Гупшысэр шъхьалъэмэ, гъогу гъэшIэгъонхэм уатырищэу къыхэкIы: щэмыохъу гущыIэу гулъытэр къэзыгъэущырэм акъыл зыхэпхын, гъэсэпэтхыдэ пфэхъун, псэшIэ кIуачIэ къыозытын хэлъы мэхъу; гум Iэпызыгъэ гукъэкIыжь IэшIухэр къышыпыжьы шIоигъоу зэплъэкIыжьы, узэрэцIыфым гъэрет къыуеты, ыпэкIэ уегъаплъэ.

Нахь куоу ухахьэмэ — ар усэ тхыным фэгъэхьыгъэмэ — зэфэхьысыжь горэми уфащэ, щэнэбзэу псэм щэчэрэзы, дэзагъэрэп нэпкъ зэжъу горэми, чIым лъапсэ щыхещы, ышъхьапэ тыгъэм зыфещэи.

Джащ фэдэ гупшысэ кIуачIэ къэзыгъэущыгъэм ышъхьэ къисхын: ар илъэс заулэкIэ узэкIэIэбэжьмэ Адыгэ Респуб­ликэм итхылъ тедзапIэ къыдигъэкIыгъэу, адыгэ критик инэу ЩэшIэ Казбек итхылъэу «Ыуасэр — гъашIэ» зыфиIорэр ары.

Гупсэф къысэзымытрэм игугъу сшIэу хабзэ, ау джынэс сигумэкI есхьылIэнэу мыхъугъэми, Iофыгъо инэу слъытэрэм непэ шъущызгъэгъуазэ сшIоигъу. ЗанкIэу къэсIон: сэ сыкритикэп, мы тхыгъэри ащ фэдэ шъуашэм «кIэхъопсырэп», ау сыусакIошъ, сишIошI литературэр зикIасэмэ язгъэшIэнэу ары симурадыр.

ЩэшIэ Казбек адыгэ поэзием, литературэм гъогоу апэкIэ илъым, къакIу­гъэм, пшъэрылъэу яIэхэм, гъэхъагъэу ашIыгъэхэм яхьылIагъэу тхыгъэу, тхы­лъэу къыIэкIэкIыгъэр бэ.

А гупшысэм дакIоу адыгэ литературнэ критикэм гущыIэ заулэ къесIуалIэ сшIоигъу. ТхэкIо пстэумэ афэдэу сэри критикхэм къаIорэм сылъэплъэ, сегъэгумэкIы, сызэхашIыкIи сшIоигъу. Ау критикхэм сяхъуапсэу уахътэ къысэкIугъэп, усакIор «тхьамыкI», ыгукIэ, ыпсэкIэ мэлажьэ, ащ уасэ фэпшIыныр Iоф псынкIэ хъуна?

НэмыкI тхакIомэ ажэ къэплъыхъу­гъэми къаIонэу къысщэхъу: усакIом уасэ фэпшIыным пае икIыщы удычIэтын фае. Iадэр дэмыIыгъыщтми, инэплъэгъу къыубытырэ гъунапкъэр бгъэунэфын амал пIэкIэлъмэ дэгъу. Ащ къикIырэп критикым ыIапэ ыIыгъэу усакIор ыщэнэу, ау критикыр, сэ сишIошIыкIэ, усакIом дэгупшысэн, гъогоу ыпэкIэ илъым рыплъэн ылъэкIын фае. Ащ фэдэ шIыкIэр зигунэсыгъэр адыгэ критик инэу ЩэшIэ Казбек ары.

«Ыуасэр — гъашIэ» зыфиIорэ тхы­лъым инэкIубгъохэр зэпырыбгъазэ зыхъукIэ, ублэкIын умылъэкIынэу уапэ къикIырэ усэхэр бэ мэхъух, акIуачIэ узэкIигъаблэу, машIоу ахэлъым уиумэхъэу, уригъэгупшысэу цIыфым игъашIэ, уигъэгушIоу гушхуагъэу къыгъэущырэм:

О цIыфыр, адэ сыд уищыкIагъэр? – ГушIогъо макIэм Псэр фыхэохы. Тыгъуасэ бгъашIоу Бгъэм ебгъэпкIыгъэм УкъеIэшъ, непэ ыпсэ хэохы.

