1957-рэ илъэс. Краснодар иремесленнэ учи­лищэ къэзыухыгъэ нэбгырэ 42-мэ гъучIыр зыщагъэчъырэ заводэу заом илъэхъан Казах­стан агъэкощыжьыгъагъэм кIонхэу тхылъхэр къаратыгъэх.

Совет лъэхъаным художественнэ гъучI гъэчъыным пы­лъыгъэр заводищ ныIэп. Ар зыIэ къыхьырэри мэкIэ дэдагъ. Апэрэ уахътэхэм кIалэхэм IофшIэныр къин къащыхъущтыгъ, арэу щыт­ми, охътабэ тырамыгъашIэу къызIэкIагъэхьагъ.

НыбжьыкIэ купэу мы заводым кIуагъэхэм ахэтыгъ къуа­джэу Тэхъутэмыкъуае щыщ АкIэгъу Хъалиди.

Ар 1939-рэ илъэсым мэкъу­мэщышIэ унагъо къихъухьагъ. Зэоуж гъэблэ илъэсхэм яни яти а зы мафэм дунаим ехыжьыгъэх. Ышнахьыжъ Ерстэм заом хэкIодагъ. Зыпари ямыIэжьэу къэнэгъэ сабыйхэр, Хъалидэрэ ышыпхъоу Сурэрэ, кIэлэцIыкIу ибэхэр зыщаIыгъхэ унэ зэфэшъхьафхэм ачIэфагъэх. Хъалидэ Краснодар краим иста­ницэу Староминскоим дэтым ащагъ, ышыпхъу къалэу Ейскэ иIыгъыпIэ ратыгъ.

Хъалидэ IыгъыпIэм къин щилъэгъущтыгъ, IэпэшIыным зэрэпылъыр ары ныIэп ищыIэныгъэ дэхагъэ горэ къыхэзы­лъхьэщтыгъэр. Училищым чIэ­хьанэу зэкIом, гъучI гъэчъыныр къыхихыгъагъ.

Краснодар дэт заводэу Сединым ыцIэ зыхьырэм практикэр щикIугъагъ. Ащ сэнэхьатри дэгъу дэдэу къыщыIэкIэхьэгъагъ. Анахьэу художественнэ гъучI гъэчъыныр ары зыIэпызыщэгъагъэр.

Казахстан дэт заводэу зыдэ­кIуагъэми иIэпэIэсэныгъэ щы­хигъэхъуагъ. Зэгорэм скульп­торэу Лопатиным заводым ипа­щэхэм закъыфигъази, а лъэ­хъаным зэлъашIэщтыгъэ негрэ орэдыIоу Поль Робсон ибюст гъучIым хагъэчъыкIынэу къялъэIугъ. А лъэныкъомкIэ анахь IэпэIасэу хъызмэтшIапIэм щалъытэрэ Ангольд зэшхэм адагъэп, амыгъэтэрэзыным тещыныхьагъэх. Хъалидэ гу тыришIыхьи ышIынэу еуцолIагъ, зэшитIум язырэу Ване ынаIэ къытыригъэтынэу елъэIугъ. Ащ тетэу апэрэ художественнэ пкъыгъор ежь ыIи­тIукIэ ышIыгъагъ. Бюстым узе­плъыкIэ, езыгъэжьэгъэкIэ сурэтышI ныбжьыкIэм къыIэкIэкIыгъэу пшIэщтыгъэп. Непэ къыз­нэсыгъэм ар Алма-Ата имузей чIэт. ОрэдыIом апчым хэшIыкIыгъэу фашIыгъагъ.

Заводым чIэкIи Хъалидэ дзэм къулыкъу щихьынэу кIогъагъэ. 1962-рэ илъэсым ар къыухи къызегъэзэжьым, практикэр зыщикIугъэ хъызмэтшIапIэу дэ­гъоу зыфэнэIуасэм Iоф щи­шIэнэу Iухьэгъагъ. Формовщи­кыгъ, участкэм имастерыгъ.

ГъучIыр зыгъэчъырэм, анахь Iазэми, пшъэдэкIыжьышхо зыпылъ IофшIэн зыригъажьэкIэ, ымыгъэтэрэзышъуным ищынагъо зыдиIыгъ зэпыт. Ар IофшIэн къин. Арэу щытми, художественнэ гъучI гъэчъыным Хъалидэ пыщэгъагъ. Илъэсхэр зытешIэхэм, ымышIышъун пкъы­гъо зэрэщымыIэри къыгурыIогъагъ.

