ЗэлъашIэрэ лъэпкъ тхакIоу МэщбэшIэ Исхьакъ ироманэу «Айщэт» техыгъэ фильмыр хэгъэгум икинотеатрэмэ къащагъэлъагъо.

Режиссерэу Александр Муратовым тырихыгъэ фильмым ыцIэр «Графиня Аиссе». Мэфэ заулэм ащ нэбгырэ мин 500 фэдиз еплъыгъах. Лъэпкъ тарихъым, культурэм алъэныкъо­кIэ мэхьэнэ ин зиIэ хъугъэ-шIагъэмэ ар ахэт. Француз литературэм зиIахь хэзылъхьэгъэ Шарлотта-Элизабет Аиссе (Айщэт) фэгъэхьыгъэ романым Iоф зэрэдишIагъэмрэ фильмым къыщыгъэлъэгъуагъэ хъугъэмрэ афэгъэхьыгъэ зэдэгущыIэгъу тхакIом дэтшIыгъ.

— Исхьакъ, Айщэт фэгъэхьыгъэ романыр зыотх ужым фильмым итехын хэта зигу­къэкIыгъэр, сыд фэдэ тарихъа пылъыр, сыдэущтэу ащ Iоф дэшъушIэныр ишъухъухьанэу хъугъа?

— Апэдэдэ мы тхылъым еджагъэр Сергей Михалковыр ары. Лъэшэу шIогъэшIэгъон хъугъэ ыкIи Адыгэ, Къэбэр­тэе-Бэлъкъар, Къэрэщэе-Щэрджэс республикищым япащэхэм афэтхагъ яамалхэр зэхалъхьанышъ, Айщэт фэгъэхьыгъэ фильм ты­рахынэу. Республикэм ипащэу ащыгъум тетыгъэ ТхьакIущынэ Аслъан фильмым итехынкIэ IэпыIэгъу фэхъущт зэхэщэкIо куп ыгъэнэфэгъагъ. Къэралыгъо бюджет Iоф хэмытэу мыр гъэцэ­кIэгъэн зэрэфаер дэгъоу къыдгурэIоти, лъэкI, амал зиIэхэм зафэдгъэзагъ. Къанэкъо Арсен Адыгеир зэрэхэлажьэрэм фэдизкIэ фильмым итехын къыхэ­лэжьэнэу хьазырыгъ. Ау мылъкоу текIодэщтыр зэкIэ — сомэ миллион 80-р — Шъэумэн Хьазрэт къытынэу хъугъэ. Лъэпкъ хахъом и Фонд сэ сцIэ­кIэ псынкIэу зэхатщи, ищыкIэгъэ ахъщэр ащ къырагъэхьагъ. Шъэумэн Асиет къысфытеуи, ащкIэ макъэ къысигъэIугъ. Фильмым Iоф дэтшIэнэу едгъэ­жьагъ, ащ итехын изэхэщэн, ар зэрэкIорэм КъумпIыл Мурат ынаIэ тыригъэтыгъ. Телекомпание зэфэшъхьафхэм япащэхэм зэдэгущыIэгъухэр адытиIагъэх, кIэухым «Орел» ыкIи «Ракурс» зыфиIохэрэм зэзэгъы­ныгъэхэр адэтшIыгъ, режиссерэу Александр Муратовым ыцIэ ахэм къыраIуагъ. Шъыпкъэр пIощтмэ, сэ ар сшIэщтыгъэп, ау фильм пчъагъэ тырихыгъэу, IофшIэгъэ пчъагъэ иIэу къы­чIэкIыгъ. Артистхэм якъыхэхын ар игъэкIотыгъэу дэлэжьагъ, Адыгеим бэрэ къэкIуагъ. Роль шъхьаIэр къэзышIыщтыр — Айщэт — ицIыкIугъомрэ ыныбжь икъугъэу къэзыгъэлъэгъощтымрэ якъыхэхын пшъэрылъ шъхьэIагъ. Ансамблэу «Налмэсым» икъэшъуакIоу Бэрзэдж Дианэ апэ къыхахыгъагъ ыкIи ежьыри къе­зэгъыгъагъ. Айщэт цIыкIум ироль къэзышIын зылъэкIыщтыр къыхахыным пае нэбгырэ 40 фэдизмэ ахэплъагъэх. ЯхъулIэ Даянэ къыхахыгъ. Сэри тIури сыгу рихьыгъэх. Ау нэужым Бэрзэдж Дианэ фильмым хэлэ­жьэнэу къызэрезэгъыгъэр зэ­кIихьажьыгъ. Артистэу хэлэ­жьэнэу агъэнэфагъэхэм ащыщэу Евгения Добровольскаям «Гоголь-центрэм» щылэжьэрэ артисткэу, Къэбэртэе-Бэлъкъарым щыщэу Мамрэш Светланэ ыцIэ къыриIуагъ. ЯхъулIэ Даянэ ащ ехьыщырэу къычIэкIыгъ. Светланэ Иван Грознэм шъхьэгъусэу фэхъугъэгъэ Темрыкъо пщым ыпхъоу Гощэунае ироль къышIыгъагъэу къычIэкIыгъ. Джащ фэдэу Уджыхъу Марети, Зыхьэ Заурбыйи, ПратIэкъо Адами, нэмыкIхэри къыхагъэщынэу хъугъэх. Джары фильмым икъэ­хъукIэ.

