Адыгэ лъэпкъ тарихъым чIыпIэ хэхыгъэ щызиIэу, гъэсэгъэ-еджэгъэ къодыер арымырэу, Iэдэбныгъэ, Iушыгъэ, щэIэгъэшхо зыхэлъыгъ Азэмэтэ Мин-Къутас.

Ишъхьэлъытэжь дахэрэ ихэгъэгу шIулъэ­гъурэ зэфэдэу зэпэщачэщтыгъ. Лъэпкъ тарихъым ыцIэ шIукIэ къыхэнагъ, илъэ­хъан ицIыф пэрытыгъ. Этнографыгъ. Тарихъ шIэныгъэлэжьыгъ, общественнэ IофышIэшхуагъ. Мин-Къутас къызыхъугъэр тыгъэ­гъазэм ыкIэм илъэси 115-рэ хъугъэ.

Адыгэ шъолъырым иапэрэ еджэгъэ-гъэ­сагъэхэм ар ащыщ. Зэо ужым Адыгэ хэку музеим изэтегъэпсыхьажьын-зэтегъэуцожьын, изегъэушъомбгъун-хэгъэ­хъон илъэс 17-рэ Iоф дишIагъ, ащ идиректорыгъ. Азэматэр ежь иуахътэкIэ адыгэ бзылъфыгъэ гъэсэгъэ цIэрыIо дэдагъ. ГукIочIэ лъэш иIагъ, акъыл дахи, шIэныгъэ куухэри IэкIэлъыгъэх. А зэкIэ илъэп­къэу илъапIэм ищыIакIэ нахьышIу шIыгъэным фигъэшъошагъ.

Азэматэхэр абдзахэх, Абдзахэ итыгъэ къуаджэу Бгъошэхьаблэ ятэжъи, ятэу Зэчэрыи, ятэшхэри къыщыхъугъэх, щыпсэугъэх. Ау охътэ зэхъокIыныгъэхэм мы чIыпIэм къикощыкIынхэ фаеу зэрэхъугъа­гъэр Мин-Къутас къытхыжьыгъ. Ятэжъэу Азэмэтэ-Бгъуашэ Мыхьамэт иIахьылхэми, илъфыгъэхэми сыд хъункIи хэку­жъыр, Кавказыр амыбгынэнэу къялъэIужьы­гъагъ.

Анахь охътэ фыртынэм, я ХХ-рэ лIэшIэгъум икъежьапIэм, Азэмэтэ Зэчэрые иунэгъо Iужъу джыри зы сабый къихъогъагъ, ащ Мин-КъутаскIэ еджагъэх. Яуна­гъокIэ Азэматэхэр къызэкощхэм (ащ дэжьым Мин-Къутас илъэс 11 ыныб­жьыгъ), селоу Преображенскэм дэсы­гъэх, етIанэ Адэмые щыпсэугъэх. Ежьхэм чIыгу Iахь зэрямыIэжьым къыхэкIэу, чIыгур бэджэндэу зыехэм къаIахыти, IэкIэ алэжьыщтыгъ. Ини цIыкIуи зэфэдэу сыдрэ Iофи аIэ екIущтыгъ, ары хэзыщыжьыгъэхэри.

Мин-Къутас анахьэу шIэныгъэ-гъэсапIэ фэхъугъэр ятэу Зэчэрые ихьакIэщ ары. Пшъэшъэжъыер жьы къымыщэрэм фэдэу пчъэкъогъум къотэу къаIорэ пстэумэ ядэIущтыгъ, джащыгъум сабыигъэми, адыгэхэм яблэкIыгъэ зыфэдагъэр къы­фэнэфагъ. Игъорыгъоу илъэпкъ зэхашIи къэущыгъ. Къоджэ ликбезым Мин-Къутас щеджагъ. ДонсовпартеджапIэм иапэрэ курсанткэхэм ащыщыгъ. НыбжьыкIэ дэдэу ар къызеухым мышIэныгъэр гъэкIодыгъэ­ным ишъыпкъэу хэлэжьагъ. Амал зэригъотыгъэм лъыпытэу, Азэматэм иеджэн- гъэсэныгъэ Москва дэт КъокIыпIэм щыпсэухэрэм я Коммунистическэ универ­ситет (КУТВ-м) щылъигъэкIотагъ. Мы уахътэр ары шIэныгъэм иIэшIугъэ-лъэпIагъи нахь зыщызэхишIагъэр. ТхэкIэ-еджа­кIэ зимыIэгъэ адыгэ лъэпкъым итарихъ гъогу, адыгабзэм играмматикэ зыфэдэр зэхифыныр, мы еджэпIэшхом щызэрегъашIэ. Москва щеджэрэ Мин-Къу­тас шIэныгъэ куухэр зэрегъэгъотых.