— ГъучIым угукIэ узыфаер зэкIэ хэпшIыкIышъущт, шIоигъо­ныгъэ, уахътэ ыкIи шIэныгъэ зэдыуиIэнхэу ары ищыкIагъэр. ЦIыфым ыIэ къыхьыщтыр зыдимышIэжьэу мэхъу, ау Iофыр ригъажьэу, ыгуи, ыпси, ишIу­лъэгъуи зыхилъхьэ­хэкIэ къы­дэмыхъун щыIэп, — ыIощтыгъ ежь.

Зэгорэм хым хэлъ хьамлашкIо ышIынэу ыуж ихьэгъагъ. ЫшIышъугъагъ ыкIи хьамлэшкIо шъыпкъэм фэдэу хым ымакъи къиIукIыщтыгъ.

Илъэсыбэрэ Сединым ыцIэ зыхьырэ заводыр пэрытныгъэр зыIыгъхэм ащыщыгъ. Къэра­лыгъо 57-мэ ащ ипродукцие ащыIуагъэкIыщтыгъ. ХъызмэтшIапIэм игъэхъагъэхэм анахьыбэу зиIахь ахэзылъхьэу Iутхэм тын лъапIэхэр, IэкIыбым кIонхэу путевкэхэр къаратыщтыгъэх. Ахэм ренэу Хъалидэ ахафэ­щтыгъ. Хэгъэгоу е къалэу зыдакIорэм культурэм, архитектурэм ясаугъэтэу яIэхэр къызэримыгъэлъэгъухэу, зэрэшIыгъэхэм нэIуасэ зыфимышIэу къэкIожьыщтыгъэп.

«Перестройкэм» дэкIоды­гъэхэм мы хъызмэтшIэпIэшхори ахэфагъ ыкIи зыпарэми имыщыкIэгъэжь хъугъэ. Арэу щытми, Хъалидэ IофшIэн имыIэу къэнагъэп. ГъучI гъэчъыныр ищыIэныгъэ чIыпIэ шъхьаIэ щызыубытыхэрэм ащыщ хъу­гъагъэ. Ежь иунэе Iоф къызэ­Iуихыгъэу, заказхэр къыратыщтыгъэх. Ащ тетэу сурэтышIэу Илья Репиным, маршалэу Георгий Жуковым, Хэгъэгу зэошхом илъэхъан зэлъашIэгъэгъэ летчицэу Евдокия Бершанскаям, революционерэу Глеб Сединым, пророкэу Илья ясаугъэтхэр ышIыгъэх.

Александр Пушкиным ­ыныбжь илъэс 200 зэрэхъурэм ипэгъо­кIэу ащ исаугъэтэу метрищ зилъэгагъэр ышIыгъагъ. Пчэды­жьым нэф къэмышъызэ Тэхъу­тэмыкъуае дэкIыти, чэщ кIахэ хъугъэу къыдэхьажьыщтыгъ. ТхэкIошхор къызыхъугъэ мафэм лъэшэу ар ежэщтыгъ. АпэрэмкIэ, а мафэм къызэIуахынышъ, иIофшIагъэ Краснодар дэсхэм уасэ къыфашIыщт, ятIонэрэмкIэ — чэщ мычъыехэм анахь хэмылъэу, ыIэхэм ямызакъоу, ынэгуи шIуцIэ зышIыгъэ IофшIэныр ыухыгъэу, рэхьатэу жьы къыщэжьыщт.

Ушэтынхэр «дэгъу дэдэкIэ» ыкIугъэх. Пушкиным ыцIэкIэ щыт тхылъеджапIэм дэжь джы къызнэсыгъэми щыт саугъэтыр. Ащ щэIагъэу, кIуачIэу, нервэу хилъхьагъэр къэлэдэсхэм сыд фашIэн, зышIэрэр ежь автор закъор ары. Джащыгъум ыIэ къыхьыщтыр зыфэдизыр къы­гурыIогъагъ.

