ЦIыфлъэпкъми итарихъ къат-къатэу зэхэлъ, къытыригъэзэжьырэп, лъэпкъ пэпчъи гъогу шъхьаф къыкIурэр.

Лъэпкъхэм, лIэкъо цIэрыIохэм алъапсэ къызыщежьэрэр, ахэм тарихъ гъогоу къакIугъэр гъэу­нэфыгъэныр анахь Iоф къинхэм, ау гъэшIэгъонхэм ащыщ. Сэ сишIошIыкIэ, блэкIыгъэмрэ къэ­кIощтымрэ акIэрымычыгъэу щыIэныгъэмрэ цIыфымрэ къыгъэлъэгъоныр тхакIом ипшъэ­рылъ шъхьаIэхэм зэу ащыщ. БлэкIыгъэ зимыIэ цIыф щыIэп, блэкIыгъэм уемыуцолIапэмэ, уапэкIэ къэтыр гъэпсыгъуае хъущт. БлэкIыгъэмрэ къэкIощтымрэ непэрэ мафэм изы Iахьых. Тарихъыр зыкIытищыкIагъэр блэкIыгъэр зэхэтфын закъом паеп. Ащ тызщыщыр, тыкъызыхэкIыгъэр къытфегъэ­нафэ, неущырэ мафэм екIурэ гъогур къытфызэIуехы.

Сишъыпкъэу ахэм сягупшысэу зысыублагъэр илъэсыбэкIэ узэ­кIэIэбэжьмэ советскэ литературэм и Мафэхэу Казахстан щыкIуагъэхэм сахэлажьэ зэ-хъур ары. Творческэ зэIукIабэ задэтэшI нэуж тэ, тхакIохэм, мэфэкIым икIэух Алма-Ата тыщызэрэугъоижьыгъагъ. Пчыхьэ горэм республикэ пшIыкIутфымэ къарыкIыгъэ хьэкIэ лъапIэхэм мэфэкI Iанэм тыпагъэтIысхьагъ, союзнэ къэралыгъоми литературэми чIыпIэу ащытыубытырэм елъытыгъэу тхакIохэр тагъэтIысыгъэх. ХьэкIэ лъапIэхэм сэри сахэтыгъ. IэнакIэр арми къы­сэнэсыгъэр, ар гухэкI сщыхъугъагъэп. Зэгорэм лъэпкъышхоу щытыгъэ адыгэхэу тарихъ чIыгужъым къинэжьыгъэ тIэкIумэ ялIыкIоу сызэрэщытыр сэ къыз­гурыIощтыгъ.

Казахстан ипащэу Динмухамед Кунаевым хьакIэ пэпчъ хъохъубжъэ ритыным ыпэкIэ лъэпкъхэм ягушъхьэлэжьыгъэ ащ чIыпIэу щиубытырэр къыIощтыгъ. НэмыкI тхакIохэм хъо­хъоу къаIорэм сишъыпкъэу се­дэIущтыгъ. Пчыхьэзэхахьэр ыкIэм факIощтыгъ, Iанэм пэс­хэм, зэкI пIоми хъунэу, хъохъу­хэр къаIогъэхагъ, аужырэ хьа­кIэми гущыIэр ратыгъ… Сэ са­щыгъупшэжьыгъэм фэдагъ, ар сыгу къеоу сэри сегупшысагъ: «Адэ джары умакIэмэ утхьа­мыкI зыкIаIуагъэр»…

Кунаевым Iанэм пэсхэр зэкIэ нэкIэ къызэпиплъыхьагъ. «Зэрэхабзэу, кIэух гущыIэр ащ къы­Iожьынщтын», — сегупшысагъ. Ау зэхэсхыгъэм сыгу къыгъэлъэпэрэпагъ.

— Джыри тихьакIэхэм ащыщ горэм гущыIэ есты сшIоигъу, — ащ къыIуи, Iанэм телъ тхыгъэр къыштагъ, IугушIукIызэ Iанэм пэсхэм анэгу кIэплъагъ. — АщкIэ къысэлъэIугъэхэр иныбджэгъу тхакIохэр ары. ГущыIэр зэстырэр тихэгъэгу­шхо щыпсэурэ лъэпкъ макIэмэ ащыщэу МэщбэшIэ Исхьакъ. Сымыгъуащэмэ, Краснодар краим хэхьэрэ Адыгэ автоном хэкум ар къекIы.

