Тыгъэгъазэм и 17-м щегъэжьагъэу и 24-м нэс КъокIыпIэм щыпсэурэ лъэпкъхэм яисскуствэкIэ Къэралыгъо музеим и Темыр-Кавказ къутамэ иIофышIэхэу Сулейман Фатимэ, Къуекъо Жаннэ, ХъокIо Ларисэ, АКъУ-м искусствэхэмкIэ иинститут идоцентэу Алла Соколовар Тыркуем шIэныгъэ-ушэтын экспедицием щыIагъэх.

Фундаментальнэ ушэтынхэм я Урысые Фонд игрант къырахыгъэу илъэситIум ехъугъэу Урысыемрэ Тыркуемрэ адыгэ сурэтышIэу ащылажьэхэрэм, искусствэм, культурэм гъэхъагъэ ащызышIыгъэхэм ятвор­чест­вэ зэфэхьысыжьхэр фашIы. Ахэм афэгъэхьыгъэ электроннэ энциклопедиер IофшIагъэм кIэух фэхъущт.

Проектыр агъэцэкIэфэ адыгэ сурэтышI 70-м ехъумэ ятвор­чествэ къатхыхьагъ, аушэтыгъ. Мызэгъэгум проектым дэла­жьэхэрэр Къайсырэ ыкIи Самсун ащыIагъэх. СурэтышIхэу Ос­мэн Йылмаз, Эргун Бильги (Бзаджэ), Нэвзат Токъ, Юсыф Сонмез (Вэрэкъо), Зеки Бешто (Быщтэ), Мухьамэд Хьаткъо (Коч) яIофшIагъэхэр аушэты-гъэх.

Къайсырэ адыгэ чылэгъо 60 фэдиз къегъэтIысэкIыгъэу щыт. Ежь къалэм завод, фабрикэ зэфэшъхьафхэр дэтых. Тилъэпкъэгъу хэхэсхэр ахэм ащэла­жьэх. Къайсырэ щыпсэурэ ти­лъэпкъэгъухэм Кавказ Хасэхэм я Конфедерациеу Анкара щызэхэщагъэм фэдэ яI. Зэпыугъом ыуж Хасэм иIофшIэн зэриублэ­жьыгъэм къыхэкIэу зэ­хащэгъэ мэфэкIым экспе­дицием хэтхэр къытефэнхэу хъугъэ. Къайсырэ КАФФЕД-м итхьа­матэу Нуршах Озюрек (Iэгъум) гуфэбэныгъэ хэлъэу ти­ушэтакIохэм къапэ­гъо­кIыгъ, Iэпэ­Iасэхэу Хасэм къа­кIохэзэ Iоф зышIэхэрэм нэIуасэ афи­шIыгъэх.

«Тэ тиIэпэIасэхэм афэдэу, ахэми дышъэидагъэм, шъа­­гъэ­-уагъэхэм, шъом, тыжьыным, ды­­шъэм адэлажьэхэрэр яIэх», — къеIуатэ Сулейман Фатимэ.

Къайсырэ къэтыхэфэ тиушэтакIохэр скульпторэу Осмэн Йылмаз (Хьаджэмыкъо) зыIуа­гъэкIагъ. Ар Къайсырэ университетым идоцент. Чорум 1965-рэ илъэсым къыщыхъугъ. Анкара дэт университетыр къыухыгъ. Истамбыл Мар­мара университетым магистратурэр къыщиу­хыжьыгъ.

— Осмэн сурэтышIэ хъунэу янэ-ятэхэр фэя­гъэхэп ыкIи къыхихыгъэ сэнэхьатым теукIытыхьэщтыгъэх, ары ежь къызэрэтфиIотагъэр, — хегъэунэфыкIы Сулейман Фатимэ. — Ау щытми, Осмэн дэгъу дэдэу еджагъ, ары пакIошъ апшъэрэ еджапIэр къыу­хи, сэнэхьатым зыха­хьэм, икъэгъэлъэгъонхэр Чорум, Анкара, Китай ащыкIуагъэх. ИIэшIагъэ­мэ анахь къахэщыгъэр Мустафа Кемаль Ататюрк исаугъэтэу ышIыгъэр ары. Къайсырэ уни­верситетым ипарк ар дэт.

Джащ фэдэу ушэтакIохэм зигугъу къашIыгъэ сурэтышIхэм ащыщ Эргун Бильги (Бзаджэ). Ащи янэ-ятэхэр фэягъэхэп якIалэ сурэтышIэ хъунэу. ФилологиемкIэ факультетыр къыухи, илъэс пчъагъэрэ тыркубзэмкIэ кIэлэегъаджэу Iоф ышIагъ. Ащ емылъытыгъэу сурэтшIыныр чIидзыгъэп. Адыгэ музыкальнэ Iэмэ-псымэхэр зы­Iыгъ пшъашъэхэм, къушъхьэ­хэм, шыхэм ясурэтхэр бэу ышIыгъэх. Аужырэ иIофшIагъэхэр нарт эпосым фэгъэхьыгъэх. Сулейман Фатимэ къызэриIуагъэмкIэ, илъэс зытфыхкIэ узэкIэIэбэжьмэ, Бзаджэ Эргун исурэтхэм якъэгъэлъэгъон Налщык щы­кIуагъ. АщкIэ IэпыIэгъу фэ­хъугъэр ХьашIуцIэ Мухьамэд. Илъэс 50-м ыныбжь нэсыгъэу Эргун Къайсырэ университетым сурэтшIынымкIэ ифакультет щеджэнэу амал иIэ хъугъэ. Иапэрэ къэгъэлъэгъон гъэрекIо тыгъэгъазэм и 25-м Къыркъалэ щыкIуагъ. ИсурэтипшI ащ къыщагъэлъэгъуагъ.