Ау гугъэ нэфыр хэлъ, гугъэ нэфыр къебэкIы усакIом игупшысэ: дунаир зы чIыпIэ итэп, нахьышIум фэкIо, цIыфыр нахьышIум фэкIоным пае тыгъэр къыкъокIы:

А мы тичIыгухэр, тичIыгухэр, ГушIуагъоу ренэу тыгу илъхэр, Къэгъагъэу ренэу щыIэнхэр, Сабыеу ренэу дэхэнхэр...

Дахэу къэIуагъ, гупшысэ кууи хэлъэу къысшIошIы, мыр чIыгум фэгъэхьыгъ, мыр сабыим фэгъэзэгъэ гущыI, ау нахьыбэу зыфэгъэзагъэр цIыфым инеущ, ищыIэныгъ, игугъэ дах.

Пкъы зимыIэр уцурэп, уцугъэми, бэрэ щытын ылъэкIырэп. Усэм, тхыгъэм, произведением пкъэу иIэ хъурэр щыIэныгъэм шъыпкъэныгъэу хэлъыр ары.

Ар къыдэплъытэмэ, ЩэшIэ Казбек иусэхэр узышIомыкIын пытагъэкIэ щыIэныгъэм ылъапсэ епхыгъэх, ар игъунджэу усэ пэпчъ ыкупкI къырехы. Апэрэ усэу тхылъыр къызэрэзэIуихырэм щегъэжьагъэу ар нафэ къытфэхъу:

КъэсшIэжьрэп а мафэр… ГъучIы такъырыр иIусэу Сянэ егъашIэм къэнагъ…

«Гъэтырэр зэкIэми къащэшъу — зыми фэубытрэп пцэшIуащэр» зыфиIорэ усэм а темэр щылъегъэкIуатэ. УсакIор чIы­лъэм къызщытехъуагъэм, изэхашIэ къыз­щыкIуагъэм ащегъэжьагъэу щыIэныгъэм ижъалымыгъэ зэхешIэ. Джаущтэу ежь ышъхьэкIэ пэкIэкIыгъэу, ыпсэкIэ зэхишIэгъэ хъугъэ-шIагъэхэмкIэ усакIом идунае тыхещэ, щыIэныгъэм игъогу къинхэм ягъогу сапэ тынэ къыкIелъасэ.

Псэр атэу, гум итхъагъо игъогу нэфынэ япкIыхьапIэу щыIэгъэ цIыфхэм ягугъи, ятыгъуаси, янеущи а гущыIэхэм къахэщы.

Сабый гукъэкIыжьхэр зэо мэшIожьым хэт къодыехэп, лыуз-гууз хэмыкIыжьхэу игъашIэ къыхэнагъэх:

— УкъэкIожьмэ, чынэ сфэшI, тят, сыолъэIу, — Сабый Iапэр чъыгы тхьапэу сэгъэсыс. Сыда заор? Къызфежьагъэр? – СыкъыплъэкIо, Ос къызескIэ, чынэр шъуеу щезгъэсын.

Джащ фэдэу щыIэныгъэм къыхэхыгъэ сурэтхэмкIэ усакIом тигулъытэ къеушъэ, тынэ зэкIэтхымэ, цIыфым идунае зэрэмыпсынкIэр, ащ тхьамыкIагъоу хэлъыр зэрэгъунэнчъэм ишъыпкъагъэ къытлъе­гъэIэсы.

Непэ къызнэсыгъэм зы такъикъкIэ джыри чIыгум зэо машIор щыуцугъэп, ащ цIыфым мыхъужьырэ лыуз-тыркъоу къыфихьырэр макIэп, сабый нэпсым, бзылъфыгъэ куо макъэм чIыналъэр непи егъэгырзы.

Шъыпкъагъэм игъогу тет усакIор икъо­джэ цIыкIу, бгъэнышъхьэ унэм ибэджэхъ зэхэухъытагъэ къахэкIышъ, хэгъэгум, ичIыгу, дунаим зэрэпсаоу игъогу зэхэкI­хэм татырещэ, егъэшIэрэ банэу шIумрэ емрэ азыфагу илъым имашIо тегъэ­лъэгъу, шIур ем текIомэ авторым зэрэшIоигъор пшIошъ егъэхъу.