Мыщ дэжьым Армением щыщ тхакIоу Серо Ханзадян мэкъэ лъэшкIэ къыIуагъ: «Кавказым къикIыгъэхэр, шъукъы­зэ­лъы­тэдж!» Ащ лъыпытэу Гру­зи­ем, Армением, Азербайджан къарыкIыгъэ тхэкIо цIэрыIохэр къэтэджыгъэх.

— СичIыпIэгъухэр къызфэзгъэтэджыгъэхэр къышъосIон, — къыпидзэжьыгъ Серо Хан­задян. — Джыдэдэм зэхэшъу­хыщтыр Кавказым илIыхъужъ та­рихъ ымакъ. Непэ цIыф ­лъэпкъ макIэмэ ащыщ зыфаIуа­гъэу шъуапашъхьэ ит МэщбэшIэ Исхьакъ адыг. Адыгэхэр дунаим ианахь ижъырэ цIыф лъэпкъхэм ащыщых. ТэркIэ анахь цIыф гъэшIуагъэх. Яшъхьа­фит кIэхъопсыкIэкIэ, яцIыфы­гъэ-лIыгъэкIэ, яIэшэ-шъуашэкIэ Кавказым ынапэх, инамысых, иегъэшIэрэ рыцарых. Джары сэ сичIыпIэгъухэм къэтэджынэу зыкIясIуагъэр. АщкIэ зигугъу къэсшIырэ лъэпкъым лъытэ­ныгъэу, шъхьэкIафэу фытиIэр къэдгъэлъэгъонэу сыфэягъ.

Сэри, силъэпкъэгъухэми, си­чIыпIэгъухэми, сихэку гупсэу Адыгейми ащ фэдэ лъытэны­гъэшхо къызэрэтфашIыгъэр зэ­рэсигопагъэр сыушъэфырэп. Илъэсыбэ зэрэтешIэжьыгъэм къыхэкIэу хъохъоу къэсIуагъэр къэсшIэжьырэп. ШъыпкъэмкIи, джащыгъум сыгумэкIыщтыгъ. Ау дэгъу дэдэу сыгу къэкIыжьырэр мэфэкI Iанэм сызыпэсми, та­дэжь сыкъэкIожь зэхъуми блэ­кIыгъэ зэман чыжьэхэм, тхьамыкIагъоу силъэпкъ къехъулIагъэм сахэмыгупшысыхьажьын зэрэсымылъэкIыгъэр ары.

Адыгэхэм къахэкIыгъэ горэм мырэущтэу ыIогъагъ: «Адыгэхэр егъэшIэрэ чъыгэу зикъутамэхэмкIэ ошъогум зыфэзыкъу­дыирэм, зилъапсэхэр чыжьэ дэдэу чIым щекIотэхыгъэм фэ­дэх. Ташъхьагъ зыщызыушъомбгъурэ ошъогум илъэгагъэрэ икууагъэрэ пшынхэ зэрэмылъэ­кIыщтым фэдэу адыгэхэм ятарихъ икууагъи пшын плъэкIыщтэп».

Казахстан сыкъикIыжьзэ, Iо­фыр а дэдэм зэрэтетым сегупшысагъ. Мыщ дэжьым Францием изекIо цIэрыIоу Оммер де Гелль ыIогъагъэр сыгу къэ­кIыжьыгъ: «Гурыт лIэшIэгъухэм ялъэхъан щыIэгъэ лъэпкъхэм бэрэ агъэ­шIэгъогъэ цIыфыгъэшхомрэ лIыгъэмрэ къызыхэнэ­жьыгъэр Кавказым ис черкесыр ары. ЛIы­хъужъныгъи, акъыли, дэхагъи, шIуагъэу ­ахэлъ пстэури чIыо­псым ахэм къахилъхьагъэх. ЯшэнкIэ сэ анахьэу згъэшIагъощтыгъэр цIыфыгъэу, шъхьалъы­тэжьэу ахэлъыр ары. Псэемыблэжьныгъэрэ лъэпкъ шъхьафитныгъэм фыряIэ шIулъэгъу лъэшымрэ ахэм сыдигъуи аголъыгъ, зыкIи ща­гъэ­зыягъэп».