Къуекъо Жаннэ къызэрэтиIуа­гъэмкIэ, къалэу Самсун ушэтын IофшIэнхэмкIэ зыфагъэзэнэу ау къодыеу къыхахыгъэп. Тарихъ шIэныгъэлэжьхэм зэралъытэ­рэмкIэ, егъэзыгъэкIэ хэкум икIы­жьыгъагъэхэм янахьыбэр къухьэм зыщырагъэкIыжьыгъагъэхэр Самсун еолIэрэ хы ШIу­цIэ нэпкъыр арыгъэ. Къайсырэ ыуж ары зыдэкIуагъэхэр.

Тимузей иIофышIэхэр Самсун нэIуасэ зыщыфэхъугъэхэм ащыщ дизайнерэу Быщтэ Зеки. Ащ Коние дэт университетым филологиемкIэ ифакультет къыухыгъ. ИIэпэIэсэныгъэ лъэпкъ лъапсэ иI ыкIи непэрэ мафэм дештэ. 2017-рэ илъэсым Сэралп Мадинэ иIэпыIэгъоу Налщык къэгъэлъэгъон къыщызэIуихыгъагъ. Адыгеими щыIагъ, Еутых Асе ихьэкIагъ. Музыкальнэ Iэмэ-псымэ зэфэшъхьафхэм къарегъаIо, ахэр — пщынэр, Iупэпщынэр, контрабасыр. Зеки хы чIэгъы хъугъэ адыгэ къамэхэм ятеплъэ ежь зэрилъэгъоу, гъэшIэгъонэу ешIых. Къухьэм исхэу зичIыгу зыбгынэщтыгъэ адыгэхэу хы ШIуцIэм иорхэм ахэкIодагъэхэм якъамэхэр хы чIэгъы хъугъэх. Къэмэ Iапшъэр тэкъуагъэу, ежь къамэр улъыи­гъэу IэпэIасэм къегъэлъагъо, псым лIэшIэгъурэ ныкъорэм ехъугъэу зэрэхэлъыгъэм къыхэ­кIыкIэ. IэпэIасэм ылъэкъуацIэ темыдзагъэми, зэрэадыгэр иIэ­шIа­гъэмэ къахэщын фаеу ­елъытэ.

Сулейман Фатимэ къызэ­рэтфиIотагъэмкIэ, къухьэшхом исурэт зышIыгъэр Самсун щы­псэурэ адыгэ сурэтышIэу Хьаткъо Мухьамэд. Хыормэ «ябэнызэ» ащ илъагъо хышхом щыпхырещы. Лъэпкъ тхыпхъэу къухьэм тетым ибагъэ, ахэр къухьэм тебыбыкIыжьыхэрэм фэдэу сурэт зэришIыгъэм, хыор­хэм ахэкIодэжьырэ шыухэм яныбжьыкъу шIуцIэу хигъэуцуагъэхэм адыгэ лъэпкъым итарихъ къырыкIуагъэр къыраIотыкIы. Хьаткъо Мухьамэд Коние пэблагъэу щыт къалэу Караман 1953-рэ илъэсым къыщы­хъугъ. БэмышIэу сурэтшIынымкIэ апшъэ­рэ гъэсэныгъэр зэригъэгъотыжьыгъ. Ау ыгу фэщагъэу искусствэм зыфэлажьэрэр бэшIагъэ. ИсурэтхэмкIэ Самсун и Хасэ зычIэт унэр гъэдэхагъэ. Иунэу тимузей иIофышIэхэр зэригъэблэгъагъэхэм сурэт мин фэдиз ралъэгъуагъ. Ахэр дэпкъ­хэм апылъагъэх, мэкIайхэм атетых. «Мухьамэд итворчествэ тынэгу къыкIэуцуагъ!» — къа­Iуагъ ушэтакIохэм. Тырку уса­кIохэм, тхакIохэм ятхылъхэм апае Хьаткъо Мухьамэд сурэтхэр ышIэу бэрэ къыхэкIыгъ. Ежь исурэтхэм анахьэу къахэщырэр шыхэр ары.

Экспедицием хэлэжьагъэхэм къахьыжьыгъэ материалхэр зэ­хафыжьынхэ, зэфахьысыжьынхэ, электроннэ шапхъэм ралъхьа­жьынхэ фае. Мы илъэсым Уры­сыем ыкIи Адыгеим ясурэты­шIхэм яэнциклопедие хьазыр хъущт.

Тэу Замир.