Нарт ощх фабэхэр

ЗэкIэ цIыфмэ къяхъулIэрэр Ежьхэм апаеп — дунаим пай, Ау ар адрэмэ ашIэрэп нахь… Лъан

Нартхэр лIыгъэ щыкIагъэхэп егъашIэм, ЕгъашIэм ошъогум ашъхьэ егъэкъугъагъ. Нэкъокъогъу къафэхъурэр рагъэпсыхэу, Апсэ Нартые хэкоу якIасэм хэтIэгъагъ. Къынэсы уахътэм исыд фэдэ лъэхъани, Мары тыкъагъани нартхэр икIыжьыгъэх. ЖьыIоу хъугъа, хьаумэ ара яуахътэу Охътэ гъунэнчъэм щыряIагъэр зыфэдэр? «Сыд фэдагъэх адэ а пэсэрэ нартхэр?» — СиупчIэ джэуап ыгъотэуи мэхъу, Мэхъу бэрэ чIыгуи, огуи ащылъыхъоу. Къыдэхъоу зыфаер, зыфаер зишIэкIэ, ИкIэрыкIэу джыри упчIэ къэуцу — Уцуи, тIыси, гупсэфи яIэп гупшысэмэ, Самэу зэтешасэх, загъорэ мэгумэкIых. ЯгумэкIмэ псы архъуанэу защыхьэ, Ехьых етIанэ ахэр уахътэм ипсыхъо… Тэлъыхъо джаущтэу джэуапынчъэу, Сыкъичъыжьыгъагъэмэ кIэлэ дэдэу, Фэдэ щымыIэу нартмэ сакъыфэшъони. Шъо зэфэшъхьафхэр уахътэм иIэх, ИIэр зэкIэ ашъуанэ-ашъуанэу зэхэт, «Хэтыгъэх адэ нартхэр, о, Уахът? — сеупчIы. — Яуахътэ сыд иплъышъуагъ, ЯлIыгъэ, ялIыIо-лIышъо хэт фэдагъ? Уитахътэ утес, къаIо, тэри тыуигъус, Сыд арыкIуагъ а пэсэрэ нартмэ?..». Ау таущтэу къытын уахътэм джэуап, Джэуапынчъэ упчIэмэ мэхъу ащыщ. «Ори уащыщ нартмэ, — еIоны фай, — Уфаемэ, ижъыкIэ хъугъэм хэдаIу». Ау хэт джы мыщкIэ тедэIужьын, КъэзыIуатэщтыгъэхэр кIуагъэхэмэ, ЗыдэкIуагъэхэм зыдахьыжьыгъэх… Нарт гупшысэмэ чэщ зыкъашIы, АшIэ ахэмэ хьакIэщхэр зэрэщыIэр. ЩаIони агъоты, щэухасэх ащ бэрэ, Ау инахьыбэм джы хьакIэщыпчъэу Пчъэблэ мафэхэр фишIыжьыгъэх. Хэт ышIэни мыщ фэдиз лIэшIэгъумэ ЛIыгъэшIапIэ емызэщырэ адыгэр Зыгъэадыгэрэр гум ринэжьынэу… ИкIыжьыгъэ нартмэ къагъэзэжьымэ Зыхэхьажьыщтхэр, сикъош, тэрыба, Адэ тибэ хьакIэщ имыIэжьымэ, Тыдэ нартхэри, тэри тыщыухэсэн? Ау ухэсэщт нартхэр тыдэ щыIэх, ЯIэгъэ закъор Нартие хэгъэгути, Гум ар ранагъ, уянэ убгынэныр, Ныр къэбгъэнэным унэсымэ Е унагъэсымэ нахь къин щыIа! ЩыIэныгъэм ищыкIагъ щэIагъэ, ЩытщэIагъ тэри Iаджи дунаим, Дунаим иошIуи, иуаи тлъэгъугъэ. Гугъэ тиIэу нартмэ такъылъыкIуагъ, ТыщыкIуагъ уахътэм тыгу тIупщыгъэу, ТыщымыкIэу лIыгъи, хэбзэ-бзыпхъи, Пшъэшъэ хъупхъи, кIэлэ мафи тиIэу. ТиIагъ тэ хэгъэгуи, хабзи, цIи, шъхьи, Зышъхьэ зылъытэжьрэ тылъэпкъыгъ. Лъэпкъ заоу пыим къытишIылIагъэм Игъэ мэфаемэ лIы фэдэу тащызэуагъ, «Мыхэмэ язэуакI» Iаджи ядгъэIуагъ. ЛIэшIэгъу заом ихьазаб тагъэщэчи, Гум ымыщэчыжьышъоу тызэтезыгъ. Зыр хэхэс хъугъэ, зыр хэкум къинагъ, Къинагъэми, кощыгъэми тызэфэд, Зэфэдэу тикъини, тихъяри тэгощы. Ау тыгощыгъэшъ, джыри тшIокъин, Тикъинихьэгъу Тхьэшхом телъэIу Iотэжь мафэкIэ къытфызэблихъунэу, Къыддигъэхъунэу зы тыхъужьынэу... Зытыужьыжьын зэгорэм, тIотэжьын, Гум зиIэтыжьмэ, тэри тыдэкIэжьын. КъэкIожьыных джащыгъум нартхэри, Нарт ябыни, адыгэ ябыни тызыбынэу, Унэгъо мафэу Нартием тыщызэхэсын… Гум нэсы гупшысэр, ау теIэх адэ, ТеIэх къэкIожьынэу щыт нартхэр? Нартхэми тяжэ, хэхэсхэми тяжэ, тяжэ, Тяжэзэ дунаим икущэрэхъ мэкIуатэ, МэкIуатэшъ, тыздещэ, ау тыдэ нэс? Шэсыгъэ пчъагъэ епсыхыжьыгъ, Алъапси, ашъхьапи амышIэжьэу. Тэ зытэшIэжьышъ, джыри тыщыI, ТыщыI, ау уахътэм хэтэу тыхэт? Тызыхэтмэ тадакIуа е тыкъыщана, Тыкъыщызынагъэхэр тымылъэгъужьэу, Теужьырыгъэми такIэмыхьажьэу? ТыдэкIэжьэу уахътэм тшIошIыми, ТишIошIмэ макIэу къаханэ гугъэр, Гъогу убагъэмэ татета, тадэхыгъа? «Гугъэр тышы» аIуагъ, тэгугъэ, тэкIо, КIорэр джыри щыI, тэри тыщыI. УщыIэмэ Iаджи, ошIа, ппэкIэкIын, Зэпыпчын, хъуи мыхъуи, дэгъуи дэий, Удэгъуми, удэйми уащыIукIэу мэхъу. Зыфэдэ къэмыхъугъэ тикIэлэ хафэмэ Зыфэдэ къэмыхъугъэ пшъэшъэ дахэхэр ГукIэ къыхахэу, хадэрэр мыдэхъоу, ХъяркIэ унэгъо лъачIэр агъэпсымэ, Апсэ зыхэлъ чIыгум нартхэр фэрэзэн, Къытфэрэзэных тэIо тэри, тыряеба… Бэ джащ фэдэу шъхьэм щызэблэкIрэр, ИикIыпIэ сыкъэсмэ, сыкъэуцуаIэ, «Къэуцу умышIэрэм унэсмэ» аIошъ… КъекIошъэхых мази, жъуагъуи, пщэси, Агу нэсы нарти, нарт къэбарыжъи. Чъыгэежъ лъэчIабгъоу шъхьэбырабэри Къэбар кIэхъопсэу къытшъхьарыт. ТищытыкIи, тидунэететыкIи елъэгъу, Ылъэгъурэм зэ ыгу къеIэты, егъэгушхо, Икъутэмэ Iэгушхохэр зэщихъохэу. Зэ къыщэхъу дунаир джы кIодыжьэу, Ыгу еIэжьэу, ащи, ошIа, псэ пыт. Ау «къэт» еIо ащи гугъэр итеплъэу, Пхырэплъышъ уахътэм, блэкIыгъэмрэ КъэкIощтымрэ зэрепхыхэшъ, макIо, ЗыдакIорэр чъыгыр Тхьэм ышIэн… Тижъымэ амышIэрэ ныбжьи аIуагъэп, АIуагъэр Iуагъэшъ, дунаим хахьэ. Зыхэхьагъэм