ИлъэсыкIэр къихьагъ

ТхьакIумкIыхьэм иилъэсэу 2023-р шъабэу, зафэу къытфэсыгъ. Ини цIыкIуи ащ ашIуабэ шIэу ежагъэх, хэти зэрэщыгугъэу, мамырныгъэрэ псауныгъэрэкIэ тымыхъуапсэу, тиIоф дгъэшIоу, тшIагъэм тигъэгушIожьэу, гукIэгъу-шIулъэгъур тымыгъэулъыеу, тызфэсакъыжьэу хэткIи, сыдкIи, зэрэлъытэ-зэфэгумэкIыжь ыкIи щэIагъэ зэфытиIэу тыпсэунэу тэлъаIо.

Уахътэр зэплъэкIыгъо уримыгъафэу мачъэ: тыгъуасэм фэд 2022-м тызыпэгъокIыгъэр, псэу чъагъэ, джары мурад гъэнэфагъэхэр уафэсакъэу, уяIэпэIэсэкIэу псынкIэу зэшIопхынхэ зыкIыфаехэр. Непэ пшIэшъущтыр неущ ебгъэжэнэу щытэп ыпэкIэ укIотэнэу уфаемэ, дэгъум хэта фэмыер, нахьышIум тетэу тыпсэун.

КIымэфэ мэзищым агурэ щылэр пкIатэмэ-лъатэзэ мачъэ, кIымэфэ нэгуи иIэп: тыгъэр къепсы, чIыгур шъхьэгъушъ, жьыбгъэр шъхьэпсынкI, ыгу загъэрэп, ренэу мэIэо-лъао.

Шъыпкъэр пIощтмэ, ос фыжьыбзэм бэрэ тежагъ, джыри тыпэплъэ. Тхьэм дахэу къытфырегъэс! Осыр тхъагъоба?! Къабзэ, фыжьыбзэ зэпэшIэт, кIымафэр зыгъэгохьырэри ос фыжьыбзэ пхъапхъэр арыба?! ЦIыфхэм афэдэ къабзэу къэкIырэ лъэпкъхэр ыкIи чIыгур бэу ащ фэныкъох, енэгуягъо щылэ мазэм фызэшIомыкIыгъэр аужырэ кIымэфэ мазэу мэзаем къыригъэкъу­жьынкIэ, арышъ, хьакIэ лъапIэу ос фы­жьыбзэм тежэщт, джащыгъум кIымэфэ шъыпкъэри дгъэшIощт.

Дзэукъожь Нуриет.

Янэрэ ыпхъурэ

Адыгэ пшыс

Еомэ, еоу, зэраIомэ, зэраIотэжьэу зы унагъо горэ щыIагъ, ащ пшъэшъэ закъо яIагъ. Быным гу лъамытахэу ины ар хъугъэ ыкIи зы кIэлэ тхьамыкIэ горэм дэкIуагъ. ЛIым тIэкIу ригъэшхэу зикIыкIэ, унэм ыгу имыIухьэу шъузыр щысакIо гъунэгъухэм адэжь кIощтыгъэ. ЗыкъигъэкIухьакIыгъэу къызыкIожьырэм псы чъы­Iамэр зэрихырэ унэм зыкIи ыгу игупсэфыхьэщтыгъэп.

Янэ дэжь пхъур тыщасэ кIуагъэ, ныр ащ къеупчIыгъ:

— А сищащ, сыд шъуищыIакI ыкIи уиунэгъо зехьакI?

Зи химыушъафэу зытетым тетэу зэкIэ ным ащ фиIотагъ.