Адыгэхэмрэ урыс­хэмрэ, нахь зегъэу­шъомбгъугъэу къэпIон хъумэ, черкесхэмрэ славянхэмрэ зэлъы­Iэс­­хэу, зэхахьэхэу зау­благъэр зэ­ман чыжьэхэр ары. Урысыемрэ адыгэхэмрэ язэфы­щы­тыкIэхэр зыщызэIыхьэщтыгъэ лъэхъан горэхэр къыхэкIыгъэми, лIэшIэгъубэкIэ узэкIэIэбэжьмэ ахэм зэпхыныгъэ зэрэзэдыря­Iэщтыр къэпшIэнэу щытыгъ. Пщышхохэу Рэдэдрэ Мстиславрэ афэгъэхьыгъэ тарихъ рома­нэу «Рэдэдым» Iоф дасшIэзэ, ащ фэдэ зэфэхьысыжьым сыкъыфэкIогъагъ. Романыр стхы зэхъум а лъэхъаным фэгъэхьыгъэ тарихъ тхылъыбэмэ сяджэн фаеу хъугъагъэ.

Я Х-рэ лIэшIэгъур ары къо­хьэпIэ адыгэхэм (ижъырэ урыс тхыгъэхэм ахэр «къосэгъукIэ» къахэфэх) Урысыем зэпхыныгъэ дыряIэ зыхъугъэр. Ары пакIопышъ, къосэгъухэр Черниговрэ Тум-Тэкъашъэрэ япщэу Мстислав идзэ хэтыгъэх, я ХI-рэ лIэ­шIэгъум щыIэгъэ заохэм ахэлэжьагъэх. Адыгэхэмрэ русичхэмрэ якультурэ зэпхыныгъэхэм псынкIэу заушъомбгъущтыгъ. Чыристан диным Темыр-КъохьэпIэ Кавказым зызэрэщиушъомбгъущтыгъэми ар епхыгъагъ. Зэман чыжьэхэм урысхэмрэ адыгэхэмрэ язэфыщытыкIэхэм загъорэ къэгъэзэпIэ дэйхэр зэрафэхъущтыгъэр, яIофхэр загъорэ дэгъоу зэрэзэпымыфэщтыгъэр къыбгуры­Iонэу щытыгъ.

«Повести временных лет» зы­фиIорэм къыщеIо Тум-Тэкъашъэ ипщэу Мстислав 1022-рэ илъэсым къосэгъухэм зэратеогъагъэр. Мстиславрэ Рэдэд къосэгъупщымрэ зэрэзэбэныгъэхэр игъэкIотыгъэу ащ къыщытыгъ. Ситарихъ романэу «Рэдэдыр» а хъугъэ-шIагъэм фэгъэхьыгъ. Романым щыщ пычыгъохэр мыщ дэжьым сымыгъэфедэхэми хъущт, тхылъеджэхэр ахэм дэгъоу ащыгъуазэхэшъ. ТхакIоу сызэрэщытым елъытыгъэу ­илъэс минкIэ узэкIэIэбэжьмэ щыIэгъэ а заом ыуж тилъэпкъэгъу­хэм къарыкIуагъэр зэзгъэшIэныр сшIогъэшIэгъоныгъ.

Тарихъ документхэм зэра­рытымкIэ, дзэ пащэхэм Рэдэд пщышхом иаужырэ лъэIу фагъэ­цэкIагъ: пщым ичIыгухэр, имылъку, ишъхьэгъусэ гощэ­шхор, ыкъуитIу Мстислав ратыгъэх. Рэдэдрэ ичIыгу гупсэрэ лъэшэу зэрафэзэщыщтыгъэм къыхэкIэу гощэ дахэм мэзэ заул ныIэп хымэ лъэныкъом къыщигъэшIэжьыгъэр.

Мстислав итхьарыIо фэшъыпкъэзэ, 1022-рэ илъэсым Тхьэгощэ лъапIэм ыцIэкIэ Тум-Тэ­къашъэ чылыс щаригъэшIыгъ.