— Романымрэ фильмымрэ сыд зэрэзэтекIыхэрэр, режиссерым о уиеплъыкIэ къыдилъытагъа, сыд къа­дэхъугъэр?

— Зэдедгъашти, режиссерымрэ сэрырэ къэдгъэлъэгъонэу тызфэягъэр зы — шIулъэгъуныгъэм, шъхьэкIэфэныгъэм, цIыфы­гъэм тиадыгэ шэн-хабзэ хэ­тэу къызэрекIурэр ары. Адыгэ пшъэшъэжъыер француз обществэм а зэманым зыхафэм, къончагъэу, шъхьэмылъытэжьэу а уахътэм француз бзылъфыгъэхэм къахафэщтыгъэхэр къыз­химыгъахьэу зыкъыухъумэн, апэуцужьын зэрилъэкIыгъэр къэгъэлъэгъогъэныр пшъэрылъ шъхьэIагъ. Айщэт ыгу къыхихыгъэ Блез-Мари д’Эди фишIыгъэ шIулъэгъуныгъэм фэшъыпкъэу, ахэр зыщызэIукIэхэрэ чIыпIэм язэхашIэ, язэфыщытыкIэ адыгэ къашъомкIэ ансамблэм иартистхэм къагъэлъэгъуагъ. Бэрзэдж Дианэрэ Едыдж Гушъаорэ зэфакIо къызэдешIэхэу а чIыпIэм фильмым хагъэуцуагъ. Ар сэ сигукъэкIыгъ. Фильмыр зыгу рихьыни, зыгу римыхьыни къы­хэкIыщт. Сэ ренэу сэIо: тхы­лъэу шъузаджэрэр шъугу римыхьымэ, зэтешъупIожьи жъугъэтIылъ, зыгу рихьыщтыр шъуауж къи­кIынкIи хъун. Ау хэзгъэунэфыкIмэ сшIоигъу, Къэбэртэе-Бэлъкъари, Къэрэщэе-Щэрджэси, Дагъыстани ащяплъыгъэхэу, Камчаткэми нэсэу зэрэщеплъы­хэрэмкIэ макъэ къысагъэIужьы. Голландием къырашIыкIи мары сиIофшIэгъухэм къафытеохи къараIуагъ фэдэ фильм щыIэ зэрэхъугъэр зэрягуапэр. Арышъ, тэ тфэлъэкIыщтыр тшIагъэ.

— О утхэкIо цIэрыIу. Уироманхэр птхынэу ебгъэжьэным ыпэкIэ сыдигъокIи хъарзынэщым зызэрэфэбгъазэрэм тыщыгъуаз, Айщэт илъагъо сыдэущтэу бгъэунэфыгъа, сыдэущтэу урыкIуагъа?

— Апэрэу Айщэт игугъу къа­шIэу зыщызэхэсхыгъэр Литературнэ институтыр ары. КIэлэегъаджэу тезгъаджэщтыгъэм зэ къыIогъагъ Iапэ къысфишIызэ: «Адыгэу къыжъудеджэрэм илъэп­къэгъу пшъэшъэжъыеу Айщэт Францием ифи, щапIуи, ыныбжь зекъум письмэу ытхыгъэхэмкIэ француз литературэм иклассикэ хэхьагъ». Ар зызэхэ­сэхым, Айщэт ылъапсэ сфынэу исхъухьагъ. Ау ащ ыуж илъэс 30 тешIэжьыгъ. Францием илIыкIоу Швейцарием щыIагъэм ишъхьэгъусэу Каландрини Айщэт фитхыгъэ письмэ 36-рэр 1946-рэ илъэсым Ленинград къыщыдэкIыгъэ тхылъым къыщыхаутыгъагъ. Айщэт къырыкIуагъэр згъэунэфыным пае Францием сыкIогъагъ, ау зи IэубытыпIэ сшIын згъотыгъэп. Нэужым, илъэс заулэ тешIагъэу, хэкум икIэу ащ ыкIугъэ гъогур скIунэу сыгу къэкIыгъ. Истамбыл сикIи, къухьэкIэ Марсель сыкIуагъ, етIанэ Лион автобускIэ сынэсыгъ. Католическэ диным ар рагъэхьэгъагъ, зыщапIугъэ унэм, идунай зехъожьым зэрагъэтIылъыжьыгъэр зыдатхэжьыгъэ тхылъыр зычIэлъ чылысым санэсыгъ. Хъарзынэщым сыдэлэжьагъ.