Хъурэм гу лъитагъэу ныр пхъум къеу­шъыигъ: «ШъуиIэшхо зэрэщымыIэм земыгъэгъащт. «Шъхьэ псау пэIончъэ хъурэп» аIуагъ. ШъуиIорэ шъуишIэрэ зэтехьэу шъузэдэлажьэмэ, унагъуи шъу­хъун. Ау осIощтым тэрэзэу къедэIу, гъэцакIэ. ЛIыр икIымэ, о уиунапчъэ къэбгъэпытэу, хьэблашъхьэр къэпкIухьэу ухэтыныр емыкIу ыкIи хъунэу щытэп. Джы узыкIожькIэ сызэрэолъэIугъэр угу къэгъэкIыжьи, уни, тахъти, джэхашъуи зэIугъэкIот, еуцуалIи пщэрыхьэ, унэми мэшIо фэбами, пщэрыхьэмэ IэшIуи итын. Угу имызагъэу, гъунэгъум адэжь укIомэ пшIоигъоу узежьэрэм, къэгъази, шъхьаныгъупчъэмкIэ унэм иплъыхьажь».

Ным зэриIуагъэу пхъур зекIуагъэ, шъхьаныгъупчъэмкIэ унэм къызеплъэ­жьым, ежь-ежьырэу зэриIожьыгъэ: «Сы­да, мы сыздэкIощтхэм яунэ нахь даха е нахь гупсэфа?» Ар ыIуи къыгъэзэжьи, иунэгъо Iоф ышIэу унэм къинэжьыгъ. КъэкIухьанри хинэжьыгъ, яунагъуи къы­зэрэшIэжьыгъ.

Щылэ мазэм къэхъугъэ адыгэ тхакIохэр

КIубэ Щэбан (1890 — 1974)

КIубэ Щэбан Индрыс ыкъор Шэуджэн районым ит къуа­джэу Хьакуры­нэхьаблэ къыщыхъугъ. Мед­рысэри, кIэлэегъаджэхэр къэзыгъэхьазырырэ семинариери къыухыгъэх, етIа­нэ заулэрэ къуаджэм кIэлэегъаджэу Iоф зыщишIэгъэ ужым Петроград ишIэныгъэхэм ащыхигъэхъуагъ.

Я 20 — 30-рэ илъэсхэм (икIыгъэ я ХХ-рэ лIэшIэгъум) еджапIэхэм зэращеджэщтхэ тхылъхэм язэхэгъэуцон-гъэ­хьазырын хэлэжьагъ. Театрэ техникумэу Краснодар къыщызэIуахыгъагъэм, нэужым Москва дэт къэралыгъо театральнэ институтэу А. В. Луначарскэм ыцIэ зыхьырэм и Адыгэ студие заом ыпэкIэ ныбжьыкIэхэр Щэбанэ адыгабзэмрэ адыгэ литературэмрэкIэ ащыригъэджагъэх, Адыгэ научнэ-исследовательскэ институтым Iоф щишIагъ. Лъэпкъ литературэм, искусствэм, культурэм КIубэ Щэбанэ лэжьыгъэшхо ащыриI.

1943-рэ илъэсым IэкIыб хэгъэгу Щэбанэ ифагъ, ау иакъыл-шIэныгъэ ыгъэлэжьэныр зыкIи зэпигъэугъэп, тхылъ пчъагъэ къыдигъэкIыгъ: «Адыгэ орэдыжъ­хэр», «Адыгэ эльфыбэ», «Адыгэ псэ­лъэжъ­хэр», мыхэм анэмыкIхэри. КIубэ Щэбанэ литературнэ архивышхо къыкIэныгъ.

Iэшъынэ Хьазрэт (1926 — 1994)

Iэшъынэ Хьаз­рэт Ахъмэт ыкъор Теуцожь районым ит къуаджэу Гъобэкъуае щылэ мазэм къыщыхъугъ. Тхэн-усэн амал гъэшIэгъон хэлъыгъ, ащ ифэшъошэ шIэныгъи зэригъэгъо­тыгъагъ.

Ытхыхэрэр 1951-рэ илъэсым щегъэ­жьагъэу хиутыщтыгъэх. Усэхэр, поэмэхэр, баснэхэр, рассказхэр, повестьхэр, романхэр, кIэлэцIыкIухэм апае поэмэхэр, пшысэхэр зыдэт тхылъэу «ШакIом имэфэ тхъагъу» Хьазрэт къыдигъэкIыгъэх. «Шъэомафэ шэкIожъым ыкъу» зыфиIорэ пшысэ-пьесэу Хьазрэт ытхыгъэр Адыгэ драмтеатрэм щагъэуцугъ.