А чылысым Рэдэд ыкъохэр щаумэхъыгъэх, чыристан диным щырагъэхьагъэх. Чыристан зэ­­хъухэм ахэм цIэу Юрэрэ Ро­манрэ афаусыгъ. Рэдэд ыкъоу Роман Мстислав ыпхъу къыщи, махълъэ фэхъугъ. Ижъырэ урыс лIэкъуабэ ащ къытекIыгъэу ары зэралъытэрэр. Илъэсхэр зэ­блэкIыщтыгъэх, Рэдэд ылъи тIэкIу-тIэкIузэ Урысыем ипщы­хэм, илIэкъолъэшхэм, иоркъхэм ахахьэщтыгъ.

Рэдэд пщышхом къытекIыгъэ­хэм къарыкIуагъэм фэгъэхьыгъэу илъэс 400-м къыриубытэрэ тхыгъэхэм зы гущыIэ ахэтэп. Николай Карамзиным итхылъэу «Урысые къэралыгъом итарихъ» зыфиIорэм мырэущтэу щетхы: «Москва щыщ ижъырэ лIэкъуиплIымэ Рэдэд пщышхом къытекIыгъэкIэ залъытэжьы. Ахэр — Добрынскэхэр, Белеутовхэр, Сорокоумов-Глебовхэр, Лопухинхэр. Рэдэд илIакъоу ахэр алъытэх». Ахэм чIыгубэ аIэ илъыгъ, баигъэх, цIэрыIуагъэх. Пщыгъо хэушъхьафыкIыгъэхэр зэхэхьажьхи къэралыгъо зыкI зэхъухэм, Урысые хэгъэгум къэ­ралыгъо IэнэтIэшхохэр ща­Iыгъыгъэх, яIуи яшIи осэшхо яIагъ, пачъыхьэмэ апэблэгъагъэх, дзэ пэщэ цIэрыIоу щытыгъэх. Рэдэд ыкъоу Роман къытекIыгъэхэм ащыщэу Андрей Одинец Дмитрий Донскоим зэригъусагъэр, Андрей ыкъоу Александр Белеут пачъыхьэу Апэрэ Василий зэрэпэблэгъагъэр гъэунэфыгъэ шъыпкъэу щыт. Рэдэд ыкъоу Роман къытекIыгъэхэм ащыщэу Константин Добрынскэр дзэ пащэу, губернием ипащэу щытыгъ.

Урысыем пачъыхьагъур ­илъэс шъищрэ щызыIыгъыгъэ Романовхэм ащыщэу апэ дэдэ па­чъыхьэ тахътэр Романов Михаил Федор ыкъом ыубыты­нымкIэ Рэдэд къытекIыгъэхэм яшIогъэшхо къагъэкIуагъ.

Уахътэр кIощтыгъэ. Рэдэд пщышхом ыкъохэм къатекIыжьыгъэ унагъохэр багъощтыгъэх, алъкIэ, янамыскIэ урыс лъэпкъым зыхагуащэщтыгъ, кIуачIи, лъапси фэхъущтыгъэх. Ахэм динлэжь инхэри къахэкIыгъэх. Патриархэу Филарет Урысыем иапэрэ пачъыхьэу Михаил Романовым ятагъ.

КIочIитIу зызэхахьэкIэ, мы­жъом мыжъо еуутэкIымэ машIо къызэрахихэу, лъэкIышхо зиIэ ящэнэрэ кIуачIэр къэхъу. Джащ фэдэу мэшIо шIагъо хъугъагъэ Рэдэд пщышхом ыкъохэм къатекIыжьыгъэхэм ащыщэу адмиралэу Федор Ушаковыр. ГъэшIэ­гъоныр Урысые флотым иапэрэ линейнэ къухьэу я ХIХ-рэ лIэшIэгъум ыкIэм ашIыгъагъэм цIэу «Рэдэд — къосэгъупщ» зэрэфау­сыгъагъэр ары. Федор Ушаковым мичманэу ригъажьи, флотым иадмирал IэнатIэ нэсыгъ. Урыс флотэу ащ пэщэныгъэ зыдызэрихьагъэм хы заохэм текIоныгъабэ къащыдихыгъ. Зао­хэу пэщэныгъэ зыщызэрихьагъэхэм, текIоныгъэхэм, щытхъуцIэхэм, тынэу къыфагъэ­шъошагъэхэм ащ ыцIэ Урысыем имызакъоу, нэмыкI хэгъэгухэми ащызэлъырагъэшIагъ. Адмиралым ыныбжь хэкIотагъэу пачъы­хьэу Апэрэ Павел лъэIу тхылъ фигъэхьыгъагъ. Рэдэд пщышхом къытекIыгъэ шъыпкъэу зэрэщытыр къэралыгъо тхылъкIэ къыфиушыхьатыным ар кIэдэу­щтыгъ.