Джары кIуачIэ къезытырэр усэм, джар пкъы фэхъу, узышIомыкIыжьын пытапIэм игъунапкъэу мэхъу. «Хэта нэпсыр щыугъэп зыIуагъэр?», «Темыр хышхор», «МашIор къыпфэсхьымэ…», «Гъунэ иIа чIым ыбгъэгу ыщэчыщтым?» ыкIи нэмыкI усэхэу тхылъым къыдэхьагъэхэм а пстэур къагъэнафэ. Зэфэхьысыжь гъэшIэгъонхэм афэкIо усакIор щыIэныгъэр зыфэдэм тегущыIэ зыхъукIэ:

ЩыIэныгъэу, щыIэныгъ, — Сыдэу упсынкI адэ? Сыдэу ужъалым? Ухэта адэ, усыда?

ЦIыф щыIэныгъэр зэрэжъалымыр авторым ыушъэфрэп, ау ащ голъэуи мыщ фэдэ зэфэхьысыжь ешIы:

КъэкIо щыIэныгъэр, къелъэкIоны — Мыжъом уцы цIыкIур фэубытрэп. МакIо, щыIэныгъэр елъэкIоны, Уахъти, машIуи, пцашIуи афэIыгърэп.

ГучIэм нэсэу, псэм зыхигъащэу нымрэ тымрэ афэгъэхьыгъэ гущыIэхэр гъэпсыгъэх. Хэта усакIоу ахэм афэмытхагъэр?! Ау ЩэшIэ Казбек а темэм екIолIэкIэ гъэшIэгъонхэр къыфегъотых: чыжьэу мыIабэу, ежь изэхашIэ, игууз къыгъэущыгъэ гущыIэхэр егъэфедэх, джэныкъо машIом къыщежьэрэ гуфэбэныгъэм ыкIуачIэ зэхешIэ, охътэ гузэжъогъоу цIыфмэ зэпачыгъэм игъогу техьэ, дунэе

Iофыгъомэ ягумэкIи ащ хэолъагъо. Тым фэгъэхьыгъэ гущыIэхэр мыщ фэдэх: Сыфаеп, тят, лъэгащэу сымыIэт, ЧIым сыщебэджмэ, Мыхъужьми, чIы сытет. Огум сыкъизмэ, УлъэшкIи сыуубытынэп. Ыгу мыжъоп шъхьакIэ, Сэ чIыгури къысшъхьасынэп.

Гугъэ пстэури гугъу хъурэп, гугъу пстэуми усэ ахэкIырэп, хэкIы хъужьырэри нахьыб, быбынэу къэхъурэм тамэ къыгуакIэ:

Псэ зыпыт пстэури ЕнэцIы быбыным, Бзыури быбы зэпытрэп, IукIэмэ щэбзащэм, Ежьыри щэ шIуцIэу къефэхы… Такъикъ закъоми, Быбынэу фэмыягъэу ЦIыф щыIэу сшIошъ хъурэп.

ЩэшIэ Казбек шIэныгъэ куу зэрэIэкIэ­лъыгъэр бэмэ агъэунэфыгъ, ымакъ адэ? Иусэмэ къызэрагъэнафэрэмкIэ ар лъэп­къым ымакъэу щыт. Лъэпкъым ихахъо, игукIае, инасып афэлэжьагъ.

Усэу «Тыгъэр къыкъокIы непэ имызакъоу» зыфиIорэм гупшысэу хэлъымкIэ ар философ шъыпкъэу ыцIэ епIонэу уешIы:

…Бэрэ лъыплъагъэх тыгъакIэм, Нэфшъагъор блэкIыгъэ шъхьакIэм, Ар огум рагъотагъэп.

ГъэшIэгъонэу уахътэм иджэмакъэ ыгу пхырыкIыгъ усакIом, цIыфыбэр зыкIэхъо­псыгъэ нэфыпсым лъыIэбагъ, тхьамыкIагъоу чIы хъураем щыхъухэрэр илыузэу зэхишIагъ, хыор стафэм къыдихьыгъэм илъагъомэ арыплъагъ:

Сатыр пчъагъэ КIышъо чъыIэм дэгъолъхьажьми, Жьы агъотмэ, Зэ къэнэфыжьын. Гум иори Iулъхьэм дэудырына?..

А темэм пэблагъэх «Тыгъуасэ сапэм хэлъыгъэр — о непэ Тхьэ зыфэмышI», «ПсынкIэп уамылъэгъоу лIыгъэ пшIэныр», «Уинасып къыхьмэ…» зыфиIохэрэр.

Ежь игущыIэу, ежь иIэрылъхьэу, ежь икъэIуакIэу ахэр гъэпсыгъэх: уIабэмэ — уизэхашIэ къыхахьэхэу, зэунэкIыхэмэ — уалъыIэбэжьэу ахэр мэжъынчых.