—  Айщэт иобраз къэзыгъэлъэгъогъэ ЯхъулIэ Даянэрэ Мамрэш Светланэрэ къадэхъугъэу олъы­та?

— Сэ сызэреплъырэмкIэ, дэгъоу къадэхъугъ. ЯхъулIэ Даянэ янэ урым, ятэ адыг. Урысыбзэр дэгъоу ешIэ, адыгабзэр къин къыфэхъу. Ау щытми, пшъэшъэ цIыкIухэм ахадэхэ зэхъум сэри сяплъыгъ, ар пстэуми къахэщыгъ, къызэрэхахыгъэр дэгъоу ашIагъ. СшIогъэшIэгъонэу дэгъу дэдэу зыкъышIыгъ, образыр къытыгъ. ЕтIани дэгъоу хъугъэр Даянэрэ Светланэрэ зэрэзэхьыщырхэр ары. Мамрэш Светланэ артисткэ чъэпхъыгъ, илъэс пчъагъэ хъугъэу мэлажьэ. Евгения Доб­ровольскаям ригъэджагъэмэ ащыщ. Ары къязыIуагъэр: «Мыщ фэдэ пшъашъэм «Гоголь-цент­рэм» Iоф щешIэшъ, шъуеплъ!» Егугъухэу ярольхэр тIуми къа­шIыгъэх. Еплъыхэрэм уасэ афашIын.

— Айщэт тIомэ, лъэпкъымкIэ мэхьанэ зиIэу сыда къыхэдгъэщын фаер, сыд зигугъу тшIын фаер?

— Письмэ 36-у ащ ытхыгъэм адыгэм фэгъэхьыгъэу зи къахэфагъэп. Ау цIыф гъэсагъэу щытыгъ, де Ферриоль иунэ зефэм, ащ гъэсэныгъэ дэгъу рагъэгъотыгъ: литературэр, театрэр дэгъоу ышIэщтыгъ, Вольтер усэхэм къызщяджэщтыгъэ салонхэм ахахьэщтыгъ, Айщэт фэгъэхьыгъэ усэхэри ащ ытхыгъэх. Дунаим щядгъэшIэнхэ фаеба ащ фэдэу къытхэкIыгъэ­хэр?! Ежь Айщэти унэгъо бай къызхэкIыгъэр, ылъапсэхэр хэкум епхыгъэхэу къызэрэзэплъэкIыжьырэр, къызэрафигъэзэжьырэр сэ хэслъхьагъ ащ иобразэу къэдгъэлъэгъуагъэм. Идунай зехъожьым ныбжьыкIэ дэдагъ, илъэс 40 къыгъэшIагъэп. ЫгукIэ, ыпсэкIэ къызхэкIыгъэмэ къахэхьажьэу кIэух фэсшIыгъ. Тэ анахь лъэпкъыжъэу дунаим тетмэ тащыщ. Нэмыц, француз, араб дзэкIолIхэм, зекIохэм тидахэ аIуагъ. Ахэр къэтхыхьэгъэнхэр, къэгъэлъэгъогъэнхэр ары ситарихъ тхыгъэхэм япшъэ­рылъыр. «УмакIэмэ — утхьамыкI» аIо. ТымакIэп, ау дунаим илъэс мин пчъагъэ хъугъэу тытет, къэ­рал зэфэшъхьафхэм тары­тэкъухьагъ. Тихабзэ, тишэнхэр ары баи тызышIыгъэхэр. Ахэр зымышIэхэрэм, ныбжьыкIэу тауж къикIыхэрэм ядгъэшIэнхэ фае. Ар культурэм, тхакIохэм япшъэрылъ, сэри пшъэрылъэу зыфэсэлъэгъужьы.

— Тхьауегъэпсэу, Исхьакъ, гущыIэгъу укъы­зэрэтфэхъугъэмкIэ. Айщэт фэгъэхьыгъэ фильмым «Гъогумаф» фэтэIо!

— Шъори шъопсэу! Фильмым еплъыхэрэм уасэ фашIын.

ДэгущыIагъэр Тэу Замир. Сурэтхэр А. Гусевым тырихыгъэх.