Владимир Овчинниковым итхы­лъэу «Ушаков Федор Федор ыкъор» зыфиIорэм зэрэщитхырэмкIэ, пачъыхьэм адмиралым къыфитхыжьыгъэм мырэущтэу къыщиIощтыгъ: «Владимир ­ыкъоу Мстислав пщышхом Рэдэд пщы­шхор ыукIыгъ, Рэдэд ыкъохэр чыристан ышIыгъэх, диныр за­регъаштэм апэрэм цIэу Юрий, адрэм — Роман афиусыгъ. Пщы­шхом ыпхъу Роман ритыгъ шъхьэгъусэу. Роман ыкъор Ва­силий, ащ ятэжъыр Рэдэд. Ва­силий ыкъор Юрий… Григорий икIалэхэр: Ушак, Лапоть, Крапотка, Илья, Алексей, Иваны­шхор, Лев, Иван цIыкIур…»

А къэбархэр архивхэм къахахыгъэх ыкIи адмиралэу Ушаковым илIакъо Рэдэд пщышхомкIэ къызэрежьэрэр къаушыхьатыщтыгъ.

1804-рэ илъэсым игъатхэ ад­миралэу Ушаковыр пачъы­хьэм фэтхэ, Урысыем илIэкъо фэшIыгъэхэм ятамыгъэхэр зыдагъэуцорэ тхылъым Ушаковхэм ялIэкъо тамыгъэ дагъэхьанэу елъэIу: «… ТилIакъо къосэгъу­пщэу Рэдэд къызэрэтекIыгъэр зэхэфыгъэу, Ушаковхэр лIэкъо тамыгъэхэр зыдагъэуцорэ тхы­лъым дябгъэгъэхьанэу сыо­лъэIу…»

Хэтрэ цIыфи, адмиралэуи ар орэхъу, ышъхьэ упчIабэ къита­джэу къыхэкIы, лъэпкъэу, лIа­къоу къызыхэкIыгъэр, Iахьылэу иIэхэр зэригъашIэ шIоигъоу чIы­пIэ еуцо. Арэущтэу зыкIэхъу­рэр ежь зыщыщыр, къызытекIыгъэхэр, дунаим къызкIытехъуагъэр ышIэным, иблэкIыгъэ рыплъэжьыным, инеущырэ мафэ къылъэгъуным, ыуж къырыкIощт лIэужхэр игущыIэ зафэкIэ ыгъэ­гъозэнхэм апай. Рэдэд илIакъо къыхэкIыгъэхэм зэу ащыщ юрист цIэрыIоу, профессорэу, Къэралыгъо Думэм идепутатыгъэу Кокошкин Федор Федор ыкъор. Учредительнэ зэIукIэм хэхьащтхэр зэрэхадзыхэрэм ехьылIэгъэ законыр ащ къыгъэ­хьазырыгъагъ.

Рэдэд ыкъоу Роман къытекIыгъэхэм ащыщэу Михаил Сорокоум бояринэу щытыгъ, Москва ипщышхоу Иван Калита епхыгъагъ. Сорокоумхэм ялIакъу ары Лопухинхэр къызыхэкIыгъэхэр.

Лопухин Федор ыпхъоу Евдокие къосэгъупщэу Рэдэд илIа­къу къызыхэкIыгъэр. 1689-рэ илъэсым ар Апэрэ Петр шъхьэгъусэ фэхъуи, Урысыем ипа­чъыхьэ игощэшхуагъ.