«Дунай, дунэежъ хьаф» адыгэмэ зыкIаIуагъэм авторым рихьылIэрэ гупшысэри мары: Хэт зыIуагъэр Къинэу плъэгъурэм уигъэнэфэу – БдэзIэтынэу къыкъокIыщтыр Ары макIэр.

Усэ пэпчъ Iофыгъоу къыIэтрэм авторым екIолIэкIэ гъэшIэгъон къыфегъоты, ямышIыкIэ къэгъэлъэгъуакIэри дыхэтэу ежь ыгу къикIырэ макъэкIэ тызэсэжьыгъэ гущыIэхэм псэ къапегъакIэ:

IофшIэнба — былым охъумэ, IофшIэнба — коц Iуохыжьмэ, IофшIэнба — цIыф еогъаджэмэ… Зэфэхьысыжь гупшысэм ылъапсэ теплъын: IофшIэнба — чIыгу Iофмэ уиIофхэр, — Чыжьэба IофшIапIэкIэ ошъогухэр?

Ошъогур цIыфым пэчыжь, ищыIакIэ чIыгум репэсы, ау огум исыхьэмэ, чIыгоу ащ фэдиз къин зыщилъэгъурэр ыгу икIырэп.

Шъыпкъэ, зэтIысыгъокIэ мы тхылъым къыдэхьэгъэ усэхэм эстетическэ, нравственнэ, философскэ гупшысэу къаубытхэрэм ягъунапкъэ бгъэунэфын плъэ­кIырэп.

Сэ гухэлъэу сиIэр нэмыкI: щыIэныгъэм шъыпкъэныгъэу хэлъым ЩэшIэ Казбек иусэхэм пкъы пытэ къызэрэратыгъэр згъэунэфын, ежь Тхьэм къыритыгъэ жэбзэ ямышIыкIэкIэ а гупшысэхэр къызэритыгъэм игугъу сшIыныр ары.

Усэ пэпчъ ыпкъынэ-лынэ щыIэны­- гъэр хэгъэщагъ, ащ икъини, ихъяри къутэмэ минэу щызэбгырэкIых, зыщызэпыкIхэрэри нахьыб, ау гугъэр авторым IэкIэзрэп.

ШIулъэгъуныгъэм ымэкъэ псашIэ сатырхэм ащэбагъо, ащ ымакъэ зэхихыгъэ къодыеу щымытэу ыгучIэ нэсэу псэм зэрэхэхьагъэр пшIошъ мэхъу:

ШIулъэгъу тынэу сыгу къыосэты, СикIас, пIэпызмэ, хьалэчы хъун. …ШIулъэгъу тынэу сиIэп нахь лъапIэ, Сыбгъэгу нахь зафэ тыдэ къипхын?

ЗэхашIэм урыгъуазэмэ, гум епкIырэ гущыIэхэр сонет заулэу тхылъым къыдэхьагъэхэм ахэбгъотэн. Адыгэ литературэм сонетыр щымакI, Бэрэтэрэ Хьамидэ ытхыгъэхэр хэбгъэкIыжьхэмэ, хэтыхэп пIоми ухэукъощтэп. Мыщ дэжьым хэзгъэунэфыкIы сшIоигъу: сонет ытхыным пае усакIом IэпэIэсэныгъэ ин IэкIэлъын фае. Сэ сишIошIкIэ, ахэм тхылъыр къагъэбаигъ, усакIом ишIэныгъи, иIэпэIэсэныгъи, игулъытэ чани къахэщыгъ:

Къушъхьэхъу тIуакIэм Осэпс куашэм сыщылъэхъу, ГукъэкIыжьхэр, мэшIо жъокоу Гум етIысхьэх. ЧъыIэу, чъыIэу сIэгу щэсысы ШIулъэгъу нэпсыр…

Осым иобраз ЩэшIэ Казбек зэригъэ­федэрэм ублэкIын плъэкIырэп. «Ос фаб» ыIоу повесть дэгъу ытхыгъ, ау етIани усэмкIэ а темэм къыфегъэзэжьы, екIо­лIакIэ гъэшIэгъоныр иIэдэжьэу мыщ фэдэ сатырхэр етхых:

Зы илъэсэп нэпс-осыцэр Къызехыгъэр… Осыр бгъэгум псынкIэу щэткIу, УмылъаIу — Осым усэ сэ фэсIощт…

ЦIыфхэр зэутэкIрэ драмэ ин хэлъ мы усэм (осыр нэпсым къыхэкIыгъэу еIомэ). ШIур текIомэ шIоигъоу ар егъэпсы.