Университетыр къызеухым, дунэе­еплъыкIэ псыхьагъэ иIэу Адыгэ хэкум къыгъэзэжьыгъ. Совет хабзэр агъэуцугъэу зэрэзэтырагъэпсыхьащтым лъэшэу пылъыгъэх. Бзылъфыгъэр мы къэралыгъо Iофыгъохэм чанэу ахэлажьэ. ЩыIэны­гъэм нахь фэнэIуасэхэу Хьахъурэтэ Шыхьанчэрые, Наурзэ Ибрахьимэ акIырэплъы, упчIэжьэгъу ешIых. Анахьэу шIогъэшIэгъо­нэу зэлъызыубытырэр музей Iофыр, лъэпкъым иэтнографие зэгъэшIэгъэныр ары.

Ау Хэгъэгу зэошхом зэкIэ къызэпыригъэзагъ. 1942-рэ илъэсым пыир Кавказым къибэнагъ, Пшыз ыкIи Адыгеир фашистхэм зэлъаубытыгъагъ. Мэзихым къыкIоцI Адыгэ хэкур ахэм аIыгъыгъ, цIыф жъугъэхэм мы уахътэм къинэу ащэчыгъэр мыухыжь, непи къаIотэжьы. 1943-рэ илъэсым ищылэ мазэ хэкум фашистхэр рафыжьыгъэх, щыIэкIэ-псэукIэр лъэныкъуабэкIэ зэтегъэпсыхьэжьыгъэн фэягъ. Адыгэ хэку краеведческэ музеим изэтегъэуцожьын М. З. Азэматэр фагъэзагъ. Музеир икIэрыкIэу гъэпсыжьыгъэн фэягъ ыкIи фызэшIокIыгъ Мин-Къу­тасэ. Ащ ыпшъэ бэ ифагъэр: археологие ыкIи этнографие экспедициехэр лъэп­къым икIэн лъапIэ кIэзыгъэнчъэу угъоижьы­гъэн-зэгъэзэфэгъэныр ыкIи музеир къы­зэIухыжьыным фэгъэхьазырыгъэныр. ПсынкIагъэп мы пстэур, ау Азэматэм щытхъу хэлъэу ипшъэрылъ зэшIуихы­щ­тыгъ.

1954-рэ илъэсым Адыгэ хэку краеведческэ музеим иэкспозициякIэхэр зэтырагъэпсыхьажьхи, ащ ипчъэхэр къызэIуи­хыжьыгъэх. Мы Iофышхор зыпшъэ ифагъэхэр Мин-Къутас, ащ готхэу, кIэ­дэIукIхэу, Iоф дэзышIэгъэхэ Любовь Игнатьевна Лебеденкэр, Тутэкъо Белла, Мамырыкъо Рим (илъэс 23-рэ нахь ымыныбжьэу игъонэмыс хъугъэ), Хьаджэмыкъо Хъан. Музей Iофым готэу, Мин-Къутас лъэпкъ шIэныгъэмкIэ гъэзагъэу Iофышхо ышIагъ, тхылъэу «Очерки истории Адыгеи» зыфиIорэм иапэрэ том икъыдэгъэ­кIын хэлэжьагъ. «Культура и быт аула Понежукай» зыфиIорэ темэмкIэ кандидат диссертациер къыушыхьатыгъ. ЭтнографиемкIэ гъэзагъэу «Адыгэ тхыпхъэхэр» зыфиIорэ альбомышхо кIэракIэр къыдигъэкIыгъ. Адыгэ лъэпкъым игъомылэпхъэ Iанэ ыкIи ишхыныгъохэр зыфэдэхэр апэрэу «Адыгейские блюда» зыфиIорэ итхылъкIэ аригъэшIагъ, ар ятIонэрэуи къытырадзэжьыгъ. Мин-Къутас ицIыфыгъэ зынэсыщтыгъэр, иIофшIэкIагъэр, узкIырыплъын шIэныгъэлэжь инэу зэрэщытыгъэр, Iоф дэзышIэныр зинасып къыхьыгъэхэу А. Лебеденкэм, 1964-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу 1983-м нэс музеим идиректорыгъэ Iэшъхьэмэфэ Любовь Мэрзанэ ыпхъум къаIотэжьыщтыгъ.

Адыгэ хэку краеведческэ музеир Азэмэтэ Мин-Къутас зэкIипIухьагъ, ылэ­жьыгъ ыкIи лъэгэпIэ иным тыригъэу­цуагъ. Джы ар АР-м и Лъэпкъ музей хъугъэ, хэхъо, зеIэты, унакIи фашIыгъэу зеушъом­бгъу. А зэкIэм лъапсэ афэзышIыгъэр шIэныгъэлэжь-этнографэу Азэмэтэ Мин- Къутас. Ар къызыхъугъэр илъэси 115-рэ хъугъэ, бзылъфыгъэ пэрытым шIоу илъэпкъ филэжьыгъэр цIыфхэм ащыгъуп­шэрэп, игъашIэ непи хэткIи щысэтехыпI.

Мамырыкъо Нуриет.