Пачъыхьэм иблагъэ зэхъухэм, Лопухинхэр яIэнатIэкIэ Урысыем нахь щылъыкIотагъэх. Ау къэIогъэн фае армырми ахэр зэрэцIэрыIуагъэхэр, а лъэхъаным ехъулIэу лIакъом щыщ нэбгырэ 30 фэдизмэ пачъыхьэм епхыгъэу Iоф зэрашIэщтыгъэр. БгъэшIэгъонэу щытэп Рэдэд илIакъо къыхэкIыгъэ лIэкъо­лъэш­хэу, пщыхэу Урысыем исыгъэ­хэм, Лопухинхэм яунагъуи ахэм зэрахэтэу, дзэ къулыкъур дэ­гъоу зэрахьыщтыгъэр, IэнэтIэшхохэр ащ зэрэщаIыгъыгъэхэр. Лопухинхэм апшъэрэ мэхьанэ зэратыщтыгъэр дзэ къулыкъушIэхэм лIыхъужъныгъэ къызэрэзыха­гъафэрэмрэ ахэм уасэу афа­шIырэмрэ ары. КъэIогъэн фае Георгий Шыихъым иорденэу 1769-рэ илъэсым пачъыхьэу Екатеринэ ыгъэнэфагъэр къызэ­ратыгъэ апэрэ урыс офицерхэм Лопухин Авраам Степан ыкъор зэращыщыр. Ащ фэдэ орденыр зыфагъэшъуашэщтыгъэр нэбгырэ зырызэу заом лIыхъужъныгъэшхо щызезыхьагъэр ары.

Лопухинхэр щынэ зымышIэрэ зэолIэу щытыгъэх, лIыгъэ ахэлъыгъ, лIыхъужъныгъэ къызхагъафэзэ заом щыфэхыщтыгъэх. Имперскэ дзэм иофицерыгъэу Лопухин Александр Иван ыкъор полярнэ флотым иштурманэу щытыгъ. Хэгъэгу зэошхом илъэ­хъан лIыхъужъныгъэшхо къызэ­рэзхигъэфагъэм фэшI Щытхъум иорденитIу ащ къыфагъэшъо­шагъ.

Зэман чыжьэхэм къафэдгъэ­зэжьзэ къэIогъэн фае Лопу­хинхэр Михаил Лермонтовым иныб­джэгъухэм зэращыщыгъэ­хэр. «Пушкиным ныбджэгъубэ иIагъ, Лермонтовым иIэгъахэп пIоми хъущт, — ытхыщтыгъ Петр Вяземскэм, — Iахьыл зытIущэу иIагъэмрэ ицIыкIугъо къыщегъэ­жьагъэу инэIосэгъэ Лопухинхэмрэ ары ащ ыгъэныбджэгъущтыгъэхэр». Бэмэ ашIэрэпщтын Михаил Лермонтовым янэжъэу Арсеньева Елизаветэ Алексей ыпхъумрэ Лопухинхэмрэ зэпэ­чыжьэ Iахьылэу зэрэщыты­гъэ­хэр. Лопухин зэшыпхъухэм ащы­щэу ащ ныбджэгъуныгъэ нахь зыдыриIагъэр Мария ары. Урыс усэкIо цIэрыIом анахьыкIэу Варварэ шIу ылъэгъущтыгъ. УсакIом итворчествэ изэгъэшIэн пылъхэм зэралъытэрэмкIэ, Михаил Лермонтовым урыс классическэ поэзием хэхьэгъэ уса­бэ ащ фитхыгъ. Ипоэмэхэм къахэфэрэ героибэмэ якъэтынкIэ Михаил Лермонтовым Варенькэ иобраз къызфигъэфедагъ. УсакIом ащ исурэтхэри ышIыгъагъэх. Пшъэшъэ дахэм исурэтищрэ Лермонтовым итхы­гъэхэу Лопухинхэу Варварэрэ Мариерэ афигъэхьыгъагъэхэр тэри къыднэсыжьыгъэх.

Рэдэд пщышхом къытекIыгъэ­хэм афэгъэхьыгъэу къэсIуагъэр зэкIэ тарихъым хэхьэгъэ пычыгъо кIэкIых. Илъэс минкIэ узэ­кIэIэбэжьмэ, Мстиславрэ Рэ­дэдрэ зыщызэбэныгъэхэ чIыпIэм — Пепау къушъхьэ лъапсэм кIэрылъ гъэхъунэм къыщежьэгъэ лъагъох. Къосэгъупщэу Рэдэд илIэкъо къутамэ хы ШIуцIэмрэ хы Фыжьымрэ азыфагу илъ шъолъырым щыбэгъогъэ къутэмэ кIочIэшху.