Нэужым ащ фэдэ саугъэт Мыекъуапэ идраматическэ театрэ дэжь щытынэу ышIыгъ. Пшызэ шъолъырым иказачествэ июбилей пае ышIыгъэ саугъэтыр ащ къыкIэлъыкIуагъ. Джащ фэдэу Советскэ Союзым и ЛIыхъужъхэу Петр Гавриловым, Игнатьев зэшхэу Геннадий­рэ Петррэ, нэмыкIхэм мы­жъо­бгъоу къафызэIуахыгъэхэм яшIын хэлэжьагъ. Джа лъэхъаным зэ­лъашIэрэ скульпторхэу Николай Бугаевым, Владимир Ждановым, Александр Апполоновым нэIуасэ зэрафэхъу­гъа­гъэм рыгушхоу къыIотэжьы­щтыгъ.

Хъалидэ икъоджэ гупсэу Тэхъутэмыкъуайи хэны ышIыгъэп. Ащ дэт мэщытым ышъхьагъ тет мэзэныкъомрэ чэу хъырахъишъэу Iутымрэ ащ иIэ­шIагъэх. Хэгъэгу зэошхом хэкIо­дагъэхэм ясаугъэтэу къуаджэу Нэтыхъуае дэтым ибарельефи ар иавтор.

СурэтышIым итворческэ ­гъогу тын лъэпIэ зэфэшъхьафхэмкIэ къыхагъэщыгъ. Хъалидэ Сталиным ыцIэ зыхьырэ шIухьаф­тыным илауреат, Пшызэ шъо­лъыр икъэзэкъыдзэ зызэхащагъэр илъэс 300 зэрэхъурэм фэшI къыдагъэкIыгъэ медалыр къызфагъэшъошагъэхэм ащыщ, «Токарь Глеб Седин» зыфиIорэ медалэу апэрэ шъуашэ зиIэр къыратыгъ.

Гъэпсэфыгъо охътэ тIэкIоу къекIурэм шашкэ ешIэныр икIа­сэщтыгъ. Зэгорэм шашкэхэмкIэ зэнэкъокъоу Краснодар щызэхащэгъагъэм текIоныгъэр къыщыдихыгъагъ.

Хъалидэ ишъхьэгъусэу Нэфсэт Джастэхэм япхъу. Ар къотэгъу­шхо, кIэгъэкъонышхо фэхъугъ, кIэлэцIыкIу ибэхэр зыщаIыгъхэ унэм къинэу щилъэгъугъэр зэкIэ щигъэгъупшэн ылъэкIыгъ, щыIэныгъэм гъэхъагъэу щишIыгъэ­хэмкIэ иIэпыIэгъугъ. Нэфсэт бухгалтерэу, Хъалидэ заводым Iутэу унэ зэдашIыгъ, яунэе хъыз­мэт яIэ хъугъэ, кIэлищ зэдапIугъ. Казбек экологием ылъэныкъо гъэзэгъэ инженер, Саныет АР-м исатыу-промышленнэ Палатэ иэкономист, Сулыет социологие шIэныгъэ­хэм­кIэ кандидат, Мыекъопэ къэ­ралыгъо технологическэ уни­верситетым щырегъаджэх.

Хъалидэ, гухэкIми, къытхэтыжьэп. «…Хъалидэ Амырзан ыкъом илъэсыбэхэм гъучIым игъэчъын шъэфэу хэлъыр рабочхэм ямызакъоу, сэри, производствэм ипащэ, тыфигъэ­сагъ. Ащ ишIушIагъэкIэ мы лъэны­къом хэшIыкI фысиIэ хъугъэ. Сырэгушхо Iоф зэрэдэсшIагъэм. Ащ гухахъо зыхигъуатэщтыгъэ Iофым тызэрэхэлэжьагъэр тыгу къэзыгъэкIыжьырэ тхыдэхэр фы­зэхалъхьэзэ зиIофшIагъэ илъэсипшI пчъагъэхэм, лIэшIэгъухэм мыкIодыжьыщт цIыф гъэшIэгъон дунаим ехыжьыгъэу сэлъытэ…», — къытхыгъагъ ООО-у «Седин-Литмашсервис» зыфиIорэм идиректорыгъэу Александр Климченкэм.

ЦIыфыр щыIэжьэп, ау IэпэIэ­сэныгъэу хэлъыгъэр къэзыушы­хьатэу, сурэтышIыр тыгу изыгъэлъыщт иIофшIагъэхэр къэнагъэх. Хъалидэ Амырзан ыкъор зыпылъыгъэ Iофыр зэрэмыкIодыжьыщтым ахэм уицыхьэ ты­рагъэлъы.

АКIЭГЪУ Разыет. Тэхъутэмыкъуай.