щэбагъошъ, зеухъытэ, Уахътэм итахътэ зыщегъэгупсэфы, Ари, ошIа, мэпшъы, жъыба, къыхаIэ. АмыIуагъэр ары иуахътэ джы ежэрэр, Аужырэ псалъэ зэрэмыхъущтыр нафэ, НэфэIоныр зинэрыгъмэ Iаджи апэ илъ. Ыгу илъыр къыздэхъурэмэ тэри тахэта, Къэта тапэкIэ джыри гъашIэрэ гугъэрэ? Гугъэщтыгъэх нартхэр, тэри тэгугъэ, Гъэрэ кIырэ бэрэ зэхэкIы, икIэрыкIэу КъэкIэжьхэшъ, дунаим щызэхэхьажьых. Ехьажьых огум жъуагъомэ афэдэу, Лыд-пкIыдыхэу тигупшысэ нэфхэр… Мары нэфылъыр къэблагъэ, къэсы, Къэсырэ уахътэр ехьыжьагъэу кIорэп, КIорэп ежь егъашIэм игъогу рэкIошъ. КIуашъэрэп, чъэрэп, тесые зишIырэп, КъашIэ ащ къытипэсыщт уахътэр — Тиуахътэу Тхьэшхом тфигъэнэфагъэр. Зэфагъа, мызэфагъэ нартхэмкIэ уахътэр, Уахътэм ижьыкорен IуилъэсыкIыгъэмэ? Джы гъэмэфэ ощ быбхэр къэучъыIыгъэх, КъэучъыIынхэба, нартмэ къафещхыжьрэп. Ощхэу ахэмэ огум джы афиугъоирэр Игъорыгъоу е ренэу алъыIэсыжьрэп. Жьырытэдж жьыбгъэр къакIапщэ, Ау ошъуапщэхэр огум щыгъощагъэх Зыздагъэзэщтыр, зыдэкIощтхэр амышIэу. ЫшIэрэп жьыбгъэми зыздигъэзэщтыр, Хэт къыриIон, нартмэ ари алъэхъу. Хъоо-пщаоу чIыгу зэикIи, огуи, мэзи, Чэщ мэзахи, мэфэ ошIуи апхырэкIы, ЗимыщыкIагъэм тырекIэ ригъэтхьалэу. Хьалэлы зыфэхъущт чIыгум пэIапчъэшъ, Мапчъэх нарт чIыгуи, лъэгуи, огуи, Агу, ошIа, ахэми гукъанэ бэрэ ащэчы, Тхьэм ищэчалъэ ошIурэ уаерэ щызэфэд. Тэщ фэдэмэ тафэд, тызфэдэмэ сыд ягъогу, Сыд гъогу рыкIуагъэх нартхэр адэ, Адэ зыдахьыжьыгъа ощхым иIэшIу? ШIуагъэу гъэмэфэ ощхым пылъыр, Хэлъыр ащ кIуачIэу дышъэм пеIэ. АIо ощхым уци, чъыги къыгъэхъоу, КIэлэ зихэхъогъумэ зыраригъэчэу, Зэтечычэу шыблэр огум итми гуаоп, Гоона, ары ощх быбыр къэзыхьырэр. Адэ тэ ыхьыгъэх джы ощх фабэхэр, Ощх фабэхэр нартмэ зыдахьыжьыгъэха? Гугъэ тиIэжьа зэгорэм къагъэзэжьынэу? Къызагъэзэжьрэм нарти, ощх быб фаби, Тыгухэр тэри фэбэжьыных, тIотэжьын, АIотэжьышъ кIасэхэр зэрэгъотыжьмэ! Нарт Шэбатныкъо, еплъ, мары къакIо, Тыдэ кIорэ шъуIуа е зегъэжьыбгъауа? Iэо-лъэонышъ, дэхьажьын пIонышъ, ИIашэкIэ узэндыгъэ, бгъитIу игъус, Игъусэх хьэ самыритIуи, иш хьашхъурэIу Гъогу Iупэр ыпэбжьыджын машIо елыгъо. ГъорыкIо шыуа, хьаумэ шыу нэгъуаджа, Джэуап хэт къытитын, щыгъуазэхэр