адыгэ шэн-хабзэхэм, бзэм, тарихъым, культурэм ыкIи нэмыкIхэми афэгъэхьыгъэ тхы­гъэ­хэр къыздэхьэрэ журналэу «Псалъэр» къыдагъэкIы. Ар адыгабзэкIэ къыхауты, ау уры­сы­б­зэкIи инджылызыбзэкIи аннотацие иI.

Анахь узэрыгушхон тхылъэу къыдэкIыгъэхэм ащыщых Унэ­рэкъо Мирэ къыдигъэкIыгъэ «Адыгэ хабз» зыфиIорэр, Унэ­рэкъо Раерэ Хьакъунэ Эльзэрэ ятхылъхэу Адыгэ IорIотэ шIэныгъэ терминхэм япхыгъэ гущы­Iалъэр, «Адыгэ нысэщэ джэгум иIорIуат» зыфиIорэр. Ащ нэмыкIэу гурыт еджапIэхэр зэреджэрэ тхылъхэу «Адыгэ хабз» зыфиIорэр. «Адыгэ IорIотэ угъоигъэхэр» зыфиIорэ проектэу АРИГИ-м къыдигъэкIыжьынэу щыт том 25-м щыщэу джырэкIэ томи 5 къыхаутыгъэр. Ахэм ащыщэу кIэлэцIыкIу IорIуатэмрэ, фэIо-фэшIэ IорIуатэмрэ зыдэт тхылъ томитIур Унэрэкъо Рае ыгъэхьазырыгъэх. Научнэ лъап­сэ зиIэ материалхэр мы зыцIэ къетIогъэ тхылъхэми, нэ­мы­­кIэу къыдагъэкIыхэрэми адэтых.

Адыгэ къэралыгъо университетым лъэпкъ шIэныгъэмкIэ и Гупчэ иIофшIагъэхэм ащыщ «Нанэ ипшысэхэр» зыфиIорэ тхылъхэри.

БзэшIэныгъэм дэлэжьэрэ ныбжьыкIэхэр нахьыбэ хъуныр япшъэрылъ шъхьаIэу зэрэщытыр, адыгабзэм икъызэтегъэнэжьын­кIэ ащ мэхьанэшхо зэриIэр кIэухым Унэрэкъо Рае къыхигъэщыгъ.

ДЕЛЭКЪО Анет.