Тилъэхъан — яминитIурэ илъэсхэм — къэIугъэр джэрпэджэжьэп, блэкIыгъэ лIэшIэгъу пчъагъэхэм амакъ. Телевидением икъэтынхэм ащыщ горэм ошIэ-дэмышIэу щызэхэсхыгъэм стхьакIумэ зыкъыригъэпхъотагъ: «Пщы гуащэу Лопухина Наталье Владимир ыпхъум гущыIэр етэты». Бзылъфыгъэм ипсалъэ мырэущтэу къыригъэжьагъ: «Сэ къосэгъу пщышхоу Рэдэд илIакъо сыщыщ». Уахътэр къызэ­теу­цуагъэу къысщыхъугъ. ЛIэшIэ­гъу пчъагъэ зэрэтешIэжьыгъэзи, Рэдэд пщышхом къыте­кIыгъэхэм алъапсэ къызыщежьэ­рэр къа­шIэжьы, ялIакъо рэгушхох.

Ащ лъыпытэу редакцием сы­теуи, Лопухина Наталье Вла­димир ыпхъум ителефон номер къаIысхыгъ. Арырэ сэрырэ ты­зызэдэгущыIэм, тхылъэу «Лопухины в истории Отечества» зыфиIорэр бэмышIэу къызэрэдагъэкIыгъэр, Борис Краевскэм ащ Iоф дишIэ зэхъум, Лопухин Вадим Олег ыкъом къыIэкIи­гъэхьэгъэ материалхэр зэри­гъэфедагъэхэр къысиIуагъ.

2001-рэ илъэсым имэлылъфэ­гъу а тхылъэу Москва къысфырагъэхыгъэм Москва илIэкъо­лъэш обществэ ипащэ игуадзэу Вадим Лопухиным ыIэкIэ мыхэр къысфытыритхагъэх: «Лъытэныгъэшхо зыфэсшIырэ МэщбэшIэ Исхьакъ Шумаф ыкъом шъыпкъэныгъэр ылъапсэу зэрэтхэрэм фэшI сыфэразэу есэты, псауны­гъэ пытэ, щыIэкIэ-псэукIэ дэгъу иIэнэу, игъашIэ кIыхьэ хъунэу сыфэлъаIо».

Тхылъэу «Лопухины в ­истории Отечества» зыфиIорэр сызы­щытхэрэ Iэнашъхьэм джы телъ…

Романэу «Рэдэдым» Iоф дас­шIэ зэхъум, къосэгъупщэу Рэдэд илIакъо къыхэкIыгъэхэм саIукIэщтмэ сыдым фысигъэшIэныя?..

Илъэсхэр, лIэшIэгъухэр къызэкIэлъыкIуагъэх. Пщышхохэу Мстиславрэ Рэдэдрэ зызэбэныгъэхэ уж илъэс мин тешIэ­жьыгъ. Ау Рэдэдыпщым илIакъо къы­хэкIыгъэхэр джыри псаоу щыIэх, Кавказым исхэм яшIэжь джыри адыгэ пщышхор хэлъ. Пщышхоу Рэдэд къытекIыжьыгъэхэу зиакъылкIэ, зилIыгъэкIэ, зикъарыу­кIэ, зинамыскIэ, зимылъкукIэ Урысые къэралыгъом кIэгъэкIон фэхъугъэхэр урыс тарихъым щыщ хъужьхи хэткIухьажьыгъэх.

Урысые къэралыгъор зыгъэ­псыгъэхэм адыгэхэр зэрахэты­гъэхэм тырыгушхон тлъэкIыщт. Иван Грознэм адыгэхэр къызэрэкъотхэм зэрэрыгушхорэр пчъагъэрэ ипыйхэм ариIоу хъу­гъэ. Иапэрэ шъхьэгъусэу Анастасие идунай зехъожьым Тем­рыкъо ыпхъоу Гощэунае къызэ­рищагъэр ошIэ-дэмышIэ Iофэу щытыгъэп. Адэ адыгэхэм мэхьа­нэшхо зиIэ Iоф тхьапша Урысы­ем фызэшIуахыгъэр? Ахэм анахьэу зиIахьышIу ахэзышIы­хьагъэр Черкасскэ Алексей Ми­хаил ыкъор ары. Агъэпсырэ Санкт-Петербург иканцелярие ипащэу ар Апэрэ Петр ыгъэ­нэ­фэгъагъ. Алексей Черкасскэр ары Петропавловскэ пытапIэр, гардемаринхэм яучилищэ, къу­хьэуцупIэхэр, заводхэр зыгъэ­псыгъагъэхэр. Сыбыр игуберна­торэу, пачъыхьэу Апэрэ Екатеринэ иупчIэжьэгъоу ар щытыгъ, Иоанн ыпхъоу Аннэ дэжь щызэхэщэгъэ Советым хэтыгъ.