теI? АI-анасын зышIэхэрэр дгъотыжьыгъэмэ… Нарт Шэбатныкъо еплъ, мары къакIо, Зы тамэм осэпсыр къыщехы, Адрэм тыгъэр къыщепсы. Къыщепсыхы чъыIэр зы тамэм, Адрэ тамэм щэгупсэфы тыгъэпсыр. Джаущтэу гъэпсыгъэ, сикъош, дунаир, Уфаеми, чъыIэрэ фабэрэ пфызэщэлIэщтхэп, Хэти иI ежь игъогу, ичIыпIэ ичIыпI. ЧIыпIэ имыкIэу нарт шыум ытэмитIу, Щытэмаохэу чъыIэрэ фабэрэ щызэIоупIэх. «КъапIорэр сыд, ащ фэдэ мэхъуа?!» пIон, Ау осIон — ащ фэдэ Iаджи щэхъу дунаим. Шъхьадж зэрэфаеу елъэгъу щыIакIэр, Ыгу къэкIрэр имаф, игупшыси игъус. Нарт Шэбатныкъо еплъ, мары макIо, Тыдэ кIорэ шъуIуа, зегъэжьыбгъауа джыри? Хьау, джыри къэт ащ игъогу мыкIухэр, ДжырэкIэ екIу Алэдж инарт Хасэ изэфэс… Саусэрыкъуи игъогу хигъэтхъэу макIо, ЗыдакIорэр тэд, зыфакIорэр сыд? — Саусэрыкъу, — сеупчIы, — зыогъэбэлахьы, Ау пшъхьэ зыхьыщтым пIалъэ къебгъэти, Тыгъугъэ-гъэпцIагъэкIэ уукIыгъэ. УкIыпIэ ифагъэм пIалъэ земытыжьым, УкъыукIыжьыгъ, упсауми, зы псалъэкIэ — «О, бзылъфыгъэмэ апIугъэу улI…». УлIымэ къаIо, джы зыогъэбэлахьышъ, Ышъхьэ кIэлэ хыем сыда шIопхыгъ? — Къызхэсхыгъэм, — еIо, — шъэф хэлъэп, — Ощ нахь лъэшымкIэ Iэшэ мыохъур, Iэшэ лъэшыр уипый пфэгъапцIэмэ ары… «Ари хъугъэм щыщ Iуи» блэкI, гухэкIми, ГухэкIынба ущ фэдиз шIушIагъэ зиIэм, ИIорэ ишIэрэ фашIэу зэтемыфэжьмэ. Ащ ижьаушIу хэт шIотынчэу чIэуцон, Гоуцон сыдигъуи гъогогъу фэхъунэу… Мыхъуни адэ цIыфым къыхафэ, Зэфэ закIэу щыIэр Тхьэшхор ары. Пэсэрэ нартхэр, адыгэхэр тищысэх, Тыухасэмэ, ахэмэ якъэбар тэIотэжьы. А Iотэжьымэ мэфэшIуи мэфаий ахэт, Джаущтэу зэхэт дунаир, бгъуитIоу. ЗэфэгуитIоу хэти егощы — цIыфи, ЦIыфыгъэ зыхэлъи, зыхэмылъи, Шъхьадж шэнэу хэлъым екIужьы, ЩэIужьых дунаим ядэий, яшIугъи. ШIу закIэу зэхэлъэпышъ дунаир, Фаем ежь зыфаер ары ылъэгъурэр… «Мэхъу ащ фэди» тIон, тыблэкIын, ЩызэблэкIын Iаджи джыри дунаим. КъэкIы гум Iаджи джыри, тэгупшысэ. Тигупшысэмэ нарт гукъэкIыжьхэр ахиз, Бэмэ гукъэкIыжьхэр лъахъэу ателъ, Агу илъ зэпытых, тэ кIохэми ягъусэх. Уигъусэ гъогогъу мафа оркIэ, зафа Е нафэу зи къыозымыIорэмэ ащыща?.. Гум щыщ гупшысэхэр гум пэпхъух, Пхъур гум зэрэпыпхъурэм фэдэ къабз. Еубзэхэзэ ащэ, ау зыдащэрэм сыд щыI, ЩыIакIэу