ЛIыр лIэу мэлIэжьы. (ГущыIэжъ)

Тарихъ шIэныгъэхэмкIэ докторэу, профессорэу, общественнэ IофшIэкIо­шхоу, Адыгэ Республикэм ыкIи Пшызэ шIэныгъэмкIэ язаслуженнэ Iофы­шIэшхоу, (АМАН-м) ШIэныгъэхэмкIэ Дунэе Адыгэ академием иакадемикэу, Хэгъэгу зэошхом иветеранэу Аулъэ Малыч къызыхъугъэр илъэси 105-рэ хъугъэ.

Адыгеим игъэсэныгъэ системэ ыпэкIэ лъызы­гъэкIотагъэу, хэгъэгу ыкIи лъэпкъ шIэныгъэм зиIахь ин хэзылъхьагъэу, Родинэр Хэгъэгу зэошхом илъэхъан фашизмэм щызыухъу­ма­гъэу, щыIэныгъэ лъэны­къуабэмкIэ Iофышхо зы­лэжьыгъэ Аулъэ Малыч илъэгъо зэныбжь зэ рыплъэ­жьыгъэныр игъоу тлъы­тагъэ.

Еджэныр, IофшIэныр

Аулъэ Малыч Шэуджэн райо­ным ит абдзэхэ къоджэ закъоу Хьакурынэхьаблэ шэкIо­гъум и 8-м, 1917-рэ илъэсым къыщы­хъугъ. Ятэу Хьайсэ сабыир илъэс мыхъугъэу тифым илIыкIыгъ. Янэу Гощэунае ытыщ къэкIожьи, кIэлэцIыкIур янэрэ янэшэу Мосэрэ зэдапIугъ. Сабый дышъэу, ишIэ шIэгъошIоу къэтэджыгъ. Янэу Гощэунае бзылъфыгъэ Iушыгъ, нэхъой ин хэлъыгъ, IофшIэкIошхуагъ, Къур­Iаным еджэщтыгъ, нэмаз ышIыщтыгъ. Исабыйи тхьэшIошъхъуныгъэ хилъхьэмэ шIоигъуагъ, ары къоджэ медрысэм илъэси 5 – 6 нахь ымыныбжьэу Малыч зыкIычIагъэхьагъэри. Шъэожъые сэнаущыр пIэлъэ кIэкIым Къур­Iаным дэгъоу къеджэ хъугъэ, ар щэгъогогъо зыджыгъэм медрысэр къыухыгъэкIэ алъытэщтыгъ. Арапыбзэр зэрэзэри­гъэ­шIагъэр нэужым Малыч къы­фэфедэжьыгъ.

Янэшэу Мосэ ихьакIэщ цIыф­кIопIагъ. Пчыхьэрэ ащ къэбархэм, тхыдэхэм, таурыхъхэм, нарт хъишъэхэм, орэдыжъхэм ащядэIуныр кIэлэцIыкIум икIэсагъ, ежьыри бэ езбырэу къы­Iонэу ышIэ хъугъэр. Къоджэ ублэпIэ еджапIэм Малыч ще­джагъ, адыгабзэр, урысыбзэр, хьисапыр щарагъашIэщтыгъ. Ау янэш Мосэм къыгурыIощтыгъ урысыбзэр дэгъоу бгъэфедэн плъэкIынэу пIэ къихьаным имэхьанэ. Малыч янэшхэу Мосэрэ Гъазэлыерэ яныбджэгъу бла­гъэу, къэзэкъэу Лукьян Оси­пович Ларионовыр станицэу Щэгъумэ (Темиргоевскэм) иунагъокIэ дэ­сыгъ. Бын-унэгъо Iужъу дэхагъ, Iэдэбхэу, зэрэлъытэхэу. Ахэм адэжь кIалэр Мосэ ыщагъ, ублэпIэ еджапIэм Малыч ащ щычIагъэхьагъ. Апэрэ илъэс еджэгъур кIэлэцIыкIум къыфэкъи­ныгъэми, ятIонэрэ илъэ­сым иеджэнкIи, изекIокIэ-шIыкIэкIи Малыч илэгъухэм къахэщы хъугъэ. Класси 5-р ащ къыщиухыгъ. Мы стани­цэм зыщыIэгъэ уахътэр ыужыкIэ бэрэ игу­къэ­кIыжьхэм къахэфэ Аулъэм, апэрэ гъэсэныгъэ лъэбэкъур ащ щидзыгъ. Малыч Адыгэ кIэлэ­егъэджэ техникумэу Краснодар дэтыгъэм щеджагъ. Еджэныр лъэшэу ащ икIэсагъ, урыс классикэм фэщэгъагъ, общественнэ Iофхэми чанэу сыдигъокIи ахэ­лажьэщтыгъ. Апшъэрэ еджэпIэшхом — Краснодар кIэлэегъэ­джэ институтым ифизикэ-хьисап факультет щеджэзэ, Яблоновскэм дэт консервышI заводым ипчыхьэ школэ рабочхэри щыригъэджагъэх. Институтыр дэгъу дэдэу къызеухым, хэ­куоном пIэлъэ кIэкIым, етIанэ Пэнэжьыкъое гурыт еджапIэм, станицэу Джаджэм физикэмрэ хьисапымрэкIэ кIэлэегъаджэу Iоф ащишIагъ. 1939-рэ илъэсым Фэдз гурыт еджапIэм идиректорэу агъэнэфагъ.