ЩыIэныгъэм цIыф гъэшIэгъо­ныбэмэ уащырехьылIэ. Лъэпкъхэм языкIыныгъэ и Мафэ фэгъэхьыгъэ Iофтхьабзэр Кремлэм щызэхащэзэ, Черкасскэ Алексей ыкъом ыкъом ыкъожьэу Ми­хаил Черкасскэм, Францием къикIыгъэ музыкантым зы Iанэ сыдыпэсынэу хъугъагъэ. «Плъапсэ къызыщежьэрэр, Рэдэд лIакъом укъызэрэхэкIыгъэр ошIа?» сIуи ащ сызеупчIым, ылъапсэ къызы­щежьэрэр зэришIэрэр, ащ зэрэ­рыгушхорэр къысиIожьыгъагъ.

Останкинэр Шереметьевхэм яхапIэу зэрэщытыгъэр бэмэ ашIэрэпщтын. Черкасскэ Алексей ыпхъоу Варварэ генералэу Петр Шереметьевым зыдэкIом, Черкасскэхэм ямылъку зэрэщытэу Шереметьевхэм яхапIэу паркхэр, унэ дахэхэр, опернэ театрэр, дворецыр къызыдэтэ­джагъэм изэтегъэпсыхьан пэ­Iуа­гъэхьагъ. Урысыер зэрыгу­шхорэ Останкинэр урысхэмрэ адыгэхэмрэ язэблэгъэныгъэ исаугъэтэу щыт. Урысыем къэралыгъо гъэпсыкIэу иIэм игъэпытэн, ар пыим щыухъумэгъэным адыгэхэм яIахьышхо зэрахашIыхьагъэмкIэ джыри щысабэ къэпхьын плъэкIыщт.

Силъэпкъ тарихъ гъогоу къы­кIугъэр ситхыгъэхэм къащисэIо­тыкIы. СитворчествэкIэ сызыфэбанэрэр тарихъ шIэжьыр къызэ­тегъэнэжьыгъэныр ары. Ситхыгъэхэр зыфэгъэхьыгъэхэр зао­хэм­рэ лъышIэжьымрэ арэп. Ахэр Урысыем пытэу зэрепхыгъэр къэзыушыхьатрэ тарихъ байрэ гъэхъэгъэшхорэ зиIэ си­лъэпкъ дахэ къытегущыIэх. Адыгэхэмрэ Урысыемрэ зызэгъусэхэр бэшIагъэ. Адыгеир Урысыем зыгохьагъэр илъэс 465-рэ хъугъэ. Ау ащ ыпэкIэ, Мстиславрэ Рэдэдрэ зыщызэбэныгъэгъэхэ лъэхъаныр ары ар къызыщежьэрэр.

Адыгэхэр 1557-рэ илъэсым Урысыем зэрэгохьэгъагъэхэр тэрэзэу зэрэщытыгъэр щыIэ­ныгъэм къыгъэшъыпкъэжьыгъ. Гео­политикэ лъэныкъомкIи, зэблэгъэныгъэ зэфыщытыкIэ- хэм зягъэушъомбгъугъэнымкIи, лъэпкъ­хэм якультурэхэр зэрэгъэбаижьынхэмкIи ар лъэбэкъу тэрэзэу щытыгъ. Лъэпкъыбэ зэрыс Урысые Федерацием сызэрэщыпсэурэм, щыIакIэу иIэр Урысыешхом зэрэдэзгощрэм сарэгушхо.

Урысыер тэркIэ зынахь лъапIэ щымыIэ хэгъэгу.

МэщбэшIэ Исхьакъ.

Адыгеим, Къэбэртэе-Бэлъкъарым, Къэрэщэе-Щэрджэ­сым янароднэ тхакIу, Урысые Федерацием IофшIэнымкIэ и ЛIыхъужъ.