щыриIэщтыр къэшIэгъуае… Ау гугъэр кIэгъэкъонышъ, мэгугъэ, Сэгугъэ сэри, сэсыеба, сыфэгумэкIы. Гум къэкIых джащ фэдэ гупшысэхэр, Зынэсхэрэри, зыфэсыхэрэри, зикIасэхэри ОшIэмэ, сэшIэ, ау, сэшIэ, къагъэзэжьы, Къегъэзэжьэу хабзэшъ унэм икIыгъэм. Сэ изгъэкIыгъэмэ афы нартмэ ялъэуж, Лъэуж къэзымыгъанэрэ тета дунаим? Фаехэу нартхэр яуахътэ кощыгъэха Е хащэ афэхъугъэм ыгъэплъэхъугъэха? Сыд къадэхъугъ, сыд къадэмыхъугъ — Мыхъэр зыгъэхъэгъэ нартхэр тэ щыI? ЯщыIакI, япсэукI, ягукъэкI, ягухэкI, ЯгукIай, ягунэс — зэкIэ сыгу пхырэкIы. ИкIэрыкIэу сылъэхъу нэртмэ яощх фабэ, Ощх быбыр тыдэ джы къыщещхырэ? Къызфещхырэм хэтми Тхьэр етагъ. Тэри зэгорэм къытфэкIожьынэу сэгугъэ, Сэгугъэ нарт ощх фабэм сигупшысэ, Сигупшысэ гукIае зыщигъэпкIынышъ, ЯмышIыкIэ дунаим тыхигъэплъэнэу. Ощхыр къещхы… Ощхыр къещхы, къещхы, Ощхыцэхэр мэпкIэтэ-лъатэх, ЛъэпэчIасэ къешIэхэрэм фэд. Адэ ощхыр жъы хъурэп зыкIи, УкIэлэ зэпытмэ сыда укъемышIэщт ШIэтэу къыпщэхъумэ дунаир. Дунаим иуаий, имэфаий, ичъыIи, ЩтыргъукI зыщыIи, къызеси, Къесыгъэр зэтрешасэми самэу, Моу птамэ уутхыпкIымэ ори, Огури шъхьафиты мэхъужьых… Къыдэхъужьых гупшысэ нэфхэр, Гупшысэ шъэфхэр, гум иорэдхэр. Оридадэр джы ощхым къыхещы, Къещхы, бэрэчэтэу непэ къещхы. Ощхыцэхэр тыдэкIи щэлыдых, Лыды-пкIыды сщызгъэхъухэрэр Зэпытэу къызэрэхъухэрэр ары… Ары, ощхыр къещхы, къызлъещэ, Къыхещы лэгъупкъопсыр къолэнэу. Къолэныр адыгэм икIасэп зыкIи, Ау зыкIи лэгъупкъопсым езэщрэп. Зэщ тIэкIу къыптырегъао ощхым, Ау щхыпэр Iупэм мары къырэчъэ. Гум къыдэчъы, сыдэу шIагъу оIо, Ощхым къыIорэ орэдыр гуапэ. Зыгу пэрэм игуапэ ащ тырехы, Къехы ощхыр, зэпымыоу къещхы. Къэщхы Шыблэри, джэгум хэт, ИджэгупIэ огум ищх къыщэтакъо. Зизакъори ощхым иорэд едэIу, ЕдэIу шъэфэгъу горэ иIэн фаешъ. Фаер кIасэм уаеми лъыдэкIы, Ыгу къызыкIыкIэ ишIулъэгъу. Дэгъу сэIо, сыдэу дэгъу, тхъагъо, Щытхъэмэ зыгорэ мы дунаим. Ащ дунаир, ошIа, шIодэхэ дэд, Фэдэ щыIэп шIошIы хэти, сыди. Адэ угу илъмэ, нэм кIэтмэ дахэр, Дэхэн дунаир, пщегъэгъупшэ уаер. ТэшIэ, уаер хэти, сыди ящыкIагъ, КъэкIи, псэ зыпыти, зыпымыти, ЧIым тети, жьым хэти, огум ити. Тимафи, тичэщи ащэбагъо, Дэгъу