Дзэ къулыкъур

Аулъэ Малыч шэкIогъум и 19-м, 1939-рэ илъэсым Дзэ Плъыжьым ащагъ. Ащ къыщыкIэдзагъэу илъэс 13-м къулыкъур ыхьыгъ. Хэгъэгу зэошхом гугъэ нэфхэр къызэпыригъэ­загъэх.

Малыч ащ Iоныгъо ма­зэм, 1941-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу хэтыгъ, минометнэ ротэм иполитрукыгъ. Москва дэжь щыкIогъэ зэо зэпэуцужьым зыхэлажьэм псэемыблэжь­ныгъэу, лIыгъэу зэрихьагъэм афэшI Быракъ Плъыжьым иорден къыфагъэшъошэнэу къа­гъэлъэгъогъагъ, ау къыратыгъэр медалэу «За Отвагу» зыфиIорэр ары. Апэрэ гвардейскэ мотострелковэ Московскэ дивизием ия 6-рэ гвардейскэ мотострелковэ полк ипартбюро исекретарэу хадзыгъагъ. Зэо лъэхъаным батальоным ивоенкомэу, апэрэ гвардейскэ мотострелковэ полкым идзэ комиссарэу щытыгъ. Аулъэ Малыч Украи­нэм, КъохьэпIэ ыкIи Къыблэ­КъохьэпIэ фронтхэм ащыкIогъэ заохэм ахэтыгъ. Хэгъэгу зэо­шхор Малыч подполковникэу ыухыгъ.

1942-рэ ыкIи 1947-рэ илъэс­хэм Дзэ-политическэ академиеу В. И. Лениным ыцIэ зы­хьырэм ислушателыгъ, 1947-м ыкIэм къыщыублагъэу Iоныгъом, 1949-рэ илъэсым нэс дзэ еджэпIэ зэфэшъхьафхэм якIэлэ­егъэ­джагъ, 1949-м къыщегъэжьа­гъэу жъоныгъуакIэм, 1954-рэ илъэсым нэс дзэ-политическэ академием икIэлэегъэджагъ. Хэ­гъэгу зэошхом ТекIоныгъэр къыщыдэхыгъэным иIахьышIу зэрэхилъхьагъэм пае Хэгъэгу зэошхом иорденэу я II-рэ шъуа­шэ зиIэр, медалэу «За Отвагу» къыфагъэшъошагъэх. Зэо ужым зэлъашIэрэ шIэныгъэлэжь хъугъэ, ащ икъэлэмыпэ уасэ зиIэ шIэныгъэ IофшIэгъабэ къычIэ­кIыгъ. Тарихъыр зэраригъашIэ­рэр, зэритхырэ закъор арымырэу, ышъхьэкIэ а хъугъэ-шIа­гъэхэм ахэлэжьагъ. Дзэ академием диссертациер къыщигъэшъыпкъэжьыгъ, тарихъ шIэныгъэхэмкIэ кандидат хъугъэ.

Адыгэ хэкум къызегъэзэ­жьым, Адыгэ шIэныгъэ-ушэтэкIо институтым (АНИИ-м) пащэ фа­шIыгъ, 1954 — 1967-хэм ащ идиректорыгъ. Лъэпкъ кадрэхэм ягъэхьазырынкIэ, шIэныгъэ тхыгъэхэр къыхэутыгъэнхэмкIэ Iофышхо зэшIуихыгъ. 1967-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу Краснодар политехинститутым тарихъымкIэ икафедрэ икIэлэ­егъэджагъ, илъэс 30 Iоф щи­шIагъ, студентхэм якIэсагъ, иIоф­шIэгъухэм агъэлъапIэщтыгъ. 1987-рэ илъэсым тарихъымкIэ докторскэ диссертациер Аулъэ Малыч къыушыхьатыгъ. Бэрэ ар Мыекъуапэ къакIощтыгъ, адыгэ лъэпкъым къэралыгъо гъэпсыкIэ егъэгъотыгъэным иакъыл-гупшысэ Iахь ин хилъхьагъ, итарихъ шIэныгъэ IофшIагъэхэм адыгэм игъогу уращэ, ар къыпфызэхафы. ШIэныгъэ­шхорэ цIыфыгъэ дахэрэ хэлъы­гъ, интеллигент шъыпкъагъ.

Бэдзэогъум и 14-м, 2001-рэ илъэсым М. Хь. Аулъэм идунай ыхъожьыгъ, щыIэныгъэм лъэуж дахэ къыщигъэнагъ.

Мамырыкъо Нуриет.