Iэшъынэ Хьазрэт зэдзэкIын Iофми чанэу хэлэжьагъ, М. Горькэм, А. Чеховым, Т. Шевченкэм, К. Хетагуровым, С. Михалковым ыкIи мыхэм анэмыкIхэм атхыгъэхэр адыгабзэм ригъэкIугъэх. ТхэкIэ-гупшысэкIэ амал гъэшIэгъон IэкIэлъыгъ.

Цэй Ибрахьим (1890 – 1936)

Цэй Ибра­хьи­мэ къуа­джэу Щынджые къыщы­хъугъ, пасэу гъэ­сэныгъэ-шIэныгъэ зэригъэгъотыгъ. Ытхыхэрэр хиутыхэу 1912-рэ илъэ­сым ригъэ­жьагъ. УрысыбзэкIи адыгабзэкIи тхэщтыгъэ, адыгэ прозэм, поэзием, анахьэу драматургием иIахьышIу ахилъхьагъ. Цэй Ибрахьимэ адыгэ профессиональнэ сценическэ искусствэм къежьапIэ фи­шIыгъ. Ар икIэщакIоу театральнэ техникумыр къызэIуахыгъагъ, ащ идиректорыгъ, IэпэIэсэныгъэмкIэ щыригъаджэщтыгъэх. Ежь ытхыгъэ пьесэхэр аригъэ­гъэуцущтыгъэх, ышъхьэкIи режиссерэу, актерэу ахэлажьэщтыгъ. Адыгэ музыкальнэ искусствэм хэхъоныгъэшхохэр ригъэшIыгъэх.

КIэлэцIыкIухэм апаий Цэир тхэщтыгъэ. 1935-рэ илъэсым «ТхьакIумкIыхьэм ихьадэIус» зыфиIорэ поэмэр тхылъ шъхьафэу къыдигъэкIыгъ. Корней Чуковскэм иусэ-пшысэу «Бадзэу, бадзэу, бэдзэ шIуцI» (урысыбзэкIэ «Муха-цокотуха») ыкIи С. Маршак иусэхэм ащыщхэр адыгабзэкIэ зэридзэкIыгъэх.

Адыгэ жэрыIо творчествэм иугъоижьын-зэхэфынкIэ, къыдэгъэкIынымкIэ Iофыбэ ышIагъ.

ЩыIэкIакIэр зэдэдгъэпсын

Тихьалыгъухэр осым фэдэу фыжьэу, Лэжьэным гугъу тыримыгъэхьэу, Къытхахьэрэр тэ къытэхъуапсэу, Тыпсэунэу тэ зэдэтэшт.

Машинэхэр къытфарагъащэу, Лэжьыгъэхэр тэ афедгъащэу, ЗэшитIум фэдэ тызыхъукIэ —

Бэджэжъыемрэ сэнашъхьэмрэ

Бэджэжъыер ныбаджэу Сэнэ хатэм зыдэхьэм, Ашъо шэплъыр тырихэу Сэнашъхьэхэр дилъэгъуагъ. Бэджэжъыем ыIупс къечъи, Ыцэ фыжьхэр къыгъэхъупцIи, Ынэ цIыоу тедыягъ. ТхьамыкIагъоу дэи дэдэр Лъэгэ дэдэу пылъагъэхэшъ, Тыдэ къикIэу къэкIуагъэми, Сэнашъхьэу тIыргъуагъэхэр – Нэм ылъэгъоу, цэм пэчыжьэу Къутамэхэм апышIагъ. Сыхьат псау зыпэлъым ЫлъэкIыгъи щымыIэу Бэджэжъыер ежьэжьышъ, Сэнашъхьэм ыгу къыфэгъоу,

ГухэкI иIэу гъумыгъугъэ: «СыдыкIэ мыр былым! УеплъынкIэ дэхэ дэдэу, Мэу къыпихырэр IэшIу дэдэу, Жэм зыдаплъхьэрэм мыджырышъ, Цэр сыхьатым ыгъэщыщт».

НэкIубгъор зыгъэхьазырыгъэр МАМЫРЫКЪО Нуриет.