тэIо, тэри тащыщышъ… Къешъэшъэхы, зэкIэ егъэшъокIы, КъэкIэжьы дунаир, зетхьакIыжьы. Жьыр къеукъэбзы, гур егъатхъэ, Щэтхъэхэшъ, ощхым къыдашъох, Шъо зэмлIэужыгъо яIуплъэу Уяплъымэ уагъатхъэу къэгъагъхэр. Дахэ, тэIо, дахэ сыдэу дунаир, Уидунае рэхьатмэ, гупсэфмэ. ГупсэфыпIэкIэ Тхьэшхом елъэIу, ТелъэIу тэри, цIыфмэ тащыщ. Тызщыщи, тщыщи, тызымышIи АмышIэ тшIоигъу ныбжьи гухэкI. Гум къегъэкIы Iаджи ощхым, Мэщхы зыгорэ лъапцIэу хэхьагъэшъ. Пшъэшъэ дах, икъугъэу сурэт къодан. АI-анасан кIалэу сыкъичъыжьыгъэмэ, Жьыбгъи, уаий ар ащысыухъумэни… Ау уухъумэнэу ищыкIагъэп, сэшIэ, СэшIэ зыфаер — ощхым къыдешIэщт, КъебгъэшIэщта адэ ощхыр изакъоу? Изэкъона, кIэлэ хъупхъэ къахахьэ, Къахахьэшъ, зэфэкIо дахэ къадешIэ. КъыдешIэ пшъашъэми, ощхыцэми, Цэрыцэ нэфхэр къэтынчыжьхэшъ, Тынчэу чIышъхьашъом къекIужьых. ЕкIужьышъ сыдигъуи чIыгум ощхыр, Ащ ипсыхъо тыгъэм къыхещышъ. Джы къешъэшъэхырэри зэгорэм огум, Огу нэгъыфым щыошъопщагъ, Пщэс нэгъыфыр оялэ сыдигъуи аIо, ЗэраIорэм фэдэу мызыгъэгуми хъугъэ. Дэгъу, сыдэу дэгъу къызэрещхырэр, Мэщхы джыри Шыблэр, ищх мэтакъо, Ау изакъоп, огуи, чIыгуи джы мэщхых, Ощхыба угукIэ утхъэ хъумэ сыдигъуи. ГъоткIэ цIыкIумэ гуIэн, бэшIэх яIэп, АшIэ — ахэр къэшъофэ дунаир дэхэщт, Тетыщтэп зауи, пыджи, мыхъун Iаджи. Джы тяплъэу тэри тыщысынэп ныIа, Зыгу нэфхэр зэкIэ пчэгум къерэхь, Тызэхахьэмэ джэгур адыгэ хабзэу, Хэбзэ-бзыпхъэмкIэ уджыкIэ тыублэн, Тыублагъэр уджыкIэ тыухыжьын… Къеухы цIыкIу-цIыкIоу ощхыри, Ари пшъыгъэу, ошIа, къычIэкIын. ТикIын, щагум тыдэкIын, олъэгъу, Игъу дунаеу ощхым ытхьакIыгъэм, Тыгу тхьакIыгъэу тэри тыхэхьанэу. Гум къехьэх гупшысэ зэфэшъхьафхэр, ЗэкIэ мафэх, нэфынэх, гугъатхъэх. Сыдэу тхъагъоу ощх шIагъор къехи, ЗэIуихи дунаир, къыгъэчэфыгъэшъ. Тэчэфы тэри, зэкIэ мэхъу тыгу щиз, Гум къехьэ — сыд фэдэ уахъти дахэ. Дахэу ущыIэмэ гурэ, псэрэ зэдиштэу, Удиштэу сыд фэдэ уахъти ущэкIомэ, УадакIомэ угу щизэу чIыгуи, огуи. Зэгорэм афэбгъэзэжьмэ ты пIашъэмэ — УизэхашIэ екъумэ ошIэ, ари уапэ илъ, Угу игъэлъ ощхыпс къабзэр зэрэкъабзэу, УгукIэ къабзэу хэти амал иIэмэ фыщыт, Къафыщын цIыфмэ уидэхэIуагъэ. Дэгъу, дэгъу непэ къызэрещхыгъэр…