Хэтрэ цIыф лъэпкъи ылъ хэлъэу иныдэлъфыбзэкIэ егупшысэ, ащ хэлъэу, ар къыгъэнафэу шъуашэ еубыты, адыгэ гупшысэми адыгэ къэIуакIэ ищыкIагъ, ишъуашэр — адыгабз.

Гупшысэу нэмыкIыбзэм ралъхьагъэм чIэнагъэу ышIырэр макIэп, нахь тэрэзэу къэпIон хъумэ, нэмыкIыбзэм икъу фэдизэу гупшысэм ыкупкI къырихырэп. Ащ пыгъэщагъэу я XX-рэ лIэшIэгъум тхэщтыгъэ советскэ усакIоу Расул Рза зэдзэкIын Iофым ехьылIагъэу ыIогъа­гъэр сыгу къэкIыжьы: «НэмыкIыбзэкIэ зэдзэ­кIыгъэ усэр зэпырыгъэзэгъэ апчым ычIэгъ чIэлъ къэгъагъэм фэд: къэгъа­гъэр тэлъэгъу, ау ымэ къытэурэп».

Арышъ, адыгэ гупшысэми адыгэ къэ­IуакIэ ищыкIагъ. Адэ ар мы тхылъым иавтор сыдэущтэу щызэшIуихыра?

Адыгэ усакIохэр бэрэ дэзыхьыхыщтыгъэ европейскэ усэ зэхэлъхьакIэм ЩэшIэ Казбек гокIыгъэу, адыгабзэм ыкIуа­чIэрэ идэхагъэрэ ыгъэфедэзэ, гупшысэ куухэр уфаемэ зэхэпшIэнхэу, укIэхъо­псымэ пкъынэ-лынэм хэхьанхэу егъэ­псых.

Уахътэм ылъакъо кIыхьэ, емызэщэу ипсыхъо мачъэ, чъакъорэп ипсынэкIэчъхэр, «тыгъэри жъы мэхъу» аIо, ау цIыфлъэпкъэу нахьыжъ хъурэм иIогъаби къычIенэ, чIэнагъэ зимыIэу шIагъэ гори цIыфым къыфэнэ. Джащ фэдэ шIушIагъэ иI ЩэшIэ Казбек.

Нарт лIы мафэр зынахэу, лъэпкъым идахэ зитеплъэу, акъылкIэ бгъэлъагъомэ, лъэпкъи, хэгъэгуи къымыгъэукIытэжьынэу щытыгъэ ЩэшIэ Казбек етIани бэмэ амышIэу шIэгъуабэ къолъыгъ: игупцIэнагъэ бгъэшIагъоу, ихьалэлыгъэ лъэгъу­гъошIоу, гукIэгъоу хэлъыгъэм узыIэпищэу шъыпкъэныгъэу иIагъэм голъыгъэх.

О-уи-уиу! ЩэрэIэба зызакъоми — Нэфынэ горэ.

«Шъуеплъ, джары узэрэтхэн фаер», — еIом фэд критик иным, армырмэ, нахьыбэхэм узэрэтхэн фаер ашIэ, ау ащ тетэу тхэн зылъэкIырэр макIэ.

Гъогу чыжьэм авторым тыритIупщыхьэгъэ усэхэм адыгэ лъэпкъыр щэIэфэ акIуачIэ зэрэпытэщтым уицыхьэ телъэу мэхъу:

Сиусэ нэфыхэу Ситыгъэ бзыйхэр, …Гъогу чыжьэм ШъутестIупщыхьащт, ЦIыфыгухэр псыхъох… Якъини ягугъи Шъупсэ ахэслъхьащт.

Ситворчествэ ехьылIагъэу ЩэшIэ Казбек мыщ фэдэ гущыIэхэр къыIогъагъэх: «УигущыIэ шъыпкъагъэ хэлъмэ, усэм кIуачIэ егъоты». А шъыпкъагъэм ЩэшIэ Казбек игъашIэ фигъэлэжьагъ, иуси пкъэу фэхъугъ, ымакъи чыжьэу ыгъэIугъ, мыкIодыжьынэу илэжьыгъэ адыгэ лъэпкъым икIэн хэхьагъ.

ЛIыхэсэ Мухьдин. ТхакIо.